นปฺปฏิสิทฺโธ อิจฺฉิโตวาติ อตฺโถฯ ยทิ เอวํ กสฺมา น วุตฺโตติ อาห ‘‘วิปากสฺส ปนา’’ติอาทิฯ เตสนฺติ กุสลากุสลานํ, วิปากกิริยธมฺมานญฺจฯ อตฺถธมฺมตาติ วุตฺตนเยน ลพฺภมาโนปิ ยถากฺกมํ อตฺถภาโว, ธมฺมภาโว จ น วุตฺโตฯ ปจฺจยภาวํ สตฺติวิเสสํ สนิปฺผาเทตพฺพตนฺติ ปทตฺตเยนาปิ วิปากธมฺมตเมวาหฯ สา หิ วิปากานํ เหตุภาวโต ปจฺจยภาโว, ตทุปฺปาทนสมตฺถตาย สตฺติวิเสโส, เตหิ สคพฺภา วิย โหตีติ ‘‘สนิปฺผาเทตพฺพตา’’ติ จ วุจฺจติฯ ตํ ปสฺสนฺตี นิปฺผาทกวิเสสาปิ นิปฺผาเทตพฺพาเปกฺขา โหติ ธมฺมปฏิสมฺภิทาฯ ตํสมฺพนฺเธนาติ นิปฺผาเทตพฺพสมฺพนฺเธนฯ ธมฺมปฏิสมฺภิทํ วทนฺเตน อตฺถปฏิสมฺภิทาปิ วุตฺตาฯ

สภาวธมฺเม ปญฺญตฺติ สภาวปญฺญตฺตีติ อาห ‘‘น สตฺตาทิปญฺญตฺติยา’’ติฯ สภาเวน, นิรุตฺติเยว วา สภาวปญฺญตฺตีติ วุตฺตาติ อาห ‘‘อวิปรีตปญฺญตฺติยา วา’’ติฯ

[746] โวหารภูมิํ, อธิคมภูมิญฺจ เอกชฺฌํ กตฺวา อาห ‘‘กามาวจรา, โลกุตฺตรา จ ภูมิ ภูมี’’ติฯ จิตฺตุปฺปาทา วา ปวตฺติฏฺฐานภาวโต ภูมิฯ

อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ปญฺหปุจฺฉกวณฺณนา

[747] สพฺพญาณารมฺมณตายาติ ปฏิสมฺภิทาปฏิสมฺภิทาญาณารมฺมณตายฯ ‘‘สุตฺตนฺตภาชนีเย ปน…เป.… สิยา’’ติ อิทํ อภิธมฺมภาชนีเยน วิรุชฺฌติ, ตสฺส วา สาวเสสเทสนตา อาปชฺชตีติ โจทนํ มนสิ กตฺวา อาห ‘‘อภิธมฺมภาชนีเย’’ติอาทิฯ นิรวเสสกถนนฺติ อเสเสตฺวา กถนํฯ เตน จิตฺตุปฺปาทสงฺคหิเต อตฺเถ อเสเสตฺวา เทสนา อิธ อภิธมฺมภาชนียสฺส ภาโร, น สพฺพเญยฺยธมฺเมติ ทสฺเสติฯ ยถาทสฺสิตวิสยวจนวเสนาติ ทสฺสิตปฺปการวิสยสฺส กถนวเสน, ธมฺมตฺถวเสน ทสฺสิเต ตํตํจิตฺตุปฺปาเท ตตฺถ ธมฺมนิรุตฺตาภิลาเปน ญาณสฺส กถนวเสนาติ อตฺโถฯ อญฺญารมฺมณตํ น ปฏิเสเธติ อตปฺปรภาวโตติ อธิปฺปาโยฯ น นิรวเสเสน กถนํ อจิตฺตุปฺปาทปริยาปนฺนสฺส วิสยสฺส อกถิตตฺตาฯ

เอวํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทาวิสยสฺสาปิ น นิรวเสเสน กถนนฺติ สุตฺตนฺตภาชนีเย อวิเสสวจเนน สพฺพญาณารมฺมณตํเยว ปฏิภานปฏิสมฺภิทาย ปติฏฺฐาเปติฯ ตถา ติสฺโส ปฏิสมฺภิทาติอาทิปญฺหปุจฺฉกปาฬิยาปิฯ ติสฺโสติ อตฺถธมฺมปฏิภานปฏิสมฺภิทาฯ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา หิ ‘‘ปริตฺตารมฺมณา’’เตว วุตฺตาฯ

ยทิปิ สิยา น ตสฺสา มหคฺคตารมฺมณตาติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘น หิ มคฺโค ปจฺจยุปฺปนฺโน น โหตี’’ติ อิมินา ‘‘อตฺถปฏิสมฺภิทา น มคฺคารมฺมณา’’ติ วจนสฺส ยถาวุตฺตตฺถสาธกตํ วิภาเวติฯ ตสฺสาติ ปฏิภานปฏิสมฺภิทาย น มหคฺคตารมฺมณตา สมฺภวติ นนุ นยํ อนุสฺสรนฺตสฺสาติ อธิปฺปาโยฯ ทฺเวปีติ ‘‘อตฺถปฏิสมฺภิทา น มคฺคารมฺมณา, ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา สิยา ปริตฺตารมฺมณา, สิยา มหคฺคตารมฺมณา, สิยา อปฺปมาณารมฺมณา’’ติ จ ทฺเวปิ เอตา ปาฬิโยฯ ตาสุ พลวตราย ฐานสฺส, อิตราย อธิปฺปายมคฺคนสฺส จ อุปายทสฺสนมุเขน ตาสํ อญฺญมญฺญํ อวิโรธํ ทสฺเสตุํ ‘‘กุสลากุสลานํ ปนา’’ติอาทิมาหฯ ‘‘นิปฺปริยายา ตตฺถ ธมฺมปฏิสมฺภิทา’’ติ เอเตน ตตฺถ อตฺถปฏิสมฺภิทาย ปริยายภาวมาหฯ ตถา วิปากกิริยานนฺติอาทิ ยถาธิปฺเปตสฺส อตฺถสฺส วิสทิสูทาหรณทสฺสนํฯ อุภเยนปิ ‘‘อตฺถปฏิสมฺภิทา น มคฺคารมฺมณา’’ติ (วิภ. 749) วจนํ สุตฺตนฺตนยานุคตํ นิปฺปริยายตฺถสฺส ตตฺถ อธิปฺเปตตฺตาติ ทีเปติฯ กิญฺจิ ปน ญาณนฺติอาทิ ‘‘ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา’’ติอาทิปาฬิยา สมตฺถกํฯ ยถาธิปฺเปตสฺส อตฺถสฺส ปฏิภานํ ทีปนํ ปฏิภานํฯ เตนาห ‘‘เญยฺยปฺปกาสนโต’’ติฯ อิติ ยา ‘‘ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา’’ติ ปาฬิ, ตสฺสา พลวภาววิภาวเนน อิตราย อธิปฺปายมคฺคนํ กตนฺติ เวทิตพฺพํฯ นิปฺปริยายาติ ปริยายรหิตา อุชุกํ สรูเปเนว ปวตฺตาฯ นิปฺปริยาย…เป.… ปวตฺติยนฺติ เอกนฺติกอตฺถารมฺมณํ ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา, ญาณารมฺมณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทาติ คเหตฺวา เทสนายํฯ

โส เอวาติ ปรสฺส อภิลาปสทฺโท เอวฯ อนุวตฺตมานตา จสฺส นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา ปจฺจุปฺปนฺนเมว สทฺทํ อารมฺมณํ กโรนฺตี, สทฺทํ สุตฺวา ‘‘อยํ สภาวนิรุตฺติ, อยํ น สภาวนิรุตฺตี’’ติ ชานนฺตีติ จ อาทิวจนวเสน เวทิตพฺโพฯ

ปญฺหปุจฺฉกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปฏิสมฺภิทาวิภงฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

16. ญาณวิภงฺโค

1. เอกกมาติกาทิวณฺณนา