เตสนฺติ เยสํ ผสฺสวิญฺญาณานิ ปากฏานิ, เตสํฯ อญฺเญสนฺติ ตโต อญฺเญสํ, เยสํ ผสฺสวิญฺญาณานิ น ปากฏานิฯ สุขทุกฺขเวทนานํ สุวิภูตวุตฺติตาย วุตฺตํ ‘‘สพฺเพสํ วิเนยฺยานํ เวทนา ปากฏา’’ติฯ วิลาเปตฺวา วิลาเปตฺวาติ สุวิสุทฺธํ นวนีตํ วิลาเปตฺวา สีติภูตํ อติสีตเล อุทเก ปกฺขิปิตฺวา ปตฺถินฺนํ ฐิตํ มตฺเถตฺวา ปริปิณฺเฑตฺวา ปุน วิลาเปตฺวาติ สตวารํ เอวํ กตฺวาฯ

ตตฺถาปีติ ยตฺถ อรูปกมฺมฏฺฐานํ เอว…เป.… ทสฺสิตํ, ตตฺถาปิฯ เยสุ สุตฺเตสุ ตทนฺโตคธํ รูปกมฺมฏฺฐานนฺติ โยชนาฯ

เวทนานุปสฺสนานิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

จิตฺตานุปสฺสนานิทฺเทสวณฺณนา

[365] กิเลสสมฺปยุตฺตานํ น วิสุทฺธตา โหตีติ สมฺพนฺโธฯ อิตเรหิปีติ อตฺตนา สมฺปยุตฺตกิเลสโต อิตเรหิปิ อสมฺปยุตฺเตหิฯ วิสุํ วจนนฺติ อญฺญากุสลโต วิสุํ กตฺวา วจนํฯ วิสิฏฺฐคฺคหณนฺติ วิสิฏฺฐตาคหณํ, อาเวณิกสโมหตาทสฺสนนฺติ อตฺโถ, ยโต ตทุภยํ โมมูหจิตฺตนฺติ วุจฺจติฯ

จิตฺตานุปสฺสนานิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ธมฺมานุปสฺสนานิทฺเทโส

ก. นีวรณปพฺพวณฺณนา

[367] เอกสฺมิํ ยุเค พทฺธโคณานํ วิย เอกโต ปวตฺติ ยุคนทฺธตาฯ

คหณากาเรนาติ อสุเภปิ อารมฺมเณ ‘‘สุภ’’นฺติ คหณากาเรนฯ นิมิตฺตนฺติ จาติ สุภนิมิตฺตนฺติ จ วุจฺจตีติ โยชนาฯ เอกํเสน สตฺตา อตฺตโน อตฺตโน หิตสุขเมว อาสีสนฺตีติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘อากงฺขิตสฺส หิตสุขสฺสา’’ติฯ อนุปาโย เอว จ หิตวิสิฏฺฐสฺส สุขสฺส อโยนิโสมนสิกาโร, อากงฺขิตสฺส วา ยถาธิปฺเปตสฺส หิตสุขสฺส อนุปายภูโตฯ อวิชฺชนฺธา หิ ตาทิเสปิ ปวตฺตนฺตีติฯ

นิปฺผาเทตพฺเพติ อโยนิโสมนสิกาเรน นิพฺพตฺเตตพฺเพ กามจฺฉนฺเทติ อตฺโถฯ

ตทนุกูลตฺตาติ เตสํ อสุเภ ‘‘สุภ’’นฺติ, ‘‘อสุภ’’นฺติ จ ปวตฺตานํ อโยนิโสมนสิการโยนิโสมนสิการานํ อนุกูลตฺตาฯ รูปาทีสุ อนิจฺจาทิอภินิเวสสฺส, อนิจฺจสญฺญาทีนญฺจ ยถาวุตฺตมนสิการูปนิสฺสยตา ตทนุกูลตาฯ

อาหาเร ปฏิกฺกูลสญฺญํ โส อุปฺปาเทตีติ สมฺพนฺโธฯ ตพฺพิปริณามสฺสาติ โภชนปริณามสฺส นิสฺสนฺทาทิกสฺสฯ ตทาธารสฺสาติ อุทรสฺส, กายสฺเสว วาฯ โสติ โภชเนมตฺตญฺญูฯ สุตฺตนฺตปริยาเยน กามราโค ‘‘กามจฺฉนฺทนีวรณ’’นฺติ วุจฺจตีติ อาห ‘‘อภิธมฺมปริยาเยนา’’ติฯ อภิธมฺเม หิ ‘‘นีวรณํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ นีวรโณ ธมฺโม อุปฺปชฺชติ นปุเรชาตปจฺจยา’’ติ (ปฏฺฐา. 3.8.8) เอตสฺส วิภงฺเค ‘‘อรูเป กามจฺฉนฺทนีวรณํ ปฏิจฺจ ถินมิทฺธนีวรณํ อุทฺธจฺจนีวรณํ อวิชฺชานีวรณํ อุปฺปชฺชตี’’ติอาทิวจนโต ภวราโคปิ กามจฺฉนฺทนีวรณํ วุตฺตนฺติ วิญฺญายติฯ เตนาห ‘‘สพฺโพปิ โลโภ กามจฺฉนฺทนีวรณ’’นฺติฯ

สีมาเภเท กเตติ อตฺตาทิมริยาทาย ภินฺนาย, อตฺตาทีสุ สพฺพตฺถ เอกรูปาย เมตฺตาภาวนายาติ อตฺโถฯ วิหาราทิอุทฺเทสรหิตนฺติ วิหาราทิปเทสปริจฺเฉทรหิตํฯ อุคฺคหิตาย เมตฺตายฯ อฏฺฐวีสติวิธาติ อิตฺถิอาทิวเสน สตฺตวิธา ปจฺเจกํ อเวราทีหิ โยชนาวเสน อฏฺฐวีสติวิธาฯ สตฺตาทิอิตฺถิอาทิอเวราทิโยเคนาติ เอตฺถ สตฺตาทิอเวราทิโยเคน วีสติ, อิตฺถิอาทิอเวราทิโยเคน อฏฺฐวีสตีติ อฏฺฐจตฺตารีสํ เอกิสฺสา ทิสายฯ ตถา เสสทิสาสุปีติ สพฺพา สงฺคเหตฺวา อาห ‘‘อสีตาธิกจตุสตปฺปเภทา’’ติฯ

กตากตานุโสจนญฺจ น โหตีติ โยชนาฯ ‘‘พหุกํ สุตํ โหติ สุตฺตํ เคยฺย’’นฺติอาทิวจนโต (อ. นิ. 4.6) พหุสฺสุตตา นวงฺคสฺส สาสนสฺส วเสน เวทิตพฺพา, น วินยมตฺตสฺเสวาติ วุฑฺฒตํ ปน อนเปกฺขิตฺวา อิจฺเจว วุตฺตํ, น พหุสฺสุตตญฺจาติฯ

ติฏฺฐติ อนุปฺปนฺนา วิจิกิจฺฉา เอตฺถ เอเตสุ ‘‘อโหสิํ นุ โข อหมตีตมทฺธาน’’นฺติอาทิกาย (ม. นิ. 1.18; ส. นิ. 2.20) ปวตฺติยา อเนกเภเทสุ ปุริมุปฺปนฺเนสุ วิจิกิจฺฉาธมฺเมสูติ เต ฐานียา วุตฺตาฯ

อฏฺฐวตฺถุกาปีติ น เกวลํ โสฬสวตฺถุกา, นาปิ รตนตฺตยวตฺถุกา จ, อถ โข อฏฺฐวตฺถุกาปิฯ รตนตฺตเย สํสยาปนฺนสฺส สิกฺขาทีสุ กงฺขาสมฺภวโต, ตตฺถ นิพฺเพมติกสฺส ตทภาวโต จ เสสวิจิกิจฺฉานํ รตนตฺตยวิจิกิจฺฉามูลิกตา ทฏฺฐพฺพาฯ อนุปวิสนํ ‘‘เอวเมต’’นฺติ สทฺทหนวเสน อารมฺมณสฺส ปกฺขนฺทนํฯ

นีวรณปพฺพวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ข. โพชฺฌงฺคปพฺพวณฺณนา

เตนาติ อตฺถสนฺนิสฺสิตคฺคหเณนฯ

ปจฺจยวเสน ทุพฺพลภาโว มนฺทตาฯ

ปพฺพตปเทสวนคหนนฺตริโตปิ คาโม น ทูเร, ปพฺพตํ ปริกฺขิปิตฺวา คนฺตพฺพตาย อาวาโส อรญฺญลกฺขณูเปโต, ตสฺมา มํสโสเตเนว อสฺโสสีติ วทนฺติฯ

สมฺปตฺติเหตุตาย ปสาโท สิเนหปริยาเยน วุตฺโตฯ

อินฺทฺริยานํ ติกฺขภาวาปาทนํ เตชนํฯ โตสนํ ปโมทนํฯ

โพชฺฌงฺคปพฺพวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สมถวิปสฺสนาวเสน ปฐมสฺส สติปฏฺฐานสฺส, สุทฺธวิปสฺสนาวเสน อิตเรสํฯ อาคมนวเสน วุตฺตํ อญฺญถา มคฺคสมฺมาสติยา กถํ กายารมฺมณตา สิยาติ อธิปฺปาโยฯ กายานุปสฺสิอาทีนํ จตุพฺพิธานํ ปุคฺคลานํ วุตฺตานํฯ เตนาห ‘‘น หิ สกฺกา เอกสฺส…เป.… วตฺตุ’’นฺติฯ อเนกสติสมฺภวาวโพธปสงฺคาติ เอกจิตฺตุปฺปาเทน อเนกิสฺสา สติยา สมฺภวสฺส, สติ จ ตสฺมิํ อเนกาวโพธสฺส จ อาปชฺชนโตฯ สกิจฺจปริจฺฉินฺเนติ อตฺตโน กิจฺจวิเสสวิสิฏฺเฐฯ ธมฺมเภเทนาติ อารมฺมณเภทวิสิฏฺเฐน ธมฺมวิเสเสนฯ น ธมฺมสฺส ธมฺโม กิจฺจนฺติ เอกสฺส ธมฺมสฺส อญฺญธมฺโม กิจฺจํ นาม น โหติ ตทภาวโตฯ ธมฺมเภเทน ธมฺมสฺส วิภาเคนฯ ตสฺส เภโทติ ตสฺส กิจฺจสฺส เภโท นตฺถิฯ