อุปาทานปทนิทฺเทสวณฺณนา

[233] ปุริมทิฏฺฐินฺติ ‘‘สสฺสโต อตฺตา’’ติ (ที. นิ. 1.31) ปเคว อภินิวิฏฺฐํ สสฺสตคาหํ สนฺธาย วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘อตฺตคฺคหณํ…เป.… ทฏฺฐพฺพ’’นฺติฯ อุปาทิยมานนฺติ คณฺหนฺตํฯ โลโกติ วา คหณนฺติ ยํ ‘‘โลโก สสฺสโต’’ติ คหณํ, สา ทิฏฺฐีติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘ทิฏฺฐุปาทานภูต’’นฺติฯ ‘‘ธมฺมสงฺเขป…เป.… ทิฏฺฐิมตฺตเมวา’’ติ อิทํ พฺยวหิตานํ ปทานํ สมฺพนฺธทสฺสนํฯ ตตฺถ สงฺเขปโต ตณฺหาทฬฺหตฺตํ, สงฺเขปโต ทิฏฺฐิมตฺตเมว จตฺตาริ อุปาทานานีติ อธิปฺปาโยฯ ธมฺมสงฺเขปวิตฺถารโตติ สมุทายภูตโต ธมฺมสงฺเขปวิตฺถารโต ตทวยวภูตํ สงฺเขปํ วิตฺถารญฺจ นิทฺธาเรติฯ

สสฺสตคาหปุพฺพงฺคโม, อุจฺเฉทคาหปุพฺพงฺคโม จ อตฺตคาโหติ โยชนาฯ เตสนฺติ ยถาวุตฺตสสฺสตุจฺเฉทคาหานํ มูลภาเวน วิธายกตฺตา สามิภูโตฯ อาทินา วาติ ‘‘ปฐมํ อตฺตวาทุปาทาน’’นฺติอาทินา วา วากฺเยนฯ

เยน ภวสฺสาเทน คธิตจิตฺโต ภวนิพฺพตฺตกํ กมฺมํ กตฺวา อุปปนฺโน, สา ภวนิกนฺติ สนฺตาเน จิรานุพนฺธา อภิณฺหุปฺปตฺติกา อุปปนฺนมตฺตสฺส อุปฺปชฺชตีติ อาห ‘‘ยทิปิ…เป.… ปวตฺติตพฺพตฺตา’’ติฯ อรหตฺตมคฺควชฺฌตฺตา ภวราคสฺสปิ กามุปาทานภาโว อตฺเถวาติ อาห ‘‘ตณฺหาทฬฺหตฺตํ น โหตีติ มญฺญมาโน’’ติฯ ภวราโคปิ หิ สวิสเย ทฬฺหํ ปวตฺตตีติฯ สพฺพาปิ ตณฺหา กามุปาทานนฺติ เอตฺถาปิ ตสฺส อรหตฺตมคฺควชฺฌตา วุตฺตาติ อาเนตฺวา โยเชตพฺพํฯ

อุปฺปตฺติฏฺฐานภูตา น อารมฺมณภูตาติ อธิปฺปาโยฯ เตนาติ ขนฺธานํ อาลยภาเวนฯ อารมฺมณานนฺตรปกตูปนิสฺสยาติ อารมฺมณูปนิสฺสยอนนฺตรูปนิสฺสยปกตูปนิสฺสยาฯ อนนฺตรปจฺจยาทีนนฺติ อนนฺตรสมนนฺตรอารมฺมณปจฺจยาทีนํฯ

อุปาทานปทนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ภวปทนิทฺเทสวณฺณนา

[234] ‘‘ภวตี’’ติ อิทํ อุปปตฺติภวนิพฺพจนํฯ ทฺวยสฺสาติ กมฺมุปปตฺติภวทฺวยสฺสฯ นิปฺผาทนผลํ ผลสฺส อุปฺปาทนสมตฺถตาฯ นิพฺพตฺตนํ นิปฺผาทนํฯ

‘‘ภควํมูลกา’’ติ (อ. นิ. 8.83; 9.1; 10.58; 11.19) วิย ‘‘สญฺญาวํภโว’’ติ วตฺตพฺเพ อตฺถิ-อตฺเถ วา วํ-สทฺโท ลุตฺตนิทฺทิฏฺโฐติ อาห ‘‘สญฺญาภโว’’ติฯ ตสฺส วา อตฺเถติ ตสฺส วนฺตุสทฺทสฺส อตฺเถ, อตฺถิ-อตฺเถติ อตฺโถฯ อการํ กตฺวาติ ยถา ‘‘ปีติสุขํ อสฺส อตฺถี’’ติ อตฺเถ อการํ กตฺวา อุปฺปาเทตฺวา ฌานํ ปีติสุขนฺติ วุจฺจติ, เอวํ สญฺญา อสฺส อตฺถีติ สญฺโญ, ภโว, โสว สญฺญภโวฯ เอกสฺมินฺติ รูปกฺขนฺเธ เอวฯ ปวตฺตตฺตาติ ปวตฺตกปวตฺตนฏฺฐานานํ อเภเทปิ อุปจารวเสน ภินฺนํ วิย กตฺวา ทสฺเสติฯ

กมฺมสงฺขาตตนฺติ ‘‘กมฺม’’นฺติ วตฺตพฺพตํ, กมฺมโกฏฺฐาสตํ วาฯ ‘‘เจตนาหํ, ภิกฺขเว, กมฺมํ วทามี’’ติอาทินา (อ. นิ. 6.63) สุตฺเตปิ เจตนาย กมฺมภาโว อาคโตวฯ นิปฺปริยาเยน ปน เจตนาว กมฺมภโวติ วุตฺตมตฺถํ อภิธมฺมปาฬิยาว สาเธนฺโต ‘‘วุตฺตญฺหี’’ติอาทิมาหฯ อิมาย หิ เวทนาสญฺญาวิญฺญาณกฺขนฺเธหิ, มนายตนมโนวิญฺญาณธาตูหิ, สงฺขารกฺขนฺธธมฺมายตนธมฺมธาตุเอกเทเสน จ กมฺมภวสฺส สมฺปยุตฺตตํ วทนฺติยา ธาตุกถาปาฬิยา ตสฺส เจตนาภาโว ทีปิโตติฯ

ธมฺมเภทโตติ เจตนาเจตนาสมฺปยุตฺตภาเวน, กุสลากุสลาพฺยากตภาเวน จ ธมฺมวิภาคโตฯ ‘‘ปุนวจน’’นฺติ อิมินาว ปุนรุตฺติโทสาปตฺติ ปฏิญฺญาตาติ ปรสฺส อาสงฺกํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สาตฺถกเมวิทํ ปุนวจนนฺติ เอตํ น ยุตฺตนฺติ เจ’’ติ อาหฯ ภเวกเทสภาเวนาติ กมฺมภวสฺส เอกเทสตฺตา สงฺขารานํฯ เตน เยสํ ธมฺมานํ สมุทาโย ภโว วุตฺโต, ตเทกเทสา สงฺขารา, สมุทาเยกเทสา จ อตฺถโต ภินฺนา เอวาติ วุตฺตเมเวตนฺติ ทสฺเสติฯ ปุน ยถาวุตฺตเมว เภทํ มนสิ กตฺวา อตฺถโต ปุนวจนาภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปเรน วา’’ติอาทิมาหฯ

อนฺโตคเธติ กามภวาทิอนฺโตคเธ สญฺญาภวาทิเกฯ กามภวาทิเกติ กามรูปารูปภเวฯ

อุปาทานเภทนฺติ กามุปาทานาทิอุปาทานวิเสสํฯ