เมนู

ปญฺญาปนนฺติ ปเรสํ ญาปนํฯ อนตฺตลกฺขณปญฺญาปนสฺส อญฺเญสํ อวิสยตฺตา อนตฺตลกฺขณทีปกานํ อนิจฺจทุกฺขลกฺขณานญฺจ ปญฺญาปนสฺส อวิสยตา ทสฺสิตา โหติฯ

เอวํ ปน ทุปฺปญฺญาปนตา เอเตสํ ทุรูปฏฺฐานตาย โหตีติ เตสํ อนุปฏฺฐหนการณํ ปุจฺฉนฺโต อาห ‘‘อิมานิ ปนา’’ติอาทิฯ ฐานาทีสุ นิรนฺตรํ ปวตฺตมานสฺส เหฏฺฐา วุตฺตสฺส อภิณฺหสมฺปฏิปีฬนสฺสฯ ธาตุมตฺตตาย จกฺขาทีนํ สมูหโต วินิพฺภุชฺชนํ นานาธาตุวินิพฺโภโคฯ ฆเนนาติ จตฺตาริปิ ฆนานิ ฆนภาเวน เอกตฺตํ อุปเนตฺวา วทติฯ ปญฺญาเยว สนฺตติวิโกปนาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ยาถาวสรสโตติ อวิปรีตสภาวโตฯ สภาโว หิ รสิยมาโน อวิรทฺธปฏิเวเธน อสฺสาทิยมาโน ‘‘รโส’’ติ วุจฺจติฯ อนิจฺจาทีหิ อนิจฺจลกฺขณาทีนํ อญฺญตฺถ วจนํ รุปฺปนาทิวเสน ปวตฺตรูปาทิคฺคหณโต วิสิฏฺฐสฺส อนิจฺจาทิคฺคหณสฺส สพฺภาวาฯ น หิ นามรูปปริจฺเฉทมตฺเตน กิจฺจสิทฺธิ โหติ, อนิจฺจาทโย จ รูปาทีนํ อาการา ทฏฺฐพฺพาฯ เต ปนาการา ปรมตฺถโต อวิชฺชมานา รูปาทีนํ อาการมตฺตาเยวาติ กตฺวา อฏฺฐสาลินิยํ (ธ. ส. อฏฺฐ. 350) ลกฺขณารมฺมณิกวิปสฺสนาย ขนฺธารมฺมณตา วุตฺตาติ อธิปฺปายมตฺเต ฐาตุํ ยุตฺตํ, นาติธาวิตุํฯ ‘‘อนิจฺจ’’นฺติ จ คณฺหนฺโต ‘‘ทุกฺขํ อนตฺตา’’ติ น คณฺหาติ, ตถา ทุกฺขาทิคฺคหเณ อิตรสฺสาคหณํฯ อนิจฺจาทิคฺคหณานิ จ นิจฺจสญฺญาทินิวตฺตนกานิ สทฺธาสมาธิปญฺญินฺทฺริยาธิกานิ ติวิธวิโมกฺขมุขภูตานิฯ ตสฺมา เอเตสํ อาการานํ ปริคฺคยฺหมานานํ อญฺญมญฺญํ วิเสโส จ อตฺถีติ ตีณิ ลกฺขณานิ วุตฺตานิฯ

สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา

[167] นามรูปปริจฺเฉทกถา อภิธมฺมกถาติ สุตฺตนฺเต วิย ปจฺจยยุคฬวเสน อกเถตฺวา อชฺฌตฺติกพาหิรวเสน อภิญฺเญยฺยานิ อายตนานิ อพฺโพการโต อภิธมฺมภาชนีเย กถิตานิฯ อาคมฺมาติ สพฺพสงฺขาเรหิ นิพฺพินฺทสฺส วิสงฺขารนินฺนสฺส โคตฺรภุนา วิวฏฺฏิตมานสสฺส มคฺเคน สจฺฉิกรเณนาติ อตฺโถฯ

สจฺฉิกิริยมานญฺหิ ตํ อธิคนฺตฺวา อารมฺมณปจฺจยภูตญฺจ ปฏิจฺจ อธิปติปจฺจยภูเต จ ตมฺหิ ปรมสฺสาสภาเวน วินิมุตฺตสงฺขารสฺส จ คติภาเวน ปติฏฺฐานภูเต ปติฏฺฐาย ขยสงฺขาโต มคฺโค ราคาทโย เขเปตีติ ตํสจฺฉิกรณาภาเว ราคาทีนํ อนุปฺปตฺตินิโรธคมนาภาวา ‘‘ตํ อาคมฺม ราคาทโย ขียนฺตี’’ติ วุตฺตํฯ สุตฺตโต มุญฺจิตฺวาติ สุตฺตปทานิ มุญฺจิตฺวาฯ อญฺโญ สุตฺตสฺส อตฺโถ ‘‘มาตรํ ปิตรํ หนฺตฺวา’’ติอาทีสุ (ธ. ป. 294-295) วิย อาหริตพฺโพ, นตฺถิ สุตฺตปเทเหว นีโต อตฺโถติ อตฺโถฯ

เอกํ นานนฺติ จุณฺณิตํ ขุทฺทกํ วา กรณํ, จุณฺณีกรณนฺติ อพหุมาเนน วทติฯ น ตฺวํ เอกํ นานํ ชานาสีติ กิํ เอตฺตกํ ตฺวเมว น ชานาสีติ อตฺโถฯ นนุ ญาเตติ ‘‘ยทิปิ ปุพฺเพ น ญาตํ, อธุนาปิ ญาเต นนุ สาธุ โหตี’’ติ อตฺตโน ชานนํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา วิกฺเขปํ กโรนฺตํ นิพนฺธติฯ วิภชิตฺวาติ อกฺขรตฺถมตฺเต อฏฺฐตฺวา ลีนํ อตฺถํ วิภชิตฺวา อุทฺธริตฺวา นีหริตฺวา กถิตนฺติ อตฺโถฯ ราคาทีนํ ขโย นาม อภาวมตฺโต, น จ อภาวสฺส พหุภาโว อตฺถิ อตฺตโน อภาวตฺตาติ วทนฺตสฺส วจนปจฺฉินฺทนตฺถํ ปุจฺฉติ ‘‘ราคกฺขโย นาม ราคสฺเสว ขโย’’ติอาทิฯ ยทิ หิ ราคกฺขโย โทสาทีนํ ขโย น โหติ, โทสกฺขยาทโย จ ราคาทีนํ ขยา, อญฺญมญฺญวิสิฏฺฐา ภินฺนา อาปนฺนา โหนฺตีติ พหุนิพฺพานตา อาปนฺนา เอว โหติ, อญฺญมญฺญวิเสโส จ นาม นิสฺสภาวสฺส นตฺถีติ สสภาวตา จ นิพฺพานสฺสฯ นว ตณฺหามูลกา ‘‘ตณฺหํ ปฏิจฺจ ปริเยสนา’’ติ (ที. นิ. 2.103; 3.359; อ. นิ. 9.23; วิภ. 963) อาทโย, เตสุ ปริเยสนาทโย จ ปริเยสนาทิกรกิเลสา ทฏฺฐพฺพาฯ ทิยฑฺฒกิเลสสหสฺสํ นิทานกถายํ วุตฺตํฯ

โอฬาริกตาย กาเรตพฺโพติ อติสุขุมสฺส นิพฺพานสฺส โอฬาริกภาวโทสาปตฺติยา โพเธตพฺโพ, นิคฺคเหตพฺโพ วาฯ วตฺถุนฺติ อุปาทินฺนกโผฏฺฐพฺพํ เมถุนํฯ อจฺฉาทีนมฺปิ นิพฺพานปฺปตฺติ กสฺมา วุตฺตา, นนุ ‘‘กิเลสานํ อจฺจนฺตํ อนุปฺปตฺตินิโรโธ นิพฺพาน’’นฺติ อิจฺฉนฺตสฺส กิเลสานํ วินาโส กญฺจิ กาลํ อปฺปวตฺติ นิพฺพานํ น โหตีติ? น, อภาวสามญฺญโตฯ อจฺจนฺตาปวตฺติ หิ กญฺจิ กาลญฺจ อปฺปวตฺติ อภาโวเยวาติ นตฺถิ วิเสโสฯ สวิเสสํ วา วทนฺตสฺส อภาวตา อาปชฺชตีติฯ ติรจฺฉานคเตหิปิ ปาปุณิตพฺพตฺตา เตสมฺปิ ปากฏํ ปิฬนฺธนํ วิย โอฬาริกํ ถูลํฯ เกวลํ ปน กณฺเณ ปิฬนฺธิตุํ น สกฺโกติ, ปิฬนฺธนโตปิ วา ถูลตฺตา น สกฺกาติ อุปฺปณฺเฑนฺโต วิย นิคฺคณฺหาติฯ

นิพฺพานารมฺมณกรเณน โคตฺรภุกฺขเณ กิเลสกฺขยปฺปตฺติ ปนสฺส อาปนฺนาติ มญฺญมาโน อาห ‘‘ตฺวํ อขีเณสุเยวา’’ติอาทิฯ นนุ อารมฺมณกรณมตฺเตน กิเลสกฺขโย อนุปฺปตฺโตติ น สกฺกา วตฺตุํฯ จิตฺตญฺหิ อตีตานาคตาทิสพฺพํ อาลมฺเพติ, น นิปฺผนฺนเมวาติ โคตฺรภุปิ มคฺเคน กิเลสานํ ยา อนุปฺปตฺติธมฺมตา กาตพฺพา, ตํ อารพฺภ ปวตฺติสฺสตีติ? น, อปฺปตฺตนิพฺพานสฺส นิพฺพานารมฺมณญาณาภาวโตฯ น หิ อญฺญธมฺมา วิย นิพฺพานํ, ตํ ปน อติคมฺภีรตฺตา อปฺปตฺเตน อาลมฺพิตุํ น สกฺกาฯ ตสฺมา เตน โคตฺรภุนา ปตฺตพฺเพน ติกาลิกสภาวาติกฺกนฺตคมฺภีรภาเวน ภวิตพฺพํ, กิเลสกฺขยมตฺตตํ วา อิจฺฉโต โคตฺรภุโต ปุเรตรํ นิปฺผนฺเนน กิเลสกฺขเยนฯ เตนาห ‘‘ตฺวํ อขีเณสุเยว กิเลเสสุ กิเลสกฺขยํ นิพฺพานํ ปญฺญเปสี’’ติฯ อปฺปตฺตกิเลสกฺขยารมฺมณกรเณ หิ สติ โคตฺรภุโต ปุเรตรจิตฺตานิปิ อาลมฺเพยฺยุนฺติฯ

มคฺคสฺส กิเลสกฺขยํ นิพฺพานนฺติ มคฺคสฺส อารมฺมณภูตํ นิพฺพานํ กตมนฺติ อตฺโถฯ มคฺโคติอาทินา ปุริมปุจฺฉาทฺวยเมว วิวรติฯ

น จ กิญฺจีติ รูปาทีสุ นิพฺพานํ กิญฺจิ น โหติ, น จ กทาจิ โหติ, อตีตาทิภาเวน น วตฺตพฺพนฺติ วทนฺติ, ตํ อาคมฺม อวิชฺชาตณฺหานํ กิญฺจิ เอกเทสมตฺตมฺปิ น โหติ, ตเทว ตํ อาคมฺม กทาจิ น จ โหตีติ อตฺโถ ยุตฺโตฯ

อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ปญฺหปุจฺฉกวณฺณนา

[168] น…เป.… นวตฺตพฺพธมฺมารมฺมณตฺตาติ ยถา สารมฺมณา ปริตฺตาทิภาเวน นวตฺตพฺพํ กิญฺจิ อารมฺมณํ กโรนฺติ, เอวํ กิญฺจิ อาลมฺพนโต น นวตฺตพฺพโกฏฺฐาสํ ภชตีติ อตฺโถฯ

ปญฺหปุจฺฉกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อายตนวิภงฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ธาตุวิภงฺโค

1. สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา