นามรูปปทนิทฺเทสวณฺณนา

[228] ยทิปิ สุตฺตนฺเต อภิธมฺเม จ ปฏิจฺจสมุปฺปาทนิทฺเทเส รูปปทสฺส เทสนาเภโท นตฺถิ, อภิธมฺเม ปน ‘‘สพฺพํ รูปํ น เหตู’’ติอาทินา (ธ. ส. 584) สุตฺตนฺตโต ตสฺส เทสนาเภโท อตฺเถวาติ อาห ‘‘สุตฺตนฺตา…เป.… เภโท’’ติฯ สงฺเขฺยยฺเยสุ ปริจฺเฉทโต คหิเตสุ อตฺถสิทฺโธ ตตฺถ สงฺขฺยาปริจฺเฉโทติ วุตฺตํ ‘‘อตฺถโต ปน วุตฺตเมว โหตี’’ติฯ

โอปปาติกสตฺเตสูติ วา สามญฺญโต สพฺเพ โอปปาติกา วุตฺตาฯ เตสุ พฺรหฺมกายิกาทิคฺคหเณน รูปาวจราว วุตฺตาติ ตทญฺเญ สนฺธาย เสสโอปปาติกานนฺติ เสสคฺคหณํ สาตฺถกเมวฯ วุตฺตนเยนาติ ‘‘ทฺเว วา ตโย วา ทสกา, โอมโต อาทินา สหา’’ติอาทินา (วิภ. อฏฺฐ. 227) รูปมิสฺสกวิญฺญาเณ วุตฺตนเยนฯ

‘‘ทฺเว สนฺตติสีสานี’’ติ อารพฺภ ยาว ‘‘สตฺต สนฺตติสีสานี’’ติ (วิภ. อฏฺฐ. 228) เอตฺตกํ อฏฺฐกถาปาฐํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘สตฺตกปริโยสาน’’นฺติฯ เอเกกจิตฺตกฺขเณ ติกฺขตฺตุํ รูปุปฺปตฺติํ อนนุชานนฺโต อาห ‘‘อิมินาธิปฺปาเยนา’’ติฯ จิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณเยว สพฺพํ รูปํ อุปฺปชฺชตีติ หิ อตฺตโน อธิปฺปาโยฯ

‘‘รูปาชนกกมฺมช’’นฺติ อิทํ ภูตกถนมตฺตํ ทฏฺฐพฺพํ ปญฺจวิญฺญาณานํ อตํสภาวตาภาวาฯ รูปาชนกกมฺมชนฺติ วา จุติจิตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ ปน ‘‘ปวตฺติย’’นฺติ อิมินาว นิวตฺติตํฯ ‘‘สพฺเพสมฺปิ จุติจิตฺตํ รูปํ น สมุฏฺฐาเปตี’’ติ (ธ. ส. มูลฏี. 636) อฏฺฐสาลินีฏีกายํ วุตฺโตวายมตฺโถฯ ปญฺจวิญฺญาณกฺขเณ ตปฺปจฺจยา รูปุปฺปตฺติยา อภาเวน วุตฺตํ ‘‘ปญฺจวิญฺญาณปฺปวตฺติกาลํ สนฺธายา’’ติฯ ตตฺถาปิ อสหชาตวิญฺญาณปจฺจยา อตฺเถว รูปุปฺปตฺตีติ อาห ‘‘สหชาตวิญฺญาณปจฺจยญฺจา’’ติฯ ภวงฺคาทีติ ภวงฺคสมฺปฏิจฺฉนสนฺตีรณตทารมฺมณานิฯ อญฺเญนาติ ยถาวุตฺตกมฺมวิญฺญาณโต อญฺเญน อภิสงฺขารวิญฺญาเณนฯ รูปเมว หิ กุสลากุสลกิริยจิตฺตปฺปวตฺติกฺขเณ อภิสงฺขารวิญฺญาณปจฺจยา อุปฺปชฺชติ, น นามํ ภวงฺคํฯ ตํชนเกนาติ ภวงฺคาทิชนเกนฯ กมฺมวิญฺญาณปฺปจฺจยา วิปากจิตฺตปฺปวตฺติกาเล วิปากนามสฺส กมฺมสมุฏฺฐานรูปสฺส จ วเสนฯ สหชาตวิญฺญาณปจฺจยา ปน อิตรจิตฺตปฺปวตฺติกาเลปิ วิปาโก วิปากนามวเสน, จิตฺตสมุฏฺฐานรูปวเสน จ นามรูปสฺส สมฺภโว ทสฺเสตพฺโพติ อาห ‘‘สหชาต…เป.… โยเชตพฺพ’’นฺติฯ รูปสทฺเทน จ อตฺตโน เอกเทเสนาติ สมฺพนฺโธฯ

‘‘สรูปานํ เอกเทโส เอกวิภตฺติย’’นฺติ (ปาณินี 1.2.64) สทฺทลกฺขณํ สนฺธายาห ‘‘สรูปานํ เอกเทโส’’ติฯ อิจฺฉิโต หิ เอกเทสรูปานมฺปิ เอกเทโส ยถา ‘‘นิทสฺสิตวิปกฺเขหี’’ติฯ นิทสฺสิโต จ นิทสฺสิตวิปกฺโข จ นิทสฺสิตวิปกฺโขติ อยญฺเหตฺถ อตฺโถฯ ‘‘ฐาน’’นฺติ อิมินา เสสสทฺทสฺส อตฺถํ วทติฯ สรูเปน ฐปนญฺหิ อิธ เสสนํฯ

ยํ-ตํ-สทฺทานํ อพฺยภิจาริตสมฺพนฺธตฺตา อวุตฺตมฺปิ ตโต-สทฺทํ อาเนตฺวา อาห ‘‘ตโต ยุตฺตเมว อิทนฺติ โยเชตพฺพ’’นฺติฯ วิปากสฺส อชนกํ วิปากาชนกํ, นิสฺสนฺทผลมตฺตทายกกมฺมํ, ตํ สมุฏฺฐานํ เอตสฺสาติ วิปากาชนกกมฺมสมุฏฺฐานํฯ วุตฺตนเยนาติ ‘‘วตฺถุกายวเสน รูปโต ทฺเว สนฺตติสีสานิ, ตโย จ อรูปิโน ขนฺธา’’ติอาทินา (วิภ. อฏฺฐ. 228) วุตฺเตน นเยนฯ อุภยนฺติ นามํ รูปญฺจฯ

กมฺมารมฺมณปฏิสนฺธิอาทิกาเลติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน สมฺมสนาทิกาลสงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ ตนฺติ อภิสงฺขารวิญฺญาณํฯ

ยทิปิ ‘‘อตฺถิ รูปํ จิตฺตสมุฏฺฐาน’’นฺติอาทิวจนโต (ธ. ส. 584) รูปสฺสปิ วิญฺญาณปจฺจยตา สุตฺตโต ชานิตพฺพา, วิญฺญาณสนฺนิสฺสิตา อิฏฺฐานุภวนาทโย ตสฺมิํ สติ สพฺภาวโต, อสติ จ อภาวโต ยถา สทฺเธยฺยาทิวตฺถุมฺหิ สทฺธาทโยติ นามสฺสปิ ยุตฺติโต วิญฺญาณปจฺจยตา สิทฺธา, อฏฺฐกถายํ ปน วุตฺตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สุตฺตโต นามํ…เป.… ชานิตพฺพ’’นฺติ อาหฯ ยาวเทว ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมมตฺตตาวิภาวนมุเขน อวิปรีตโต ปวตฺตินิวตฺติสนฺทสฺสนํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทเทสนา, ตาวเทว จ ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยสฺมา’’ติอาทิมาห ฯ ยสฺมา ปน ปวตฺตินิวตฺติวิภาวนโต สจฺจเทสนาว ปจฺจยาการเทสนา, สจฺจเทสนา จ ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนํฯ ยถาห ‘‘อิทํ ทุกฺขนฺติ เม ภิกฺขเว…เป.… พาราณสิยํ อิสิปตเน มิคทาเย อนุตฺตรํ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺติต’’นฺติอาทิ, ตสฺมา ‘‘วิญฺญาณปจฺจยา นามรูป’’นฺติ ปทสฺส สจฺจเทสนาภาวทีปเนน ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘นามรูปมตฺตตาวจเนเนว วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

นามรูปปทนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สฬายตนปทนิทฺเทสวณฺณนา

[229] ยถาสมฺภวนฺติ สมฺภวานุรูปํฯ เตน จตุนฺนํ ตาว ภูตานํ สหชาตนิสฺสยอตฺถิอวิคตวเสน จกฺขายตนาทีนํ ปญฺจนฺนํ ปจฺจยภาโว, วตฺถูสุ ปน หทยวตฺถุโน ฉฏฺฐายตนสฺส ปฏิสนฺธิยํ สหชาตนิสฺสยอญฺญมญฺญวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน, ปวตฺติยํ ยสฺมา อนนฺตรจิตฺเตน สทฺธิํ อุปฺปนฺนเมว วตฺถุ ฐิติปฺปตฺติยา พลวภาเวน ตสฺส นิสฺสโย ภวิตุํ สกฺโกติ, น สหชาตํ, ตสฺมา ปุเรชาตนิสฺสยวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสนฯ อิตรวตฺถูนํ ปญฺจวิญฺญาณสงฺขาตสฺส ฉฏฺฐายตนสฺส อินฺทฺริยปจฺจยวเสน จ, ชีวิตสฺส อินฺทฺริยอตฺถิอวิคตวเสน ปจฺจยภาโว วุตฺโตติ ทฏฺฐพฺโพฯ เอกปฺปกาเรเนวาติ ยถา จกฺขาทีนํ มนายตนสฺส ปฏินิยตทสฺสนาทิกิจฺจานุวิธานโต นิยโต เอกปฺปกาเรเนว ปจฺจยภาโว, น เอวํ รูปายตนาทีนํ, เตสํ ปน รูปารมฺมณาทินา ปการนฺตเรน ตสฺส ปจฺจยภาโวติ ‘‘อนิยมโต’’ติ วุตฺตํฯ เกจิ ปน ‘‘นิยมโต’’ติ ปทํ ‘‘สสนฺตติปริยาปนฺน’’นฺติ อิมินา สมฺพนฺธิตฺวา อตฺถํ วทนฺติ ‘‘เอกนฺเตน สสนฺตติปริยาปนฺน’’นฺติฯ

‘‘ฉฏฺฐายตนญฺจ มนายตนญฺจ ฉฏฺฐายตน’’นฺติ อิมินา วิคฺคเหน อตฺถโต, อิตเรหิ ทฺวีหิ สทฺทโตปิ อตฺถโตปิ สรูปตํ ทสฺเสติฯ ‘‘จกฺขาทีหิ สห ‘สฬายตน’นฺติ วุตฺต’’นฺติ วุตฺตนเยน เอกเสสํ กตฺวา มนายตนํ จกฺขาทีหิ สทฺธิํ ‘‘สฬายตน’’นฺติ ปาฬิยํ วุตฺตํ ‘‘นามรูปปจฺจยา สฬายตน’’นฺติฯ ยถาวุตฺโตติ ‘‘ฉฏฺฐายตนญฺจ มนายตนญฺจา’’ติอาทินา อตฺตนา วุตฺตปฺปกาโรฯ สพฺพตฺถาติ นามรูปสทฺเทน สฬายตนสทฺเทน จ สทฺทสรูปตาสุ, อตฺถสรูปตาสุ วาฯ ยทิ สุตฺตนฺตภาชนีเย วิปากฉฏฺฐายตนเมว อธิปฺเปตํ, อถ กสฺมา ‘‘อิตรํ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อวิปากญฺหิ ตตฺถ อิตรนฺติ อธิปฺเปตนฺติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘ปจฺจยนเย ปนา’’ติอาทิฯ

สหชาตาทีสุ เหตุอาหารินฺทฺริยปจฺจเย ปกฺขิปิตฺวา ทสธา, ตโต เอกํ อปเนตฺวา นวธา, ตโต เอกํ อปเนตฺวา อฏฺฐธา ปจฺจยภาโว เวทิตพฺโพฯ เอวเมตฺถ สาธารณวเสน อวกํโส, เหตุอาทิอสาธารณวเสน อุกฺกํโสติ ฌานาทีนมฺปิ วเสน เวทิตพฺโพฯ