เมนู

เวทนานุปสฺสนาทิอุทฺเทสวณฺณนา

สุขาทีนนฺติ สุขทุกฺขาทุกฺขมสุขานํฯ

รูปาทิอารมฺมณนานตฺตเภทานํ วเสน โยเชตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธฯ ตถา จ เสเสสุปิฯ สวตฺถุกาวตฺถุกาทีติ อาทิ-สทฺเทน หีนาทิโยนิอาทิเภทํ สงฺคณฺหาติฯ วิสุํ วิสุํ น วตฺตพฺพนฺติ โจทนํ ทสฺเสตีติ โยชนาฯ เอกตฺถาติ กายาทีสุ เอกสฺมิํฯ ปุริมโจทนายาติ ‘‘ปุพฺเพ ปหีนตฺตา ปุน ปหานํ น วตฺตพฺพ’’นฺติ โจทนายฯ ปหีนนฺติ วิกฺขมฺภิตํฯ ปฏิปกฺขภาวนายาติ มคฺคภาวนายฯ อุภยตฺถาติ อุภยโจทนายฯ อุภยนฺติ ปริหารทฺวยํฯ ยสฺมา ปุริมโจทนาย นานาปุคฺคลปริหาโร, นานาจิตฺตกฺขณิกปริหาโร จ สมฺภวติ, ทุติยโจทนาย ปน นานาจิตฺตกฺขณิกปริหาโรเยว, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘สมฺภวโต โยเชตพฺพ’’นฺติฯ มคฺคสติปฏฺฐานภาวนํ สนฺธาย วุตฺตํฯ สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ กายาทีสุฯ

เวทนานุปสฺสนาทิอุทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อุทฺเทสวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

กายานุปสฺสนานิทฺเทสวณฺณนา

[356] อชฺฌตฺตาทีติ อาทิ-สทฺเทน อิธ วุตฺตา พหิทฺธาอชฺฌตฺตพหิทฺธาอนุปสฺสนปฺปการา วิย มหาสติปฏฺฐานสุตฺเต วุตฺตา สมุทยธมฺมานุปสฺสิอาทิอนุปสฺสนปฺปการาปิ กายานุปสฺสนาภาวโต คหิตา อิจฺเจว เวทิตพฺพํฯ ตตฺถาติ อชฺฌตฺตาทิอนุปสฺสนายํฯ จุทฺทส ปการา มหาสติปฏฺฐานสุตฺเต อาคตจุทฺทสปฺปการาทิเก อเปกฺขิตฺวา อิธ วุตฺตาฯ อชฺฌตฺตาทิปฺปกาโร เอโก ปกาโรติ อาห ‘‘เอกปฺปการนิทฺเทเสนา’’ติฯ พาหิเรสูติ เอกจฺเจสุ อญฺญติตฺถิเยสุฯ เตสมฺปิ หิ อานาปานาทิวเสน สมถปกฺขิกา กายานุปสฺสนา สมฺภวติฯ เตนาห ‘‘เอกเทสสมฺภวโต’’ติฯ

ตจสฺส จ อตจปริจฺฉินฺนตา ตเจน อปริจฺฉินฺนตา อตฺถีติ โยชนาฯ ‘‘ทีฆพาหุ นจฺจตู’’ติอาทีสุ วิย อญฺญปทตฺเถปิ สมาเส อวยวปทตฺถสงฺคโห ลพฺภเตวาติ วุตฺตํ ‘‘กาเยกเทสภูโต ตโจ คหิโต เอวา’’ติฯ

ตจปฏิพทฺธานํ นขทนฺตนฺหารุมํสานํ, ตจปฏิพทฺธานํ ตทนุปฺปวิฏฺฐมูลานํ เกสโลมานํ, ตปฺปฏิพทฺธปฏิพทฺธานํ อิตเรสํ สมูหภูโต สพฺโพ กาโย ‘‘ตจปริยนฺโต’’ตฺเวว วุตฺโตติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตปฺปฏิพทฺธา’’ติอาทิมาหฯ อตฺถิ เกสา, อตฺถิ โลมาติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถ อตฺถีติ ปุถุตฺตวาจี เอกํ นิปาตปทํ, น กิริยาปทํฯ กิริยาปทตฺเต หิ สนฺตีติ วตฺตพฺพํ สิยา, วจนวิปลฺลาเสน วา วุตฺตนฺติฯ

กมฺมฏฺฐานสฺส วาจุคฺคตกรณาทินา อุคฺคณฺหนํ อุคฺคโหฯ โกฏฺฐาสปาฬิยา หิ วาจุคฺคตกรณํ, มนสิกิริยาย เกสาทีนํ วณฺณาทิโต อุปธารณสฺส จ ปคุณภาวาปาทนํ อิธ อุคฺคโหฯ เยน ปน นเยน โยคาวจโร ตตฺถ กุสโล โหติ, โส วิธีติ วุตฺโตฯ

ปุริเมหีติ ปุริมปุริเมหิ ปญฺจกฉกฺเกหิ สมฺพนฺโธ วุตฺโตฯ ‘‘มํสํ…เป.… วกฺก’’นฺติ หิ อนุโลมโต วกฺกปญฺจกสฺส ปุน ‘‘วกฺกํ…เป.… เกสา’’ติ วกฺกปญฺจกสฺส, ตจปญฺจกสฺส จ ปฏิโลมโต สชฺฌายกฺกโม สมฺพนฺโธ ทสฺสิโตฯ สฺวายํ สชฺฌาโยติ สมฺพนฺโธฯ วิสุํ ติปญฺจาหนฺติ อนุโลมโต ปญฺจาหํ, ปฏิโลมโต ปญฺจาหํ, อนุโลมปฏิโลมโต ปญฺจาหนฺติ เอวํ ปญฺจกฉกฺเกสุ ปจฺเจกํ ติปญฺจาหํฯ ปุริเมหิ เอกโต ติปญฺจาหนฺติ ตจปญฺจกาทีหิ สทฺธิํ อนุโลมโต วกฺกปญฺจกาทีนิ เอกชฺฌํ กตฺวา วุตฺตนเยเนว ติปญฺจาหํ อาทิอนฺตทสฺสนวเสนาติอาทิภูตสฺส อนุโลมโต สชฺฌายสฺส, อนุโลมปฏิโลมโต สชฺฌาเย อนฺตภูตสฺส ปฏิโลมโต สชฺฌายสฺส ทสฺสนวเสนฯ เตนาห ‘‘อนุโลม…เป.… อนฺติโม’’ติฯ เอตมฺปีติ ยทิทํ ปุริเมหิ สทฺธิํ ปจฺฉิมสฺส ปญฺจกาทิโน เอกโต สชฺฌายกรณํ, ปญฺจกาทีนํ ปจฺเจกํ อนุโลมาทินา สชฺฌายปฺปการโต อญฺโญ สชฺฌายปฺปกาโร เอโสติ อตฺโถฯ ทฺวินฺนํ หตฺถานํ เอกมุขา อญฺญมญฺญสมฺพนฺธา ฐปิตา องฺคุลิโย อิธ หตฺถสงฺขลิกาติ อธิปฺเปตาติ อาห ‘‘องฺคุลิปนฺตี’’ติฯ อสุภลกฺขณํ เกสาทีนํ ปฏิกฺกูลภาโวฯ ถทฺธาทิภาโว ธาตุลกฺขณํ

อตฺตโน โกฏฺฐาโส, สมาโน วา โกฏฺฐาโส สโกฏฺฐาโส, ตตฺถ ภโว สโกฏฺฐาสิโก, กมฺมฏฺฐานํฯ

กายานุปสฺสนํ หิตฺวาติ อสุภโต วา ธาตุโต อนุปสฺสนํ มนสิการํ อกตฺวาฯ ปุพฺเพ วิย ปริยนฺตตาลญฺจ อาทิตาลญฺจ อคนฺตฺวาฯ

สมาธานาทิวิเสสโยเคน อธิกํ จิตฺตนฺติ อธิจิตฺตํฯ เตน วุตฺตํ ‘‘สมถวิปสฺสนาจิตฺต’’นฺติฯ

มนสิกรณํ จิตฺตนฺติ เอกนฺตํ สมาธินิมิตฺตสฺเสว สมนฺนาหารกํ จิตฺตํฯ วิกฺเขปวเสน จิตฺตสฺส นานารมฺมเณ วิสฏปฺปวตฺติ อิธ ปภญฺชนํ, สมาธาเนน ตทภาวโต น จ ปภญฺชนสภาวํ

สกฺขิภวนตา ปจฺจกฺขการิตาฯ ปุพฺพเหตาทิเกติ อาทิ-สทฺเทน ตทนุรูปมนสิการานุโยคาทิํ สงฺคณฺหาติฯ

สมปฺปวตฺตนฺติ ลีนุทฺธจฺจรหิตํฯ ตถาปวตฺติยาติ มชฺฌิมสมถนิมิตฺตํ ปฏิปตฺติยา, ตตฺถ จ ปกฺขนฺทเนน สิทฺธาย ยถาวุตฺตสมปฺปวตฺติยาฯ ปญฺญาย โตเสตีติ ยายํ ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนา, อินฺทฺริยานํ เอกรสตา, ตทุปควีริยวาหนา, อาเสวนาติ อิมาสํ สาธิกา ภาวนาปญฺญา, ตาย อธิจิตฺตํ โตเสติ ปหฏฺฐํ กโรติฯ ยถาวุตฺตวิเสสสิทฺธิยาว หิ ตํสาธิกาย ปญฺญาย ตํ จิตฺตํ สมฺปหํสิตํ นาม โหติฯ เอวํ สมฺปหํสนฺโต จ ยสฺมา สพฺพโส ปริพนฺธวิโสธเนน ปญฺญาย จิตฺตํ โวทาเปตีติ จ วุจฺจติ, ตสฺมา ‘‘สมุตฺเตเชติ จา’’ติ วุตฺตํฯ นิรสฺสาทนฺติ ปุพฺเพนาปรํ วิเสสาลาเภน ภาวนารสวิรหิตํฯ สมฺปหํเสตีติ ภาวนาย จิตฺตํ สมฺมา ปหาเสติ ปโมเทติฯ สมุตฺเตเชตีติ สมฺมา ตตฺถ อุตฺเตเชติฯ

อาสโย ปวตฺติฏฺฐานํฯ

ววตฺถิตตนฺติ อสํกิณฺณตํฯ

อนฺโตติ อพฺภนฺตเร โกฏฺฐาเสฯ สุขุมนฺติ สุขุมนฺหารุอาทิํ สนฺธาย วทติฯ

ตาลปฏฺฏิกา ตาลปตฺตวิลิเวหิ กตกฏสารโกฯ

คณนาย มตฺตา-สทฺโท กติปเยหิ อูนภาวทีปนตฺถํ วุจฺจติฯ ทนฺตฏฺฐิวชฺชิตานิ ตีหิ อูนานิ ตีณิ อฏฺฐิสตานิฯ ตสฺมา ‘‘ติมตฺตานี’’ติ วุตฺตํฯ ยํ ปน วิสุทฺธิมคฺเค ‘‘อติเรกติสตอฏฺฐิกสมุสฺสย’’นฺติ (วิสุทฺธิ. 1.122) วุตฺตํ, ตํ ทนฺตฏฺฐีนิปิ คเหตฺวา สพฺพสงฺคาหิกนเยน วุตฺตํฯ ‘‘โคปฺผกฏฺฐิกาทีนิ อวุตฺตานี’’ติ น วตฺตพฺพํ ‘‘เอเกกสฺมิํ ปาเท ทฺเว โคปฺผกฏฺฐีนี’’ติ วุตฺตตฺตา, ‘‘อานิสทฏฺฐิอาทีนี’’ติ ปน วตฺตพฺพํฯ

เตน อฏฺฐินาติ อูรุฏฺฐินาฯ

มรุมฺเปหีติ มรุมฺปจุณฺเณหิฯ

สุสมาหิตจิตฺเตน เหตุภูเตนฯ นานารมฺมณวิปฺผนฺทนวิรเหนาติ นานารมฺมณภาเวน วิปฺผนฺทนํ นานารมฺมณวิปฺผนฺทนํ, เตน วิรเหนฯ อนติกฺกนฺตปีติสุขสฺส ฌานจิตฺตสฺสฯ ตํสมงฺคีปุคฺคลสฺส วาฯ

ปฏิกฺกูลธาตุวณฺณวิเสสนฺติ ปฏิกฺกูลวิเสสํ, ธาตุวิเสสํ, วณฺณกสิณวิเสสํฯ วกฺกปญฺจกาทีสุ ปญฺจสุ วิสุํ, เหฏฺฐิเมหิ เอกโต จ สชฺฌาเย ฉนฺนํ ฉนฺนํ ปญฺจาหานํ วเสน ปญฺจ มาสา ปริปุณฺณา ลพฺภนฺติ, ตจปญฺจเก ปน วิสุํ ติปญฺจาหเมวาติ อาห ‘‘อทฺธมาเส อูเนปี’’ติฯ มาสนฺตรคมนํ สชฺฌายสฺส สตฺตมาทิมาสคมนํฯ

ยเมนฺตนฺติ พนฺเธนฺตํฯ

‘‘นีลํ ปีต’’นฺติอาทินา สงฺฆาเฏ นีลาทิววตฺถานํ ตํนิสฺสยตฺตา มหาภูเต อุปาทายาติ อาห ‘‘มหาภูตํ…เป.… ทุคฺคนฺธนฺติอาทินา’’ติฯ อุปาทายรูปํ มหาภูเตน ปริจฺฉินฺนนฺติ โยชนาฯ ตสฺสาติ อุปาทารูปสฺสฯ ตโตติ มหาภูตโตฯ ฉายาย อาตปปจฺจยภาโว อาตโป ปจฺจโย เอติสฺสาติ, อาตปสฺส ฉายาย อุปฺปาทกภาโว ฉายาตปานํ อาตปปจฺจยฉายุปฺปาทกภาโวฯ เตน อุปฺปาเทตพฺพอุปฺปาทกภาโว อญฺญมญฺญปริจฺเฉทกตาติ ทสฺเสติฯ อายตนานิ จ ทฺวารานิ จาติ ทฺวาทสายตนานิ, ตเทกเทสภูตานิ ทฺวารานิ จฯ

สปฺปจฺจยภาวาติ สปฺปจฺจยตฺตาฯ

ยถาวุตฺเตน อากาเรนาติ ‘‘อิติ อิทํ สตฺตวิธํ อุคฺคหโกสลฺลํ สุคฺคหิตํ กตฺวา’’ติอาทินา (วิภ. อฏฺฐ. 356), ‘‘อิมํ ปน กมฺมฏฺฐานํ ภาเวตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิตุกาเมนา’’ติอาทินา (วิภ. อฏฺฐ. 356) วา วุตฺตปฺปกาเรน วิธินาฯ ‘‘อวิเสสโต ปน สาธารณวเสน เอวํ เวทิตพฺพา’’ติ, ‘‘อิโต ปฏฺฐายา’’ติ จ วทนฺติฯ วณฺณาทิมุเขนาติ วณฺณปฏิกฺกูลสุญฺญตามุเขนฯ อุปฏฺฐานนฺติ กมฺมฏฺฐานสฺส อุปฏฺฐานํ, โย อุคฺคโหติ วุตฺโตฯ เอตฺถาติ จตุกฺกปญฺจกชฺฌานปฐมชฺฌานวิปสฺสนาสุ เอกสฺมิํ สนฺธียติฯ เกน? กมฺมฏฺฐานมนสิกาเรเนว, ตสฺมา อุคฺคโหว สนฺธิ อุคฺคหสนฺธีติ เวทิตพฺพํฯ

อุฏฺฐานกํ อุปฺปชฺชนกํฯ สาติเรกานิ ฉ อมฺพณานิ กุมฺภํตโตติ มุขโธวนขาทนโภชนกิจฺจโตฯ นิวตฺตตีติ อรหตฺตาธิคเมน อจฺจนฺตนิวตฺติวเสน นิวตฺตติฯ

กมฺมเมวาติ มนสิการกมฺมเมวฯ อารมฺมณนฺติ ปุพฺพภาคภาวนารมฺมณํฯ

ตถาติ วนมกฺกโฏ วิยฯ

เอกนฺติ เอกํ โกฏฺฐาสํฯ

สตฺตคหณรหิเตติ สตฺตปญฺญตฺติมฺปิ อนามสิตฺวา เทสิตตฺตา วุตฺตํฯ สสนฺตานตาย อหํการวตฺถุมฺหิ อปฺปหีนมานสฺส ปหีนาการํ สนฺธายาห ‘‘วิทฺธสฺตาหํกาเร’’ติฯ ตตฺถาติ ปรสฺส กาเยฯ

[357] อาทิมฺหิ เสวนา มนสิการสฺส อุปฺปาทนา อารมฺโภฯ

[362] คมิตาติ วิคมิตาฯ

กายานุปสฺสนานิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

เวทนานุปสฺสนานิทฺเทสวณฺณนา

[363] สมฺปชานสฺสาติ สมฺมา ปกาเรหิ ชานนฺตสฺส, วตฺถารมฺมเณหิ สทฺธิํ สุขสามิสาทิปฺปกาเรหิ อวิปรีตํ เวทนํ ชานนฺตสฺสาติ อตฺโถฯ ปุพฺพภาคภาวนา โวหารานุสาเรเนว ปวตฺตตีติ อาห ‘‘โวหารมตฺเตนา’’ติฯ เวทยามีติ ‘‘อหํ เวทยามี’’ติ อตฺตุปนายิกา วุตฺตาติ, ปริญฺญาตเวทโนปิ วา อุปฺปนฺนาย สุขเวทนาย โลกโวหาเรน ‘‘สุขํ เวทนํ เวทยามี’’ติ ชานาติ, โวหรติ จ, ปเคว อิตโรฯ เตนาห ‘‘โวหารมตฺเตน วุตฺต’’นฺติฯ

อุภยนฺติ วีริยสมาธิํฯ สห โยเชตฺวาติ สมธุรกิจฺจโต อนูนาธิกํ กตฺวาฯ อตฺถธมฺมาทีสุ สมฺโมหวิทฺธํสนวเสน ปวตฺตา มคฺคปญฺญา เอว โลกุตฺตรปฏิสมฺภิทา

วณฺณมุขาทีสุ ตีสุปิ มุเขสุฯ ปริคฺคหสฺสาติ อรูปปริคฺคหสฺสฯ ‘‘วตฺถุ นาม กรชกาโย’’ติ วจเนน นิวตฺติตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘น จกฺขาทีนิ ฉ วตฺถูนี’’ติ อาหฯ อญฺญมญฺญุปตฺถมฺเภน ฐิเตสุ ทฺวีสุ นฬกลาเปสุ เอกสฺส อิตรปฏิพทฺธฏฺฐิติตา วิย นามกายสฺส รูปกายปฏิพทฺธวุตฺติตาทสฺสนญฺเหตํ นิสฺสยปจฺจยวิเสสทสฺสนนฺติฯ