เมนู

เอวํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทาวิสยสฺสาปิ น นิรวเสเสน กถนนฺติ สุตฺตนฺตภาชนีเย อวิเสสวจเนน สพฺพญาณารมฺมณตํเยว ปฏิภานปฏิสมฺภิทาย ปติฏฺฐาเปติฯ ตถา ติสฺโส ปฏิสมฺภิทาติอาทิปญฺหปุจฺฉกปาฬิยาปิฯ ติสฺโสติ อตฺถธมฺมปฏิภานปฏิสมฺภิทาฯ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา หิ ‘‘ปริตฺตารมฺมณา’’เตว วุตฺตาฯ

ยทิปิ สิยา น ตสฺสา มหคฺคตารมฺมณตาติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘น หิ มคฺโค ปจฺจยุปฺปนฺโน น โหตี’’ติ อิมินา ‘‘อตฺถปฏิสมฺภิทา น มคฺคารมฺมณา’’ติ วจนสฺส ยถาวุตฺตตฺถสาธกตํ วิภาเวติฯ ตสฺสาติ ปฏิภานปฏิสมฺภิทาย น มหคฺคตารมฺมณตา สมฺภวติ นนุ นยํ อนุสฺสรนฺตสฺสาติ อธิปฺปาโยฯ ทฺเวปีติ ‘‘อตฺถปฏิสมฺภิทา น มคฺคารมฺมณา, ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา สิยา ปริตฺตารมฺมณา, สิยา มหคฺคตารมฺมณา, สิยา อปฺปมาณารมฺมณา’’ติ จ ทฺเวปิ เอตา ปาฬิโยฯ ตาสุ พลวตราย ฐานสฺส, อิตราย อธิปฺปายมคฺคนสฺส จ อุปายทสฺสนมุเขน ตาสํ อญฺญมญฺญํ อวิโรธํ ทสฺเสตุํ ‘‘กุสลากุสลานํ ปนา’’ติอาทิมาหฯ ‘‘นิปฺปริยายา ตตฺถ ธมฺมปฏิสมฺภิทา’’ติ เอเตน ตตฺถ อตฺถปฏิสมฺภิทาย ปริยายภาวมาหฯ ตถา วิปากกิริยานนฺติอาทิ ยถาธิปฺเปตสฺส อตฺถสฺส วิสทิสูทาหรณทสฺสนํฯ อุภเยนปิ ‘‘อตฺถปฏิสมฺภิทา น มคฺคารมฺมณา’’ติ (วิภ. 749) วจนํ สุตฺตนฺตนยานุคตํ นิปฺปริยายตฺถสฺส ตตฺถ อธิปฺเปตตฺตาติ ทีเปติฯ กิญฺจิ ปน ญาณนฺติอาทิ ‘‘ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา’’ติอาทิปาฬิยา สมตฺถกํฯ ยถาธิปฺเปตสฺส อตฺถสฺส ปฏิภานํ ทีปนํ ปฏิภานํฯ เตนาห ‘‘เญยฺยปฺปกาสนโต’’ติฯ อิติ ยา ‘‘ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา’’ติ ปาฬิ, ตสฺสา พลวภาววิภาวเนน อิตราย อธิปฺปายมคฺคนํ กตนฺติ เวทิตพฺพํฯ นิปฺปริยายาติ ปริยายรหิตา อุชุกํ สรูเปเนว ปวตฺตาฯ นิปฺปริยาย…เป.… ปวตฺติยนฺติ เอกนฺติกอตฺถารมฺมณํ ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา, ญาณารมฺมณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทาติ คเหตฺวา เทสนายํฯ

โส เอวาติ ปรสฺส อภิลาปสทฺโท เอวฯ อนุวตฺตมานตา จสฺส นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา ปจฺจุปฺปนฺนเมว สทฺทํ อารมฺมณํ กโรนฺตี, สทฺทํ สุตฺวา ‘‘อยํ สภาวนิรุตฺติ, อยํ น สภาวนิรุตฺตี’’ติ ชานนฺตีติ จ อาทิวจนวเสน เวทิตพฺโพฯ

ปญฺหปุจฺฉกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปฏิสมฺภิทาวิภงฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

16. ญาณวิภงฺโค

1. เอกกมาติกาทิวณฺณนา

[751] สมฺปยุตฺตานํ นิสฺสยปจฺจยตาย, อารมฺมณสฺส ปวตฺติฏฺฐานตาย โอกาสฏฺโฐ เวทิตพฺโพฯ นเหตาทีติ อาทิ-สทฺเทน ‘‘อเหตุกา’’ติอาทิกํ สพฺพํ เอกวิเธน ญาณวตฺถุํ สงฺคณฺหาติฯ เอกํ นเหตูติ นเหตุตาย เอกํ ปญฺจวิญฺญาณํ นเหตูติ วุตฺตา เตสํ นเหตุตาฯ เอกนฺตาเหตุภาเวน หิ เต เอกปฺปการาวาติฯ อญฺญมฺปีติ อเหตุกาทิฯ อวิตถสามญฺญยุตฺตนฺติ เตเนว อเหตุกตาทินา ยถาภูเตน สมานภาเวน ยุตฺตํฯ ญาณารมฺมณนฺติ ญาณสฺส อารมฺมณํ ยถาวุตฺตปญฺจวิญฺญาณาทิฯ วตฺถุวิภาวนาติ ปญฺจวิญฺญาณาทิกสฺส ญาณวตฺถุสฺส ยถาวุตฺตวิเสเสน วิภาวนา ปกาสนา ปญฺญาฯ

โอสานทุกสฺสาติ ‘‘อตฺถชาปิกา ปญฺญา, ชาปิตตฺถา ปญฺญา’’ติ อิมสฺส ทุกสฺสฯ ทุกมาติกา ธมฺมสงฺคณิยํ วุตฺตทุกมาติกาติ อาห ‘‘ทุกมาติกํ อนิสฺสายา’’ติฯ

‘‘จินฺตามยา ปญฺญา’’ติอาทิกา ติกมาติกํ อนิสฺสาย วุตฺตาติ อาห ‘‘เอวํ ติกานุรูเปหีติ เอตฺถาปิ ทฏฺฐพฺพ’’นฺติฯ ยทิปิ ชาป-สทฺโท พฺยตฺตวจเน, มานเส จ ปวตฺตติ, ชนนตฺเถปิ ปน ทฏฺฐพฺโพติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อเนกตฺถตฺตา ธาตุสทฺทาน’’นฺติอาทิฯ กุสลปญฺญา วิปากสงฺขาตสฺส, กิริยปญฺญา ปริกมฺมาทิภูตา อตฺตนา นิพฺพตฺเตตพฺพผลสงฺขาตสฺส อตฺถสฺส นิพฺพตฺตนโต อตฺถชาปิกาติ วุตฺตาติ อาห ‘‘อตฺถชาปิกา การณคตา ปญฺญา’’ติฯ วิปากปญฺญา, กิริยปญฺญา จ สหชาตาทิปจฺจยวเสน ตํตํวิปากาทิอตฺถํ ชาเปติ ชเนตีติ อาห ‘‘ชาปิโต ชนิโต อตฺโถ เอติสฺสาติ ชาปิตตฺถา’’ติฯ สติปิ สหชาตานํ ปจฺจยภาเว วิปากกิริยปญฺญา น กุสลา วิย วิปากานํ นิปฺปริยาเยน การณโวหารํ ลภตีติ อาห ‘‘การณปญฺญาสทิสี’’ติฯ วิภาวนตฺเถน ปญฺญา อารมฺมณํ วิย สมฺปยุตฺเตปิ ปกาเสติเยวาติ วุตฺตํ ‘‘ผลปฺปกาสนภูตา’’ติฯ ยโต สา อาโลโกภาสปชฺโชตปริยาเยหิ วิภาวิตาฯ

10. ทสกมาติกาวณฺณนา