สฬายตนปทนิทฺเทสวณฺณนา

[229] ยถาสมฺภวนฺติ สมฺภวานุรูปํฯ เตน จตุนฺนํ ตาว ภูตานํ สหชาตนิสฺสยอตฺถิอวิคตวเสน จกฺขายตนาทีนํ ปญฺจนฺนํ ปจฺจยภาโว, วตฺถูสุ ปน หทยวตฺถุโน ฉฏฺฐายตนสฺส ปฏิสนฺธิยํ สหชาตนิสฺสยอญฺญมญฺญวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน, ปวตฺติยํ ยสฺมา อนนฺตรจิตฺเตน สทฺธิํ อุปฺปนฺนเมว วตฺถุ ฐิติปฺปตฺติยา พลวภาเวน ตสฺส นิสฺสโย ภวิตุํ สกฺโกติ, น สหชาตํ, ตสฺมา ปุเรชาตนิสฺสยวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสนฯ อิตรวตฺถูนํ ปญฺจวิญฺญาณสงฺขาตสฺส ฉฏฺฐายตนสฺส อินฺทฺริยปจฺจยวเสน จ, ชีวิตสฺส อินฺทฺริยอตฺถิอวิคตวเสน ปจฺจยภาโว วุตฺโตติ ทฏฺฐพฺโพฯ เอกปฺปกาเรเนวาติ ยถา จกฺขาทีนํ มนายตนสฺส ปฏินิยตทสฺสนาทิกิจฺจานุวิธานโต นิยโต เอกปฺปกาเรเนว ปจฺจยภาโว, น เอวํ รูปายตนาทีนํ, เตสํ ปน รูปารมฺมณาทินา ปการนฺตเรน ตสฺส ปจฺจยภาโวติ ‘‘อนิยมโต’’ติ วุตฺตํฯ เกจิ ปน ‘‘นิยมโต’’ติ ปทํ ‘‘สสนฺตติปริยาปนฺน’’นฺติ อิมินา สมฺพนฺธิตฺวา อตฺถํ วทนฺติ ‘‘เอกนฺเตน สสนฺตติปริยาปนฺน’’นฺติฯ

‘‘ฉฏฺฐายตนญฺจ มนายตนญฺจ ฉฏฺฐายตน’’นฺติ อิมินา วิคฺคเหน อตฺถโต, อิตเรหิ ทฺวีหิ สทฺทโตปิ อตฺถโตปิ สรูปตํ ทสฺเสติฯ ‘‘จกฺขาทีหิ สห ‘สฬายตน’นฺติ วุตฺต’’นฺติ วุตฺตนเยน เอกเสสํ กตฺวา มนายตนํ จกฺขาทีหิ สทฺธิํ ‘‘สฬายตน’’นฺติ ปาฬิยํ วุตฺตํ ‘‘นามรูปปจฺจยา สฬายตน’’นฺติฯ ยถาวุตฺโตติ ‘‘ฉฏฺฐายตนญฺจ มนายตนญฺจา’’ติอาทินา อตฺตนา วุตฺตปฺปกาโรฯ สพฺพตฺถาติ นามรูปสทฺเทน สฬายตนสทฺเทน จ สทฺทสรูปตาสุ, อตฺถสรูปตาสุ วาฯ ยทิ สุตฺตนฺตภาชนีเย วิปากฉฏฺฐายตนเมว อธิปฺเปตํ, อถ กสฺมา ‘‘อิตรํ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อวิปากญฺหิ ตตฺถ อิตรนฺติ อธิปฺเปตนฺติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘ปจฺจยนเย ปนา’’ติอาทิฯ

สหชาตาทีสุ เหตุอาหารินฺทฺริยปจฺจเย ปกฺขิปิตฺวา ทสธา, ตโต เอกํ อปเนตฺวา นวธา, ตโต เอกํ อปเนตฺวา อฏฺฐธา ปจฺจยภาโว เวทิตพฺโพฯ เอวเมตฺถ สาธารณวเสน อวกํโส, เหตุอาทิอสาธารณวเสน อุกฺกํโสติ ฌานาทีนมฺปิ วเสน เวทิตพฺโพฯ

ปฏิสนฺธิยํ อรูปธมฺมา กมฺมชรูปสฺส อุปฺปาทกฺขเณ ปจฺจยา โหนฺตีติ ‘‘ปวตฺเต’’ติ วิเสเสติฯ ‘‘ปจฺฉาชาตวิปฺปยุตฺตาทโย เอวา’’ติ นิยเมน สหชาตปุเรชาตวิปฺปยุตฺตาทโย นิวตฺเตติฯ

‘‘อวเสสมนายตนสฺสา’’ติ อวเสสคฺคหณมฺปิ ปกรณโต วิสิฏฺฐวิสยเมวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ปญฺจกฺขนฺธภเว’’ติอาทิมาห, ยโต อฏฺฐกถายํ ‘‘วตฺถุรูป’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ยถาสมฺภวํ โยเชตพฺโพติ นามรูปสฺส ปฏิสนฺธิยํ สหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยอตฺถิอวิคตาทิปจฺจยภาโว สหชาตาทิสาธารณปจฺจยภาโว, สมฺปยุตฺตวิปากเหตุอาหารินฺทฺริยาทิปจฺจยภาโว สมฺปยุตฺตาทิอสาธารณปจฺจยภาโว นามสฺส, รูปสฺส ปน วิปฺปยุตฺตปจฺจยภาโว โยเชตพฺโพฯ

สฬายตนปทนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ผสฺสปทนิทฺเทสวณฺณนา

[230] ตทเภทวเสนาติ ตสฺส ผสฺสสฺส อเภทวเสน, ผสฺสภาวสามญฺเญนาติ อตฺโถฯ น ยุตฺตํ เอกสฺเสว วจนํฯ อญฺญสฺสาปีติ ยถาวุตฺตโต อญฺญสฺสาปิฯ สพฺพายตนโต หิ เอกสฺส ผสฺสสฺส อสมฺภวโจทนายํ ตปฺปสงฺเคน เอกายตนโต อเนกสฺสาปิ สมฺภโว นตฺถีติ โจทนา ‘‘อีทิสี ธมฺมตา นตฺถี’’ติ ญาปนตฺถาติ ทสฺเสติ ‘‘อญฺญสฺสาปี’’ติอาทินาฯ นิทสฺสนวเสนาติ อุทาหรณทสฺสนวเสน ฯ เอกผสฺสสฺส สมฺภวโตติ การณาปเทโสฯ เอกผสฺสสมฺภวสฺส ลพฺภมานตฺตา ‘‘สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส’’ติ ภควตา วุตฺตนฺติ ปริหารํ ทสฺเสนฺโตติ โยชนาฯ เสเสสูติ เอกนฺติอาทีสุฯ นวธา ปจฺจยตฺเต เอกํ วิปากมนายตนํ วิภาวเยฯ ตถา จาติ อารมฺมณปุเรชาตอตฺถิอวิคตวเสนฯ ยฺวายํ ปจฺจยภาโว ยาทิสานํ โหติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนานิ…เป.… สนฺธาย วุตฺต’’นฺติ อาหฯ อตีตานาคตกาลวิมุตฺตานมฺปิ อารมฺมณมตฺตตาย สมฺภวโต อาห ‘‘อารมฺมณ…เป.… สนฺธาย วุตฺต’’นฺติฯ ตตฺถ ตนฺติ รูปายตนาทิํฯ

ผสฺสปทนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ