[798] สาติ ปฐมชฺฌานปญฺญาฯ วีตราคภาวนาวตฺถสฺสาติ ‘‘วีตราโค โหตี’’ติ เอวํ วุตฺตสฺสฯ ตนฺติ ฉฏฺฐาภิญฺญํฯ มคฺคญาณญฺหิ กิจฺจโต มคฺคสจฺจมฺปิ ปฏิวิชฺฌติฯ อิตราติ เหฏฺฐิมมคฺคปญฺญาฯ ตทุปนิสฺสยตฺตาติ ตสฺสา ฉฏฺฐาภิญฺญาย, ตสฺส วา ปฏิวิชฺฌนสฺส อุปนิสฺสยตฺตา ปฏิวิชฺฌติ นามฯ ยถานุรูปนฺติ ทิฏฺฐาสวาทีนํ ยถานุรูปํฯ อาสวกฺขเยติ อาสวกฺขยปริยาเย การณูปจาเรนฯ ตํนิพฺพตฺตนโตติ ตสฺส อาสวกฺขยสงฺขาตสฺส ผลสฺส นิพฺพตฺตนโตฯ อิทญฺจ ‘‘อาสวานํ ขเย ญาณํ ฉฏฺฐาภิญฺญา’’ติ สุตฺเต อาคตตฺตา วุตฺตํฯ

[801] อภิวิสิฏฺเฐน วา ญาเณน ปากฏํ กโรนฺตสฺสาติ อธิคมวเสน ปกาสํ วิภูตํ กโรนฺตสฺสฯ

[802] วสิตาปญฺจกรหิตํ วสิภาวํ อปาปิตํ ปฏิลทฺธมตฺตํฯ ปฏิปทารมฺมณสหคตา ปญฺญา ปฏิปทารมฺมณสมฺพนฺธินีติ อาห ‘‘ปญฺญาย ปฏิปทารมฺมณุทฺเทเสนา’’ติฯ

จตุกฺกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. ปญฺจกนิทฺเทสวณฺณนา

[804] ตเมว ปญฺญํ ‘‘ทฺวีสุ ฌาเนสุ ปญฺญา ปีติผรเณนา’’ติอาทินา วิภชติฯ อภิสนฺทนปริสนฺทนปริปูรณานิปิ ปริปฺผรณํ วิย ผรณาปีติยา, ตํสหคตสุขสฺส จ กิจฺจวิเสสภูตานิ อธิปฺเปตานีติ อาห ‘‘อภิสนฺเทตีติ…เป.… เวทิตพฺพ’’นฺติฯ อาทินา นเยนาติ ‘‘อภิสนฺเทตี’’ติอาทินา (ที. นิ. 1.226; ม. นิ. 1.427) สุตฺเต อาคตนเยนฯ ผรณญฺเจตฺถ ปีติสุขสมุฏฺฐิตปณีตรูเปหิ กายสฺส อภิพฺยาปนํ ทฏฺฐพฺพํฯ อารมฺมเณติ ปีติผรณตาสุขผรณตาสีเสน วุตฺตานํ ติกทุกฌานานํ อารมฺมเณฯ ตาติ ปีติผรณตาสุขผรณตาฯ

สมาธิมุเขนาติ สมาธิํ มุขํ ปมุขํ กตฺวา, สมาธิสีเสนาติ อตฺโถ, สมาธิปมุเขน วา อุทฺเทสนิทฺเทเสนฯ

อญฺเญ กิเลสา ทิฏฺฐิมานาทโย ฯ อปฺปโยเคนาติ ฌานวิโมกฺขาทีนํ วิย อุปฺปาทนียปริกมฺมปโยเคน วินาฯ อาวชฺชนาสทิโส หิ ผลสมาปตฺติอตฺโถ สมฺมสนจาโรฯ ฐปิตตฺตาติ ปวตฺติตตฺตาฯ สติพหุลตายาติ สติยา อภิณฺหุปฺปตฺติยาฯ ปริจฺฉินฺทนสติยา กาลสฺส สโตติ ทสฺเสตีติ โยชนาฯ

ปญฺจกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. ฉกฺกนิทฺเทสวณฺณนา

[805] วิสุทฺธิภาวนฺติ วิสุทฺธิยา สพฺภาวํฯ ‘‘ทิพฺพจกฺขุญาเณกเทสตฺตา’’ติ อิทํ ตสฺส ปริภณฺฑญาณตฺตา วุตฺตํฯ ตถา หิ ปาฬิยํ ‘‘สตฺตานํ จุตูปปาตญาณาย จิตฺตํ อภินีหรติ อภินินฺนาเมตี’’ติ (ที. นิ. 1.247) อารภิตฺวา ‘‘โส ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธนา’’ติอาทิ (ที. นิ. 1.246) วุตฺตํฯ ทิพฺพสฺส ติโรหิตวิปฺปกฏฺฐาทิเภทสฺส, อิตรสฺส จ รูปายตนสฺส ทสฺสนสมตฺถสฺสาปิ ทิพฺพจกฺขุญาณสฺส สิขาปตฺติ จวมาโนปปชฺชมานสตฺตทสฺสนนฺติ อาห ‘‘มุทฺธปฺปตฺเตน จา’’ติอาทิฯ

ฉกฺกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. สตฺตกนิทฺเทสวณฺณนา

[806] ฉพฺพิธมฺปิ ปจฺจเวกฺขณญาณนฺติ ‘‘ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺติ ญาณ’’นฺติอาทินา (วิภ. 806) วุตฺตํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺคานํ ปจฺจเวกฺขณวเสน ปวตฺตญาณํฯ สห คเหตฺวาติ เอกชฺฌํ คเหตฺวา วิปสฺสนารมฺมณภาวสามญฺเญน เอกตฺเตน คเหตฺวาฯ สงฺขิปิตฺวา วุตฺเตนาติ ปุพฺเพ ฉธา วุตฺตํ วิย ทสฺสิตํ ธมฺมฏฺฐิติญาณนฺติ เอวํ สงฺขิปิตฺวา วุตฺเตนฯ ‘‘ขยธมฺม’’นฺติอาทินา ปกาเรน ทสฺสนนฺติ สมฺพนฺโธฯ ปวตฺตญาณสฺสาติ ‘‘ชาติปจฺจยา ชรามรณ’’นฺติอาทินา ปวตฺตสฺส ญาณสฺส, ปวตฺเต วา สํสารวฏฺเฏ ญาณสฺสฯ ญาณารมฺมณา วิปสฺสนา ญาณวิปสฺสนาฯ