กุสลํ กมฺมํ สกํ เอกนฺตํ หิตสุขาวหตฺตาฯ ตปฺปฏิปกฺขตฺตา อิตรํ อกุสลํ กมฺมํ โนสกํฯ สจฺจปฏิเวธานุโลมนํ สจฺจานุโลมนํ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ตปฺปฏิเวธปจฺจยภาเวนา’’ติฯ มคฺคสจฺจสฺส อนุโลมนโต วา สจฺจานุโลมิกตา, ตถา ปรมตฺถสจฺจสฺส อนุโลมนโตฯ เตนาห อฏฺฐกถายํ ‘‘มคฺคสจฺจสฺสา’’ติอาทิฯ ปญฺญา วุตฺตา ปญฺญาวิสเย ปญฺญากิจฺจสฺส ทสฺสิตตฺตาฯ ‘‘โยควิหิเตสู’’ติอาทินา วุตฺตภูมินิทฺเทโส, ‘‘กมฺมสฺสกตํ สจฺจานุโลมิก’’นฺติ วุตฺตสรูปนิทฺเทโส, ‘‘รูปํ อนิจฺจ’’นฺติอาทินา วุตฺตปฺปการนิทฺเทโส จ ยถาวุตฺตา…เป.… นิทฺเทสาฯ ‘‘โยควิหิเตสุ กมฺมายตเนสุ ขนฺติํ, กมฺมสฺสกตํ ขนฺติํ, ‘รูปํ อนิจฺจ’นฺติ ขนฺติ’’นฺติอาทินา ขนฺติอาทิปเทหิ โยเชตพฺพาฯ โอโลกนํ ปจฺจกฺขกรณํฯ ธมฺมา โอโลกนํ ขมนฺตีติ ปญฺญาย ตโทโลกนสมตฺถตมาหฯ

[769] มุญฺจตีติ ปชหติฯ อารพฺภ-กิริยาย อธิฏฺฐานํ สมงฺคิภาโว, อธิกรณํ ปฏฺฐปนนฺติ อาห ‘‘มุญฺจ…เป.… วตฺตุํ ยุตฺต’’นฺติฯ

[770] ปญฺจสีลทสสีลานิ กมฺมวฏฺเฏกเทสภูตานิ สนฺธาย เตสํ ธมฺมฏฺฐิติยํ สมวโรโธ วุตฺโตฯ สติปิ สวเนติ ‘‘อิธ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต’’ติอาทินา (อ. นิ. 8.39; กตา. 480) ตถาคตโต สวเน สติปิฯ ภิกฺขุอาทีนมฺปิ ตํ วุตฺตํ อธิสีลปญฺญาปนํ วิย น พุทฺธาเวณิกนฺติฯ

อธิปญฺญานิพฺพตฺเตสูติ ฐเปตฺวา อธิปญฺญํ ตทญฺเญสุ มคฺคผลธมฺเมสุฯ ตทธิฏฺฐาเนสูติ ตสฺสา อธิปญฺญาย อธิฏฺฐาเนสุ วิปสฺสนาธมฺเมสุฯ

[771] อปายุปฺปาทนํ อวฑฺฒินิพฺพตฺตนํฯ ตสฺมิํเยว ฐาเนติ ตสฺมิํเยว ขเณฯ

ติกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. จตุกฺกนิทฺเทสวณฺณนา

[793] ปริตสฺสนํ ปริตฺตาโส, จิตฺตุตฺราโส จาติ ‘‘น ปริตสฺสตี’’ติ ปทสฺส ‘‘น ปตฺเถติ น อุตฺตสตี’’ติ อตฺถมาหฯ

[796] อริยสจฺเจสุ ธมฺมสทฺโท ‘‘ทิฏฺฐธมฺโม’’ติอาทีสุ วิยฯ อริยมคฺโค, ตสฺส จ ผลํ ธมฺโม ยถานุสิฏฺฐํ ปฏิปนฺเน อปาเยสุ อปตมาเน ธาเรตีติฯ ตตฺถ ปญฺญาติ ตสฺมิํ อริยมคฺคผเล นิสฺสยภูเต ปญฺญาฯ เตนาห ‘‘ตํสหคตา’’ติฯ อวิทิตํ วิทิตํ วิย เนติ ญาเปตีติ นโย, อนุมานํ, ตสฺส นยนํ ปวตฺตนํ, ตํ ปน วิสุํเยเวกํ ญาณุปฺปาทนนฺติ อาสงฺกาย นิวตฺตนตฺถมาห ‘‘น อญฺญ…เป.… วิเสโส’’ติฯ อตฺตโน หิ อธิคมานุสาเรน ปราธิคตานํ กาลตฺตเย มคฺคาทีนํ ปวตฺติอาการานุมานํ นยนยนํฯ อนุมินนาการเมว หิสฺส สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ญาณสฺเสว ปวตฺติวิเสโส’’ติฯ การณญฺจ นยนยนสฺส สจฺเจสุ ปจฺจกฺขปวตฺตนโตฯ ‘‘ตถา’’ติ อิมินา ยถา มคฺคญาณโต อญฺญาปิ ‘‘อิมินา ธมฺเมนา’’ติ วตฺตุํ ยุตฺตํ, ตถา ปการนฺตเรนปิ ‘‘อิมินา ธมฺเมน ญาเณนา’’ติ เอตฺถ อตฺโถ ยุชฺชตีติ อิมมตฺถํ อุปสํหรติฯ เตนาติ ตสฺมา ญาเณน ญาตโต สมฺปโยเคหิ นยนยนโตฯ ญาณวิสยภาเวนาติ ปฏิเวธญาณสฺส วิสยภาเวนฯ ญาเตน ปฏิวิทฺเธน จตุสจฺจธมฺเมน, ญาณสมฺปโยเคน วา ญาเตน ชานิตฺวา ฐิเตน มคฺคผลธมฺเมนฯ

สพฺเพน สพฺพนฺติ สพฺพปฺปกาเรน สพฺพํ, อนวเสสนฺติ อตฺโถฯ อทฺธตฺตยปริยาปนฺนญฺหิ สพฺพํ เตภูมกสงฺขารคตํ สมฺมสียติฯ นยนโตติ นยคฺคาหโตฯ อนุรูปตฺถวาจโก วา การณสทฺโท ‘‘การณํ วทตี’’ติอาทีสุ วิยฯ

อนฺวยญาณสฺสปิ ปริโยคาเหตฺวา ปวตฺตนโต สวิเสโส วิสยาวโพโธติ วุตฺตํ ‘‘ธมฺเม ญาณ…เป.… อภาวา’’ติฯ วิสโยภาสนมตฺตชานนสามญฺเญนาติ อสติปิ อภิสเมจฺจ คหเณ วิสยวิภาวนสงฺขาตอวโพธสามญฺญมตฺเตนฯ ‘‘ญาณ’’นฺติ สมฺมเตสูติ ‘‘ญาณ’’นฺติ โวหริเตสุ ลทฺธญาณโวหาเรสุฯ สมฺมุติวเสนาติ ธมฺมญาณาทิ วิย สมุเขน วิสเย อปฺปวตฺติตฺวา ปญฺญตฺติมุเขน ปวตฺตํฯ อวเสสนฺติ สมฺมุติญาณเมวาหฯ อิตรญาณตฺตยวิสภาคนฺติ ธมฺมญาณาทิญาณตฺตยวิธุรํฯ

[797] กามภวธมฺเมติ กามภวสงฺขาเต ธมฺเมฯ

[798] สาติ ปฐมชฺฌานปญฺญาฯ วีตราคภาวนาวตฺถสฺสาติ ‘‘วีตราโค โหตี’’ติ เอวํ วุตฺตสฺสฯ ตนฺติ ฉฏฺฐาภิญฺญํฯ มคฺคญาณญฺหิ กิจฺจโต มคฺคสจฺจมฺปิ ปฏิวิชฺฌติฯ อิตราติ เหฏฺฐิมมคฺคปญฺญาฯ ตทุปนิสฺสยตฺตาติ ตสฺสา ฉฏฺฐาภิญฺญาย, ตสฺส วา ปฏิวิชฺฌนสฺส อุปนิสฺสยตฺตา ปฏิวิชฺฌติ นามฯ ยถานุรูปนฺติ ทิฏฺฐาสวาทีนํ ยถานุรูปํฯ อาสวกฺขเยติ อาสวกฺขยปริยาเย การณูปจาเรนฯ ตํนิพฺพตฺตนโตติ ตสฺส อาสวกฺขยสงฺขาตสฺส ผลสฺส นิพฺพตฺตนโตฯ อิทญฺจ ‘‘อาสวานํ ขเย ญาณํ ฉฏฺฐาภิญฺญา’’ติ สุตฺเต อาคตตฺตา วุตฺตํฯ

[801] อภิวิสิฏฺเฐน วา ญาเณน ปากฏํ กโรนฺตสฺสาติ อธิคมวเสน ปกาสํ วิภูตํ กโรนฺตสฺสฯ

[802] วสิตาปญฺจกรหิตํ วสิภาวํ อปาปิตํ ปฏิลทฺธมตฺตํฯ ปฏิปทารมฺมณสหคตา ปญฺญา ปฏิปทารมฺมณสมฺพนฺธินีติ อาห ‘‘ปญฺญาย ปฏิปทารมฺมณุทฺเทเสนา’’ติฯ

จตุกฺกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. ปญฺจกนิทฺเทสวณฺณนา

[804] ตเมว ปญฺญํ ‘‘ทฺวีสุ ฌาเนสุ ปญฺญา ปีติผรเณนา’’ติอาทินา วิภชติฯ อภิสนฺทนปริสนฺทนปริปูรณานิปิ ปริปฺผรณํ วิย ผรณาปีติยา, ตํสหคตสุขสฺส จ กิจฺจวิเสสภูตานิ อธิปฺเปตานีติ อาห ‘‘อภิสนฺเทตีติ…เป.… เวทิตพฺพ’’นฺติฯ อาทินา นเยนาติ ‘‘อภิสนฺเทตี’’ติอาทินา (ที. นิ. 1.226; ม. นิ. 1.427) สุตฺเต อาคตนเยนฯ ผรณญฺเจตฺถ ปีติสุขสมุฏฺฐิตปณีตรูเปหิ กายสฺส อภิพฺยาปนํ ทฏฺฐพฺพํฯ อารมฺมเณติ ปีติผรณตาสุขผรณตาสีเสน วุตฺตานํ ติกทุกฌานานํ อารมฺมเณฯ ตาติ ปีติผรณตาสุขผรณตาฯ

สมาธิมุเขนาติ สมาธิํ มุขํ ปมุขํ กตฺวา, สมาธิสีเสนาติ อตฺโถ, สมาธิปมุเขน วา อุทฺเทสนิทฺเทเสนฯ