กสฺมา ปเนตฺถ สมาเน อตฺถกิจฺเจ ปฏิเวธญาณสฺส วิย เทสนาญาณสฺสาปิ ยาว อรหตฺตมคฺคา อุปฺปชฺชมานตา น วุตฺตาติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘ปฏิเวธนิฏฺฐตฺตา’’ติอาทิ ฯ ปฏิเวธนิฏฺฐตฺตาติ ปฏิเวธสฺส ปริโยสานตฺตาฯ เตนาติ ปฏิเวธปริโยสานภูเตน อรหตฺตมคฺคญาเณนฯ ตทธิคเมน หิ สมฺปตฺตสกลสพฺพญฺญุคุโณ ภควา อนนฺตปฏิภาโน อนุปมาย พุทฺธลีฬาย ธมฺมํ เทเสตุํ สมตฺโถ อโหสิฯ ‘‘ปฏิลทฺธสฺสาปี’’ติ อิมินา สพฺพถา ลภาปกสฺส ปฏิเวธานุรูปตา เทสนาญาณสฺส อสกฺกุเณยฺยาติ ทีเปติ, เตน จ ปฏิเวธนมตฺเตเนตฺถ อตฺถสิทฺธีติ ทสฺเสติฯ เตนาห ‘‘เทสนาญาณสฺสา’’ติอาทิฯ

หานภาคิยธมฺมนฺติ วา หานภาคิยภาวสฺส การณํฯ กามสหคตสญฺญาทิธมฺมนฺติ กามคุณารมฺมณํ สญฺญามนสิการาทิํฯ ปุพฺเพว กตาภิสงฺขาราทินฺติ ‘‘จนฺเท วา สูริเย วา เอตฺตกํ คเต วุฏฺฐหิสฺสามี’’ติอาทินา สมาปชฺชนโต ปุพฺเพ ปวตฺตจิตฺตาภิสงฺขารปริกมฺมาทิํฯ

ตทภาวคฺคหเณนาติ กิเลสาวรณาภาวคฺคหเณนฯ ฐิตินฺติ อตฺถิภาวํฯ ตพฺพิปรีตายาติ ‘‘นตฺถิ ทินฺน’’นฺติอาทิกาย มิจฺฉาทิฏฺฐิยาฯ ฐานาภาวนฺติ อปฺปวตฺติํ, นตฺถิภาวํ วาฯ อุปรีติ อิมิสฺสา พลานํ อนุกฺกมกถาย อุปริ อนนฺตรเมวฯ วิปากาวรณาภาวทสฺสนาทิกสฺสาติ อาทิ-สทฺเทน กมฺมาวรณาภาวทสฺสนํ สงฺคณฺหาติฯ อิตรนฺติ อธิคมสฺส อฏฺฐานทสฺสนํฯ ตํสหิตานํ ธาตูนนฺติ ราคาทิสหิตานํ สภาวานํฯ เวมตฺตตา จ เตสํ ปจฺจยวิเสสสิทฺเธน อวตฺถาทิวิเสเสน เวทิตพฺพาฯ จริยาเหตูนนฺติ ราคาทิจริยาการณภูตานํ ธมฺมานํฯ

1. เอกกนิทฺเทสวณฺณนา

[761] อยํ วิเสโสติ สมาเนปิ นยทฺวยสฺส เตสํ อเหตุภาวาทิทีปเน เอกสฺส เหตุภาวาทิปฏิเสธตา, อิตรสฺส ราสนฺตราสงฺคโหติ อิทํ นานากรณํฯ เอกาย ชาติยาติ อาทานนิกฺเขปปริจฺฉินฺนสฺส เอกสฺส ภวสฺสฯ ตทนฺโตคธตายาติ คติอนฺโตคธตายฯ ตตฺถ ตตฺถาติ ตํตํคติจุติภเวสุฯ

[762] ตถาติ อญฺญทฺวารารมฺมณตายฯ ขีราทีนํ…เป.… วิลกฺขณตาติ ยถา ขีรสฺส ทธิภาเวน, ทธิโน ตกฺกภาเวน วิลกฺขณตาปตฺติ, น เอวํ ปญฺจวิญฺญาณานํ นเหตุภาวาทิโต อญฺญสฺส สภาวาปตฺติ อตฺถีติ อตฺโถฯ

[763] มหตฺเตปีติ ปุถุตฺเตปิฯ พหุภาววาจโก หิ อยํ มหา-สทฺโท ‘‘มหาชโน’’ติอาทีสุ วิย รูปสงฺฆาฏสฺส อธิปฺเปตตฺตาฯ อญฺญถา สภาวธมฺมสฺส กา มหนฺตตา, สุขุมตา วาฯ จกฺขุวิญฺญาณสฺส วจนํ กตฺวา วุตฺตตฺตา อาห ‘‘จกฺขุปสาเท มม วตฺถุมฺหี’’ติฯ อิสฺสริยฏฺฐานนฺติ อิสฺสริยปวตฺตนฏฺฐานํฯ ตถา หิ นํ อญฺญตฺถ ภาวิตํ วิภาเวนฺตเมว ติฏฺฐติ, อญฺญวิญฺญาณานิ จ เตน ทินฺนนยาเนว ตตฺถ ปวตฺตนฺติ, อปิ ทิพฺพจกฺขุญาณํ, ยโต ตํ อนฺธสฺส น นิปฺผชฺชติฯ

[764] ววตฺถิตานมฺปีติ อญฺญมญฺญํ อสํกิณฺณานมฺปิฯ ปฏิปาฏินิยโม นิยตานุปุพฺพิกตาฯ เตนาติ ‘‘อพฺโพกิณฺณา’’ติ วจเนนฯ

[766] อาวฏฺฏนภาโว อาวชฺชนกิจฺจตาฯ

เตสนฺติ รูปาทีนํฯ เอเตสญฺหิ รูปาทีนํ ปญฺจหิ วิญฺญาเณหิ สมาคโมฯ อภินิปติตพฺพานิ อาลมฺพิตพฺพานิ, วิชานิตพฺพานีติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘อารมฺมณกรเณน ปฏิวิชานิตพฺพานี’’ติฯ กุสลากุสลเจตนาย, ตํสมฺปยุตฺตานญฺจ ยถาวุตฺตานํ ‘‘มโนปุพฺพงฺคมา…เป.… อกุสลํ วา’’ติ (วิภ. อฏฺฐ. 766) เอวํ วุตฺตานํ ปฏิวิชานิตพฺพานํ ปฏิวิชานนนฺติ สมฺพนฺโธฯ กมฺมตฺเถ หิ เอตํ สามิวจนํฯ สหชปุพฺพงฺคมธมฺเมนาติ ทสฺสนาทีหิ สหชาตผสฺสาทินา ปุพฺพงฺคเมน อาวชฺชนาทินาฯ กิจฺจนฺตรนฺติ ทสฺสนาทิกิจฺจโต อญฺญํ สมฺปฏิจฺฉนาทิกิจฺจํฯ

อวิปากภาเวน การเณน, เตน วา สทฺธิํฯ อญฺญนฺติ รูปภาวาทิํฯ ภาสนกรณกราติ วิญฺญตฺติสมุฏฺฐาปนวเสน ปวตฺตกุสลากุสลจิตฺตุปฺปาทธมฺมาฯ เต เอว กายงฺควาจงฺคํ อโจเปตฺวา ปวตฺตา ตํสทิสาฯ ปุพฺพงฺคมปฏิวิชานนนฺติ ปุพฺพงฺคมภาเวน วิชานนํ มโนทฺวาริกชวนานํ ปุเรจรภาเวน คหณํฯ ตตฺถาติ ปญฺจทฺวาเรฯ ‘‘น ปฏิสิทฺธ’’นฺติ วตฺวา สฺวายมปฺปฏิเสโธ สามตฺถิยลทฺโธติ ทสฺเสตุํ ‘‘น กายกมฺมํ…เป.… อนุญฺญาตตฺตา’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘ตถา’’ติ อิทํ ยถา กายวจีกมฺมปฏฺฐปนํ, เอวํ กุสลาทิธมฺมสมาทานมฺปิ นตฺถีติ อุปสํหรณตฺถํ เวทิตพฺพํฯ ยทิ น ภวโต จวติ, กถํ ปญฺจทฺวาเร จุติ วุตฺตาติ อาห ‘‘น ปญฺจทฺวาริก…เป.… อตํทฺวาริกตฺตา’’ติฯ ตสฺสา ปาฬิยาฯ

อาปาถมตฺตนฺติ อาปาถคมนมตฺตํ อารมฺมณปจฺจยภาวมตฺตํฯ อญฺญนฺติ ‘‘รูปํ นีล’’นฺติ เอวมาทิธมฺมวิเสสํฯ เตนาห ‘‘ธมฺมสภาว’’นฺติฯ รูปนฺติ จ น คณฺหาตีติ รูปารมฺมณมฺปิ สมานํ ‘‘รูปํ นาเมต’’นฺติ น คณฺหาติฯ ตถา จาหุ เอเก ‘‘จกฺขุวิญฺญาณสมงฺคี นีลํ วิชานาติ, โน ตุ นีล’’นฺติฯ รูปนีลาทิอากาโร รูปารมฺมณรูปาทานาการปญฺญตฺติฯ ตชฺชาปญฺญตฺติ เหสา ยถา อนิจฺจตาทิฯ สาติสยํ สวิตกฺกสวิจารตฺตาฯ ตโต อญฺญนฺติ สทฺทารมฺมณโต อญฺญํ นามปญฺญตฺติอารมฺมณํ, อญฺญถา สหุปฺปตฺติปฏิเสโธ น สมฺภเวยฺยาติ อธิปฺปาโยฯ

มโนทฺวาเรปีติ น ปญฺจทฺวาเรเยว ทุติเย โมฆวาเร, อถ โข มโนทฺวาเรปิฯ อาวชฺชนํ ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ…เป.… ทฏฺฐพฺพํ เอกจิตฺตกฺขณิกสฺส อาวชฺชนสฺส อุปฺปตฺติยํ ตถา อสมฺภวโตฯ

ตสฺสาติ ยาถาวกวตฺถุวิภาวนาย ปญฺญายฯ

เอกกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ทุกนิทฺเทสวณฺณนา

[767] อธิกรเณสูติ ปทตฺเถสุฯ อญฺญตฺร สภาวํ คเหตฺวาติ อตฺถสทฺทสฺส ตตฺถ ปวตฺตนาการทสฺสนํ, เตน อตฺถสทฺทสฺส สภาวตฺถตํ ทสฺเสติฯ อธิกรณวเสน ลิงฺคปริวตฺติํ คจฺฉติฯ ‘‘อภิเธยฺยานุรูปํ ลิงฺควจนานี’’ติ หิ สทฺทวิทู วทนฺติฯ

ทุกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ติกนิทฺเทสวณฺณนา

[768] ปริปาจิเตสูติ สาธิเตสุฯ ‘‘วิหิเตสู’’ติ เอตฺถ ทุทฺธาทีสุ วิย ภูตกาลตา นาธิปฺเปตาติ อาห ‘‘วิสยวิเสสนมตฺตเมวา’’ติฯ ‘‘กมฺมํ, สิปฺป’’นฺติ ปญฺญา การณูปจาเรน วุตฺตาติ อาห ‘‘ปญฺญา เอว วา…เป.… เวทิตพฺพา’’ติฯ