‘‘ราสิโต’’ติ อิมมตฺถํ สทฺทตฺถวเสนปิ นิยเมตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘อยญฺหิ ขนฺธฏฺโฐ นาม ปิณฺฑฏฺโฐ’’ติอาทิมาหฯ โกฏฺฐาสฏฺเฐ ขนฺธฏฺเฐ ฉฏฺเฐนปิ ขนฺเธน ภวิตพฺพํฯ นิพฺพานมฺปิ หิ ฉฏฺโฐ โกฏฺฐาโสติฯ ตสฺมา ‘‘ขนฺธฏฺโฐ นาม ราสฏฺโฐ’’ติ ยุตฺตํฯ เยสํ วา อตีตาทิวเสน เภโท อตฺถิ, เตสํ รุปฺปนาทิลกฺขณวเสน ตํตํโกฏฺฐาสตา วุจฺจตีติ เภทรหิตสฺส นิพฺพานสฺส โกฏฺฐาสฏฺเฐน จ ขนฺธภาโว น วุตฺโตติ เวทิตพฺโพฯ

เอตฺตาวตาติ อุทฺเทสมตฺเตนาติ อตฺโถฯ จตฺตาโร จ มหาภูตา…เป.… รูปนฺติ เอวํ วิภตฺโตฯ กตฺถาติ เจ? เอกาทสสุ โอกาเสสุฯ อิติ-สทฺเทน นิทสฺสนตฺเถน สพฺโพ วิภชนนโย ทสฺสิโตฯ อิทญฺจ วิภชนํ โอฬาริกาทีสุ จกฺขายตนนฺติอาทิวิภชนญฺจ ยถาสมฺภวํ เอกาทสสุ โอกาเสสุ โยเชตพฺพํ, เอวํ เวทนากฺขนฺธาทีสุปิฯ วิญฺญาณกฺขนฺโธ ปน เอกาทโสกาเสสุ ปุริเม โอกาสปญฺจเก ‘‘จกฺขุวิญฺญาณํ…เป.… มโนวิญฺญาณ’’นฺติ ฉวิญฺญาณกายวิเสเสน วิภตฺโต, น ตตฺถ มโนธาตุ มโนวิญฺญาณธาตูติ วิภชนํ อตฺถิฯ ตํ ปน ทฺวยํ มโนวิญฺญาณนฺติ วุตฺตนฺติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ อฏฺฐกถายํ ‘‘มโนธาตุ มโนวิญฺญาณธาตู’’ติ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

เอวํ ปาฬินเยน ปญฺจสุ ขนฺเธสุ ธมฺมปริจฺเฉทํ ทสฺเสตฺวา ปุน อญฺเญน ปกาเรน ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิมาหฯ เอตฺถาติ เอตสฺมิํ ขนฺธนิทฺเทเสฯ

1. รูปกฺขนฺธนิทฺเทสวณฺณนา

[2] ยํ กิญฺจีติ เอตฺถ ยนฺติ สามญฺเญน อนิยมนิทสฺสนํ, กิญฺจีติ ปการนฺตรเภทํ อามสิตฺวา อนิยมนิทสฺสนํฯ อุภเยนปิ อตีตํ วา…เป.… สนฺติเก วา อปฺปํ วา พหุํ วา ยาทิสํ วา ตาทิสํ วา ยํ กิญฺจีติ นปุํสกนิทฺเทสารหํ สพฺพํ พฺยาเปตฺวา สงฺคณฺหาตีติ อญฺเญสุปิ นปุํสกนิทฺเทสารเหสุ ปสงฺคํ ทิสฺวา ตสฺส อธิปฺเปตตฺถํ อติจฺจ ปวตฺติโต อติปฺปสงฺคสฺส นิยมนตฺถํ ‘‘รูป’’นฺติ อาหฯ ยํกิญฺจีติ สนิปาตํ ยํ-สทฺทํ กิํ-สทฺทญฺจ อนิยเมกตฺถทีปนวเสน เอกํ ปทนฺติ คเหตฺวา ‘‘ปททฺวเยนปี’’ติ วุตฺตํฯ