เมนู

อวิชฺชาปทนิทฺเทสวณฺณนา

[226] ปิตา กถียตีติ อสุโก อสุกสฺส ปิตาติ ปิตุภาเวน กถียติฯ กถิยมาโน จ อสนฺเทหตฺถํ อญฺเญหิ มิตฺตทตฺเตหิ วิเสเสตฺวา กถียตีติ ตํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ทีโฆ…เป.… ทตฺโต’’ติฯ

ยาถาโวติ อวิปรีโตฯ กิจฺจชาติโตติ ปฏิจฺฉาทนกิจฺจโต, อุปฺปชฺชนฏฺฐานโต จฯ

คหณการณวเสนาติ คหณสฺส การณภาววเสนฯ อญฺญเสตาทีนํ นิวตฺตกานีติ ปทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธฯ

ฉาเทนฺติยาติ ฉาทนากาเรน ปวตฺตนฺติยาฯ ตถา ปวตฺตนเหตุ ตํสมฺปยุตฺตา อวิชฺชาสมฺปยุตฺตา ทุกฺขารมฺมณา โหนฺติฯ

ตสฺมาติ สภาวโต อคมฺภีรตฺตา เตสํ ทุทฺทสภาวกรณี ตทารมฺมณตา อวิชฺชา อุปฺปชฺชติฯ อิตเรสนฺติ นิโรธมคฺคานํฯ สมาเนปิ ปณีตอสํกิเลสิกาทิภาเว สปฺปจฺจยโต อปฺปจฺจยสฺส วิเสสํ ทสฺเสตุํ ‘‘มคฺคสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

อวิชฺชาปทนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สงฺขารปทนิทฺเทสวณฺณนา

‘‘โสเธติ อปุญฺญผลโต’’ติ อิมินา ปุญฺญสฺส วิปากทุกฺขวิวิตฺตตํ อาห, ‘‘ทุกฺขโต’’ติ อิมินา เจโตทุกฺขวิวิตฺตตํ, ‘‘สํกิเลสโต’’ติ อิมินา กิเลสทุกฺขวิวิตฺตตํฯ ‘‘อปุญฺญผลโต’’ติ วา อิมินา ปุญฺญสฺส อายติํ หิตตํ ทสฺเสติฯ ‘‘ทุกฺขสํกิเลสโต’’ติ อิมินา ปวตฺติหิตตํ ปวตฺติสุขตญฺจ ทสฺเสติฯ ตํนิปฺผาทเนนาติ หิตสุขนิพฺพตฺตเนนฯ ปุชฺชภวนิพฺพตฺตโก ปุชฺชนิพฺพตฺตโก

‘‘เอวมิทํ ปุญฺญํ ปวฑฺฒตี’’ติอาทีสุ ปุญฺญผลมฺปิ ปุญฺญนฺติ วุจฺจตีติ อาห ‘‘ปุญฺญุปคนฺติ ภวสมฺปตฺตุปค’’นฺติฯ

อาทิภาวนาติ ‘‘ปถวี ปถวี’’ติอาทินา กสิเณสุ ปวตฺตภาวนาฯ ปถวี ปถวีติ วา เอตฺถ อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถ, ปการตฺโถ วาฯ

เตน อิตรกสิณานํ คหณํฯ อาทิภาวนาติอาทิภูตา ภาวนาฯ สา หิ ‘‘ปริกมฺม’’นฺติ วุจฺจติฯ มณฺฑลกรณํ กสิณมณฺฑลกรณํฯ

ทานวเสนาติ เทยฺยธมฺมปริจฺจาควเสนฯ จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา ทานํ ทิยฺยติ เอเตนาติฯ ตตฺถาติ เตสุ จิตฺตเจตสิเกสุฯ ทานํ อารพฺภาติ เตหิ นิพฺพตฺติยมานํ ปริจฺจาคํ อุทฺทิสฺสฯ ยถา วา โส นิปฺปชฺชติ, ตถา ฐเปตฺวาฯ อธิกิจฺจาติ ตสฺเสว เววจนํฯ ยถา วา สมฺปยุตฺเตหิ นิพฺพตฺติยมานา ทานกิริยา นิปฺผตฺติวเสน อธิกตํ ปาปุณาติ, ตถา กตฺวาฯ เจตนาวเสเนว หิ ทานาทิกมฺมนิปฺผตฺติฯ อิตเรสูติ ‘‘สีลํ อารพฺภา’’ติอาทีสุฯ

อสริกฺขกมฺปีติ อตฺตนา อสทิสมฺปิ กฏตฺตารูปนฺติ สมฺพนฺโธฯ วินาปิ จตุตฺถชฺฌานวิปาเกนฯ รูปตณฺหาสงฺขาตสฺสาติ ‘‘รูปตณฺหา’’ติ เอตฺถ วุตฺตรูปตณฺหมาหฯ คุญฺชนฺติ คุญฺชผลปริมาณํ ธารณียวตฺถุํฯ ตถา ตณฺฑุลํ

‘‘วจนวิเสสมตฺตเมวา’’ติ อตฺถวิเสสาภาโว วุตฺโตติ อตฺถวิเสสาภาวมาห ‘‘กายทฺวาเร ปวตฺติ เอว หิ อาทานาทิปาปนา’’ติฯ ปุริเมนาติ ‘‘กายทฺวาเร ปวตฺตา’’ติ อิมินาฯ ตญฺหิ ปวตฺติมตฺตกถนโต ทฺวารูปลกฺขณํ โหติฯ ปจฺฉิเมนาติ ‘‘อาทานา’’ทิวจเนนฯ

กายวจีสงฺขารคฺคหเณติ อุทฺเทสํ สนฺธายาหฯ กายวจีสญฺเจตนาคหเณติ นิทฺเทสํฯ วิญฺญาณสฺสาติ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณสฺสฯ สหชาตสฺส ปน อนนฺตรสฺส จ ปจฺจโย โหติเยวฯ ‘‘กุสลา วิปากธมฺมา จา’’ติ อิทํ เสกฺขปุถุชฺชนสนฺตาเน อภิญฺญาเจตนา อิธาธิปฺเปตา, น อิตราติ กตฺวา วุตฺตํฯ เตน ยถาวุตฺตอภิญฺญาเจตนาปิ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณสฺส ปจฺจโย สิยา กุสลสภาวตฺตา, วิปากธมฺมตฺตา วา ตทญฺญกุสลากุสลเจตนา วิยาติ ทสฺเสติฯ ตยิทํ โลกุตฺตรกุสลาย อเนกนฺติกํฯ น หิ สา ปฏิสนฺธิวิญฺญาณสฺส ปจฺจโยฯ อถ วิปากทายินีติ วุจฺเจยฺย, เอวมฺปิ อโหสิกมฺเมน อเนกนฺติกํฯ น หิ ตสฺสา วิปากุปฺปาทนํ อตฺถีติ อาห ‘‘น วิปากุปฺปาทเนน กุสลตา วิปากธมฺมตา จา’’ติฯ เกวลญฺหิ ยา อญฺเญสํ วิปากธมฺมานํ สพฺยาปารา สอุสฺสาหา ปวตฺติ, ตทาการาวสฺสา อปฺปหีนกิเลเส สนฺตาเน ปวตฺตีติ วิปากธมฺมตา, อนวชฺชฏฺเฐน กุสลตา จ วุตฺตาฯ

เอวมฺปิ ยทิ วิปากธมฺมา อภิญฺญาเจตนา, กถํ อวิปากาติ? อสมฺภวโตติ ตํ อสมฺภวํ ทสฺเสตุํ ‘‘สา ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อภิญฺญาเจตนา หิ ยทิ วิปากํ อุปฺปาเทยฺย, สภูมิกํ วา อุปฺปาเทยฺย อญฺญภูมิกํ วาฯ ตตฺถ อญฺญภูมิกสฺส ตาว อุปฺปาทนํ อยุตฺตํ ปจฺจยาภาวโต, ตถา อทสฺสนโต จฯ เตนาห ‘‘น หี’’ติอาทิฯ สภูมิกํ นวตฺตพฺพารมฺมณํ วา อุปฺปาเทยฺย ปริตฺตาทิอารมฺมณํ วา, เตสุ อตฺตโน กมฺมสมานารมฺมณตาย รูปาวจรวิปากสฺส ทสฺสิตตฺตา, ปริตฺตาทิอารมฺมณตฺตา จ อภิญฺญาเจตนาย นวตฺตพฺพารมฺมณํ น อุปฺปาเทยฺยฯ ตถา เอกนฺตนวตฺตพฺพารมฺมณตฺตา รูปาวจรวิปากสฺส ปริตฺตาทิอารมฺมณญฺจ น อุปฺปาเทยฺยาติ อยมสมฺภโวฯ เตนาห ‘‘อตฺตนา สทิสารมฺมณญฺจา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ติฏฺฐานิกนฺติ ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติวเสน ฐานตฺตยวนฺตํฯ ‘‘ปถวีกสิณํ อาโปกสิณ’’นฺติอาทินา กุสเลน อภินฺนํ กตฺวา วิปากสฺส อารมฺมณํ เทสิตนฺติ อาห ‘‘จิตฺตุปฺปาทกณฺเฑ…เป.… วุตฺตตฺตา’’ติฯ ‘‘รูปาวจรติกจตุกฺกชฺฌานานิ กุสลโต จ วิปากโต จ กิริยโต จ จตุตฺถสฺส ฌานสฺส วิปาโก อากาสานญฺจายตนํ อากิญฺจญฺญายตนํ อิเม ธมฺมา นวตฺตพฺพา ‘‘ปริตฺตารมฺมณา’’ติปิ ‘มหคฺคตารมฺมณา’ติปิ ‘อปฺปมาณารมฺมณา’ติปี’’ติ วจนโต รูปาวจรวิปาโก เอกนฺตนวตฺตพฺพารมฺมโณติ อาห ‘‘น จ รูปาวจรวิปาโก ปริตฺตาทิอารมฺมโณ อตฺถี’’ติฯ สฺวายมสมฺภโว ปริตฺตาทิอารมฺมณาย อภิญฺญาเจตนาย วิปากาภาวํ สาเธติ, น นวตฺตพฺพารมฺมณาย ฯ นวตฺตพฺพารมฺมณาปิ หิ สา อตฺถีติ น พฺยาปีติ วิปากานุปฺปาทเน ตสฺสา อญฺญํ การณํ ทสฺเสตุํ ‘‘กสิเณสุ จา’’ติอาทิมาหฯ สมาธิวิชมฺภนภูตา อภิญฺญา สมาธิสฺส อานิสํสมตฺตนฺติ ‘‘สมาธิผลสทิสา’’ติ วุตฺตํฯ ตสฺส ตสฺส อธิฏฺฐานวิกุพฺพนทิพฺพสทฺทสวนาทิกสฺส ยทิจฺฉิตสฺส กิจฺจสฺส นิปฺผาทนมตฺตํ ปน อภิญฺญาเจตนา, น กาลนฺตรผลา, ทิฏฺฐธมฺมเวทนียํ วิย นาปิ วิปากผลา, อถ โข ยถาวุตฺตอานิสํสผลา ทฏฺฐพฺพาฯ

เกจิ ปน ‘‘สมานภูมิกโต อาเสวนลาเภน พลวนฺตานิ ฌานานีติ ตานิ วิปากํ เทนฺติ สมาปตฺติภาวโต, อภิญฺญา ปน สติปิ ฌานภาเว ตทภาวโต ตสฺมิํ ตสฺมิํ อารมฺมเณ อาคนฺตุกาวาติ ทุพฺพลา, ตสฺมา วิปากํ น เทตี’’ติ วทนฺติฯ ตํ อการณํ ปุนปฺปุนํ ปริกมฺมวเสน อภิญฺญายปิ วสีภาวสพฺภาวโตฯ

ยํ ปน วทนฺติ ‘‘ปาทกชฺฌาเน อตฺตนา สมานสภาเวหิ ชวเนหิ ลทฺธาเสวเน สมฺมเทว วสีภาวปฺปตฺเต ปริสุทฺธตาทิอฏฺฐงฺคสมนฺนาคเมน สาติสเย ชาเต อภิญฺญา นิพฺพตฺตนฺติ, ตาสญฺจ จตุตฺถชฺฌานิกตฺตา จตุตฺถชฺฌานภูมิโก เอว วิปาโก นิพฺพตฺเตยฺย, โส จ ยถาวุตฺตคุเณน พลวตา ปาทกชฺฌาเนเนว กโตกาเสน สิชฺฌตีติ อโนกาสตาย อภิญฺญา น วิปากํ เทตี’’ติฯ ตมฺปิ อการณํ อวิปากภาวโต ตาสํฯ สติ หิ วิปากทายิภาเว วิปากสฺส อโนกาสโจทนา ยุตฺตา, อวิปากตา จ ตาสํ วุตฺตนยา เอวฯ

น โหตีติ วิญฺญาณสฺส ปจฺจโย น โหตีติฯ อุทฺธจฺจเจตนาปิ อภิญฺญาเจตนาโต นิพฺพิเสเสน วุตฺตาติ มญฺญมาโน ‘‘วิปาเก’’ติ จ วจนํ น วิปาการหตามตฺตวาจโก, อถ โข วิปากสพฺภาววาจโกติ อาห ‘‘วิจาเรตพฺพ’’นฺติฯ ตถา จ วุตฺตํ ‘‘น หิ ‘วิปาเก’ติ วจนํ วิปากธมฺมวจนํ วิย วิปาการหตํ วทตี’’ติฯ ตตฺถ ยํ วิจาเรตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ อิทํ ปเนตฺถ สนฺนิฏฺฐานํ – ยสฺมา อุทฺธจฺจเจตนา ปวตฺติวิปากเมว เทติ, น ปฏิสนฺธิวิปากํ, ตสฺมา ตสฺสา ปวตฺติวิปากสฺส วเสน วิภงฺเค วิปาโก อุทฺธโฏฯ อุภยวิปากทายิกาย ปน เจตนาย นานากฺขณิกกมฺมปจฺจโย วุจฺจตีติ ตทภาวโต ปฏฺฐาเน ตสฺสา โส น วุตฺโตฯ ยํ ปน อฏฺฐกถายํ ‘‘วิญฺญาณสฺส ปจฺจยภาเว อปเนตพฺพา’’ติ (วิภ. อฏฺฐ. 226 สงฺขารปทนิทฺเทส) วุตฺตํ, ตํ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณเมว สนฺธาย วุตฺตํฯ ‘‘เอวํ อุทฺธจฺจเจตนาปิ น โหตี’’ติ อิทมฺปิ วิญฺญาณสฺส ปจฺจยตาภาวมตฺตํ คเหตฺวา วุตฺตํฯ เอวญฺเหตฺถ อญฺญมญฺญํ ปาฬิยา อฏฺฐกถาย จ อวิโรโธ ทฏฺฐพฺโพฯ

เอตฺถาติ อุทฺธจฺจเจตนาย วิปากทาเนฯ อมตคฺคปเถติ เอวํนามเก ปกรเณฯ ‘‘ปุถุชฺชนสนฺตาเน อกุสลา ทสฺสเนน ปหาตพฺพา, เสกฺขสนฺตาเน ภาวนาย ปหาตพฺพา’’ติ อิมสฺส อตฺถสฺส วุตฺตตฺตา ‘‘ปุถุชฺชนานํ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘น วุจฺจนฺตี’’ติ อิมินา ปุถุชฺชเน ปวตฺตพหิทฺธาสํโยชนาทีนํ ภาวนาย ปหาตพฺพปริยายาภาวํ ทสฺเสติฯ ‘‘ยทิ วุจฺเจยฺยุ’’นฺติอาทินา ตเมวตฺถํ ยุตฺติโต จ อาคมโต จ วิภาเวติฯ ตตฺถ เกสญฺจีติ สกภณฺเฑ ฉนฺทราคาทีนํฯ เกจีติ สกฺกายทิฏฺฐิอาทโยฯ กทาจีติ อตีตาทิเก กิสฺมิญฺจิ กาเลฯ

จตฺตตฺตาติอาทิ ปริยายวจนํฯ อุปนิสฺสายาติ อุปนิสฺสยปจฺจเย กตฺวาฯ

อิตเรสนฺติ นทสฺสเนนปหาตพฺพานํฯ น จ น โหนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ เอวญฺจ กตฺวาติ ยถาวุตฺตปาฬิยํ อุทฺธจฺจคฺคหเณน อุทฺธจฺจสหคตจิตฺตุปฺปาโท คหิโต, น ยตฺถ กตฺถจิ อุทฺธจฺจนฺติ เอวมตฺเถ สติฯ นฺติ ทิฏฺฐิํฯ ‘‘อตีตาทิภาเวน นวตฺตพฺพตฺเต’’ติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ อนาคตา เอว ปหาตพฺพาติ? น, อุปฺปชฺชนารหา นิปฺปริยาเยน อนาคตา นาม, ปหาตพฺพา ปน น อุปฺปชฺชนารหาติ เตสํ อตีตาทิภาเวน นวตฺตพฺพตา วุตฺตาฯ ทสฺสนํ อเปกฺขิตฺวาติ ภาวิตํ ทสฺสนมคฺคํ อุปนิธายฯ สหายวิรหาติ ทสฺสนปหาตพฺพสงฺขาตสหการิการณาภาวโตฯ วิปากํ น ชนยนฺตีติ สกลกิเลสปริกฺขเย วิย เอกจฺจปริกฺขเยปิ ตนฺนิมิตฺตํ ตํ เอกจฺจํ กมฺมํ น วิปจฺจตีติ อธิปฺปาโยฯ วิปาโก วิภงฺเค วุตฺโตติ ปฏิสนฺธิปวตฺติเภทํ ทุวิธมฺปิ วิปากํ สนฺธายาหฯ

อกุสลานนฺติ ยถาวุตฺตวิเสสานํ ปุถุชฺชนสนฺตาเน อกุสลานํฯ อปฺปหาตพฺพานนฺติ อปฺปหาตพฺพสภาวานํ กุสลาทีนํฯ อปฺปหาตพฺพวิรุทฺธสภาวตา สาวชฺชตาฯ ‘‘เอวมฺปี’’ติอาทิ โทสนฺตรทสฺสนํฯ เตน ยทิปิ เตสํ อกุสลานํ อิมสฺมิํ ติเก ตติยปทสงฺคโห น สิยา, นวตฺตพฺพตา ปน อาปชฺชตีติ ทีเปติฯ สพฺเพน สพฺพํ ธมฺมวเสน อสงฺคหิตสฺส ติกทุเกสุ นวตฺตพฺพตาปตฺตีติ อาห ‘‘นาปชฺชตี’’ติฯ อิทานิ ตํ นวตฺตพฺพตานาปชฺชนํ ‘‘จิตฺตุปฺปาทกณฺเฑ’’ติอาทินา การณโต, นิทสฺสนโต จ วิภาเวติฯ ยตฺถาติ ยสฺมิํ ติเกฯ นิโยคโตติ นิยมโต เอกนฺตโตฯ เตสนฺติ ปทตฺตยสงฺคหิตธมฺมานํฯ ยถาวุตฺตปเทสุ วิยาติ ยถาวุตฺเตสุ ปฐมาทีสุ ตีสุ ปเทสุฯ ยถา ภินฺทิตพฺพา จิตฺตุปฺปาทา, อิตเร จ ยถารหํ ราสิตฺตยวเสน ภินฺทิตฺวา ภชาปิตา ตํตํโกฏฺฐาสโต กตา, เอวํฯ ตตฺถาปีติ จตุตฺถโกฏฺฐาเสปิฯ ภชาเปตพฺเพติ นวตฺตพฺพภาวํ ภชาเปตพฺเพฯ ตทภาวาติ ตสฺส จตุตฺถโกฏฺฐาสสฺส อภาวาฯ ตถาติ นวตฺตพฺพภาเวนฯ

อุปฺปนฺนตฺติเก อตีตา, อิธ ยถาวุตฺตอกุสลา น วุตฺตา, อเปกฺขิตพฺพภาเวนารหิตาปิ ตํสภาวานติวตฺตนโต ตถา วุจฺจนฺตีติ นวตฺตพฺพตาปตฺติโทสํ ปริหรนฺโต ตสฺส อุทาหรณํ ตาว ทสฺเสตุํ ‘‘อถ วา ยถา สปฺปฏิเฆหี’’ติอาทิมาหฯ ตํสภาโว เจตฺถ สาวชฺชตาวิสิฏฺโฐ ทสฺสนปหาตพฺพภาวาภาโวฯ ‘‘เอวญฺจ สตี’’ติอาทินา อิมสฺมิํ ปกฺเข ลทฺธคุณํ ทสฺเสติฯ ภาวนาย ปหาตพฺพานนฺติ ปริยาเยน นิปฺปริยาเยน จ ภาวนาย ปหาตพฺพานํ, ตตฺถ ปุริมานํ อมุขฺยสภาวตฺตา, ปจฺฉิมานํ อวิปากตฺตา นานากฺขณิกกมฺมปจฺจยตา น วุตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ ยถา จ ภาวนาย ปหาตพฺพานํ นานากฺขณิกกมฺมปจฺจยภาโว นตฺถิ, เอวํ ทสฺสเนน ปหาตพฺพานํ วเสน เตสํ ปจฺจยลาโภปิ นตฺถีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘น จ…เป.… วุตฺตา’’ติ วตฺวา ตตฺถ การณมาห ‘‘เย หิ…เป.… ปวตฺตนฺตี’’ติฯ ตตฺถ น เต ทสฺสนโต อุทฺธํ ปวตฺตนฺตีติ เย ทสฺสเนน ปหาตพฺพปจฺจยา กิเลสา, เต ทสฺสเนน ปหาตพฺพปกฺขิกา เอวาติ เตสํ ภาวนาย ปหาตพฺพปริยาโย เอว นตฺถิ, กถํ เตสํ วเสน ทสฺสเนน ปหาตพฺพา ภาวนาย ปหาตพฺพานํ เกนจิ ปจฺจเยน ปจฺจโยติ วุจฺเจยฺยาติ อตฺโถฯ อถ วา เย ปุถุชฺชนสนฺตาเน น ทสฺสเนน ปหาตพฺพา, น เต ปรมตฺถโต ภาวนาย ปหาตพฺพาฯ เย ปน เต เสกฺขสนฺตาเน, น เตสํ ปจฺจยภูตา ทสฺสเนน ปหาตพฺพา อตฺถีติ เอวมฺปิ ทสฺสเนน ปหาตพฺพา ภาวนาย ปหาตพฺพานํ เกนจิ ปจฺจเยน ปจฺจโยติ น วุตฺตาติ เวทิตพฺพํฯ ยทิ ทสฺสเนนปหาตพฺพปจฺจยา กิเลสา ทสฺสนปกฺขิกา, ตปฺปจฺจยํ อุทฺธจฺจสหคตํ ทสฺสเนน ปหาตพฺพํ สิยาติ กถํ ตสฺส เอกนฺตภาวนาย ปหาตพฺพตา วุตฺตาติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘ทสฺสเนน ปหาตพฺพปจฺจยสฺสา’’ติอาทิฯ ตสฺมาติ ยสฺมา สราควีตราคสนฺตาเนสุ สหายเวกลฺเลน กมฺมสฺส วิปากาวิปากธมฺมตา วิย ปุถุชฺชนเสกฺขสนฺตาเนสุ อุทฺธจฺจสหคตสฺส วุตฺตนเยน สวิปากาวิปากตา สิทฺธา, ตสฺมาฯ ตสฺสาติ อุทฺธจฺจสหคตสฺสฯ ตาทิสสฺเสวาติ อุทฺธจฺจสหคตภาเวน เอกสภาวสฺสฯ

เอตฺถ จ ยํ ‘‘น ภาวนาย ปหาตพฺพมฺปิ อตฺถิ อุทฺธจฺจสหคต’’นฺติอาทิ อมตคฺคปเถ วุตฺตํ, ตํ อการณํ, กสฺมา? ตสฺส เอกนฺเตน ภาวนาย ปหาตพฺพตฺตาฯ ยถาห ‘‘กตเม ธมฺมา ภาวนาย ปหาตพฺพา? อุทฺธจฺจสหคโต จิตฺตุปฺปาโท’’ติ (ธ. ส. 1583)ฯ

ยทิ หิ อุทฺธจฺจสหคตํ น ภาวนาย ปหาตพฺพมฺปิ อภวิสฺส, ยถา อตีตารมฺมณตฺติเก ‘‘นิโยคา อนาคตารมฺมณา นตฺถี’’ติ วตฺวา ‘‘กามาวจรกุสลสฺส วิปากโต ทส จิตฺตุปฺปาทา’’ติอาทินา ปุน วิภชิตฺวา วุตฺตํ, เอวมิธาปิ ‘‘กตเม ธมฺมา ภาวนาย ปหาตพฺพา? นิโยคา ภาวนาย ปหาตพฺพา นตฺถี’’ติ วตฺวา ‘‘อุทฺธจฺจสหคโต จิตฺตุปฺปาโท สิยา ภาวนาย ปหาตพฺโพ, สิยา น วตฺตพฺโพ ‘ทสฺสเนน ปหาตพฺโพ’ติปิ ‘ภาวนาย ปหาตพฺโพ’ติปี’’ติอาทิ วตฺตพฺพํ สิยา, น จ ตถา วุตฺตํฯ ยา จ ตมตฺถํ ปฏิปาเทนฺเตน ‘‘ยทิ วุจฺเจยฺยุ’’นฺติอาทินา ยุตฺติ วุตฺตา, สาปิ อยุตฺติฯ กสฺมา? ทสฺสเนน ปหาตพฺพารมฺมณานํ ราคทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉุทฺธจฺจานํ ทสฺสเนน ปหาตพฺพภาวสฺเสว อิจฺฉิตตฺตาฯ

ยญฺจ ‘‘อุทฺธจฺจํ อุปฺปชฺชตี’’ติ อุทฺธจฺจสหคตจิตฺตุปฺปาโท วุตฺโตติ ทสฺเสตุํ อธิปติปจฺจยนิทฺเทเส อุทฺธจฺจสฺส อนุทฺธรณํ การณภาเวน วุตฺตํ, ตมฺปิ อการณํ อญฺญถาปิ สาวเสสปาฐทสฺสนโตฯ ตถา หิ ‘‘อตีโต ธมฺโม ปจฺจุปฺปนฺนสฺส ธมฺมสฺส, อนาคโต ธมฺโม ปจฺจุปฺปนฺนสฺส ธมฺมสฺส อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. 2.18.2) เอเตสํ วิภงฺเค เจโตปริยญาณคฺคหณํ กตฺวา ‘‘ปจฺจุปฺปนฺโน ธมฺโม ปจฺจุปฺปนฺนสฺส ธมฺมสฺสา’’ติ อิมสฺส วิภงฺเค ลพฺภมานมฺปิ เจโตปริยญาณคฺคหณํ น กตํฯ

สหายภาโว จ ทสฺสเนน ปหาตพฺพานํ ภาวนาย ปหาตพฺพสฺส วิปากทานํ ปติ วิจาเรตพฺโพฯ กิํ อวิชฺชาทิ วิย ทานาทีนํ อุปฺปตฺติยา เอว วิกุปฺปาทนสมตฺถตาปาทเนน ทสฺสเนน ปหาตพฺพา ภาวนาย ปหาตพฺพานํ สหการิการณํ โหนฺติ, อุทาหุ กิเลโส วิย กมฺมสฺส ปฏิสนฺธิทาเน สตีติ, กิญฺเจตฺถ – ยทิ ปุริมนโย, โสตาปนฺนาทิเสกฺขสนฺตาเน ภาวนาย ปหาตพฺพสฺส กิริยภาโว อาปชฺชติ, สหายเวกลฺเลน อวิปากสภาวตาย อาปาทิตตฺตา ขีณตณฺหาวิชฺชามาเน สนฺตาเน ทานาทิ วิยฯ อถ ทุติโย, ภาวนาย ปหาตพฺพาภิมตสฺสาปิ ทสฺสเนน ปหาตพฺพภาโว อาปชฺชติ, ปฏิสนฺธิทาเน สติ อปายคมนียสภาวานติวตฺตนโตฯ

ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว, ตสฺมา ปาฬิยา อฏฺฐกถาย จ อวิรุชฺฌนวเสเนตฺถ อตฺถวินิจฺฉโย วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ

สาติ อุทฺธจฺจเจตนาฯ วิญฺญาณปจฺจยภาเวติ สมฺปุณฺณวิปากวิญฺญาณปจฺจยภาเวฯ การณํ ทสฺเสนฺโตติ อวิกลผลุปฺปาทนาธิกาเร ตทภาวโต ยทิปิ อุทฺธจฺจเจตนา วิญฺญาณสฺส ปจฺจยภาเว อปเนตพฺพา, อวิชฺชาย ปน ปจฺจยุปฺปนฺนภาเว คเหตพฺพาติ อิมํ การณํ ทสฺเสนฺโตฯ สพฺพาปีติ วีสติปิฯ เตนาห ‘‘เอกวีสตีติ วตฺตพฺพ’’นฺติฯ นฺติ เยน การเณน สงฺขารคฺคหเณน อภิญฺญาเจตนาย อคฺคหณํ, ตํ การณํฯ อิตราวจนสฺสาปีติ อุทฺธจฺจเจตนาวจนสฺสาปิฯ กิํ ปน ตํ? วิญฺญาณสฺส ปจฺจยภาวาภาโว เอวฯ เภทาภาวาติ กายวจีสงฺขารวเสน วิภาคาภาวโตฯ สํโยโคติ ติกนฺตรปทวเสน สํโยชนํ, ตถา สงฺคโหติ อตฺโถฯ

สุขสญฺญาย คหณํ อสฺสาทนนฺติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘สุขสญฺญาย…เป.… ทสฺเสตี’’ติฯ ‘‘สุขสญฺญายา’’ติ จ อิทํ กรณตฺเถ กรณวจนํฯ วิปลฺลาโส หิ ทุกฺเข สุขสญฺญาฯ ยํ ปน อฏฺฐกถายํ ‘‘อญฺญาเณนา’’ติ วุตฺตํ, ตํ เหตุมฺหิ กรณวจนํ วิปลฺลาสสฺสาทนานํ อวิชฺชาย เหตุภาวทสฺสนโตฯ ‘‘รโถ เสตปริกฺขาโร’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 5.4) ปริวารตฺโถปิ ปริกฺขารสทฺโท โหตีติ วุตฺตํ ‘‘ตณฺหาย ปริวาเร’’ติฯ ตณฺหาปริวาเรติ จ ตณฺหาย กิจฺจสาธเนน สงฺขารานํ สหการิการณภาวํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ปริกฺขารฏฺโฐ สงฺขารฏฺโฐ วิย ภูสนฏฺโฐ โหตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สงฺขเต อลงฺกเต’’ติ อาหฯ ปริกฺขโรติ ยถา ผลทานสมตฺถา โหนฺติ, ตถา สงฺขโรติฯ อมรณตฺถาติ อมตตฺถา, นิพฺพานตฺถาติ อตฺโถฯ ทุกฺกรกิริยาติ ปญฺจาตปตปฺปนาทิทุกฺกรจริยาฯ เทวภาวาย ตโป เทวภาวตฺถํ ตโปฯ มาเรตีติ มโร เหตุอตฺถํ อนฺโตนีตํ กตฺวาฯ อมงฺคลมฺปิ มงฺคลปริยาเยน โวหรนฺติ มงฺคลิกาติ วุตฺตํ ‘‘ทิฏฺเฐ อทิฏฺฐสทฺโท วิยา’’ติ ยถา ‘‘อสิเว สิวา’’ติฯ

ปปาตํ ปตนทุกฺขสทิสนฺติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘ชาติอาทิปปาตทุกฺข’’นฺติฯ อินฺททุทฺทพฺรหฺมกูฏสญฺญิตปพฺพตสิขรปฺปปาโต มรุปปาโตฯ ตํ ปุญฺญผลํ อตฺโถ ปโยชนํ เอตสฺสาติ ตทตฺโถ

ปริพฺพาชิกาย ตรุณิยาฯ อสวโส อเสริวิหารีฯ กิเลสาสุจิปคฺฆรเณน ปณฺฑิเตหิ ชิคุจฺฉนียํฯ ราคาทิปริฬาเหน, กฏุกวิปากตาย จ ทุกฺขํอารภติ กโรติฯ สภยสฺสาปิ ปิสาจนครสฺส กามคุณสมิทฺธิยา สุขวิปลฺลาสเหตุภาโว วิยาติ โยชนาฯ ภินฺนชาติเยน อโวมิสฺสตา นิรนฺตรตาฯ ชราย มรเณน จ อญฺญถตฺตํ วิปริณาโม

‘‘น ตาวาหํ ปาปิม ปรินิพฺพายิสฺสามี’’ติ วจนโต ‘‘ตาต เอหิ, ตาว อิทํ รชฺชํ ปฏิปชฺชาหี’’ติอาทีสุ ยทิปิ ปริมาณนิยมนกมปทปูรณมตฺตาทีสุปิ ตาว-สทฺโท ทิสฺสติ, อิธ ปน วกฺขมานตฺตาเปกฺโข อธิปฺเปโตติ วุตฺตํ ‘‘ตาวาติ วตฺตพฺพนฺตราเปกฺโข นิปาโต’’ติฯ อวิชฺชาปจฺจยา ปน…เป.… ทสฺเสตีติ ปุพฺเพนาปรํ อฏฺฐกถายํ อวิรุชฺฌนมาหฯ

ราคาทิอสฺสาทนกาเลสูติ ราคาทีนํ อสฺสาทนกาเลสุฯ ‘‘ราคทิฏฺฐิสมฺปยุตฺตายา’’ติ เอตฺถ ราคสมฺปยุตฺตาย ตาว อวิชฺชาย โยชนา โหตุ ราคสฺส อสฺสาทนภาวโต, ทิฏฺฐิสมฺปยุตฺตาย ปน กถนฺติ อาห ‘‘ตทวิปฺปยุตฺตา จ ทิฏฺฐี…เป.… เวทิตพฺพา’’ติฯ ตํสมฺปยุตฺตสงฺขารสฺสาติ ราคาทิสมฺปยุตฺตสงฺขารสฺสฯ อวิชฺชารมฺมณาทิตนฺติ อวิชฺชาย อารมฺมณาทิตํฯ อาทิ-สทฺเทน อารมฺมณาธิปติอารมฺมณูปนิสฺสยปกตูปนิสฺสเย, อนนฺตราทิเก จ ปจฺจเย สงฺคณฺหาติฯ อนวิชฺชารมฺมณสฺสาติ น อวิชฺชารมฺมณสฺส อวิชฺชํ อนารพฺภ ปวตฺตสฺสฯ อารมฺมณาธิปติอนนฺตราทิปจฺจยวจเนสูติ อารมฺมณาธิปติอารมฺมณูปนิสฺสยปจฺจยวจเนสุ อวุตฺตสฺส อนวิชฺชารมฺมณสฺส, อนนฺตราทิปจฺจยวจเนสุ อวุตฺตสฺส ปฐมชวนสฺส, ทฺวีสุปิ วุตฺตสฺส อวิชฺชารมฺมณสฺส ทุติยาทิชวนสฺสาติ โยเชตพฺพํฯ อนนฺตรปจฺจยลาภิโน อนนฺตราทินา, สหชาตสฺส เหตุอาทินา, อสหชาตสฺส อุปนิสฺสยาทินา สงฺขารสฺส อวิชฺชา ปจฺจโย โหตีติ อยมตฺโถ ‘‘ยํ กิญฺจี’’ติอาทินา ทสฺสิโตติ เวทิตพฺพํฯ สมติกฺกมภวปตฺถนาวเสนาติ อวิชฺชาสมติกฺกมตฺถาย อรูปาวจรชฺฌานานิ อุปฺปาเทนฺตสฺส, อวิชฺชาสมฺมูฬฺหตฺตา อรูปภวสมฺปตฺติโย ปตฺเถตฺวา ตาเนว ฌานานิ นิพฺพตฺเตนฺตสฺสาติ ปุญฺญาภิสงฺขาเร วุตฺเตน นเยน, วุตฺตนยานุสาเรนาติ อตฺโถฯ

เอกการณวาโท อาปชฺชติ ยถา ปกติอิสฺสรปชาปติปุริสกาลาทิวาทาฯ เอกสฺมิํเยว โลกสฺส การณภูเต สติ ตโต สกลาย ปวตฺติยา อนวเสสโต, สพฺพทา จ ปวตฺติตพฺพํ อเปกฺขิตพฺพสฺส การณนฺตรสฺส อภาวโตฯ น เจตํ อตฺถิ กเมเนว ปวตฺติยา ทสฺสนโตฯ การณนฺตราเปกฺขตาย ปน เอกการณวาโท อปหโต สิยา เอกสฺส จ อเนกสภาวตาภาวาฯ ยตฺตกา ตโต นิพฺพตฺตนฺติ, สพฺเพหิ เตหิ สมานสภาเวเหว ภวิตพฺพํ, น วิสทิเสหิ, อิตรถา ตสฺส เอกภาโว เอว น สิยาติ อิมมตฺถมาห ‘‘สพฺพสฺส…เป.… ปตฺติโต จา’’ติฯ ปาริเสเสนาติ เอกโต เอกํ, เอกโต อเนกํ, อเนกโต เอกนฺติ อิเมสุ ตีสุ ปกาเรสุ อวิชฺชมาเนสุ อนุปลพฺภมาเนสุ ปาริเสสญาเยนฯ อเนกโต อเนกนฺติ เอกสฺมิํ จตุตฺเถ เอว จ ปกาเร วิชฺชมาเนฯ ยทิทํ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา, ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’ติอาทินา เอกเหตุผลทีปนํ, ตํ เอตฺถ เทสนาวิลาเสน, วิเนยฺยชฺฌาสยวเสน วา ธมฺมานํ ปธานปากฏาสาธารณภาววิภาวนตฺถนฺติ เอกเหตุผลทีปนํ น นุปปชฺชติ อุปปชฺชติเยวาติ ทสฺเสติ ‘‘ยสฺมา’’ติอาทินาฯ

ยถาผสฺสนฺติ สุขเวทนียาทิจกฺขุสมฺผสฺสาทิตํตํผสฺสานุรูปนฺติ วุตฺตํ โหตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สุขเวทนีย’’นฺติอาทิํ วตฺวา ‘‘เวทนาววตฺถานโต’’ติ ปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘สมาเนสู’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ สมาเนสูติ อวิสิฏฺเฐสุฯ ผสฺสวเสนาติ สุขเวทนียาทิผสฺสวเสนฯ วิปริยายาภาวโตติ พฺยตฺตยาภาวโตฯ น หิ กทาจิ สุขเวทนียํ ผสฺสํ ปฏิจฺจ ทุกฺขเวทนา, ทุกฺขาทิเวทนียํ วา ผสฺสํ ปฏิจฺจ สุขเวทนา อุปฺปชฺชติฯ สุขาทิจกฺขุสมฺผสฺสชาทีนนฺติ สุขาทีนํ, จกฺขุสมฺผสฺสชาทีนญฺจ เวทนานํฯ โอฬาริกสุขุมาทีติ อาทิ-สทฺเทน หีนปณีตาทิสงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ ตตฺถ ยํ อุปาทาย ยา เวทนา ‘‘โอฬาริกา, หีนา’’ติ วา วุจฺจติ, น ตํเยว อุปาทาย ตสฺสา กทาจิปิ สุขุมตา ปณีตตา วา อตฺถีติ วุตฺตํ ‘‘โอฬาริกสุขุมาทิสงฺกราภาวโต’’ติฯ ยถาวุตฺตสมฺผสฺสสฺสาติ สุขเวทนียาทิผสฺสสฺสฯ สุขเวทนียผสฺสโตเยว สุขเวทนา, น อิตรผสฺสโตฯ สุขเวทนียผสฺสโต สุขเวทนาว, น อิตรเวทนาฯ

ตถา เสเสสุปีติ อุภยปทนิยมวเสน ยถาผสฺสํ เวทนาววตฺถานํ, ยถาเวทนํ ผสฺสววตฺถานนฺติ ปททฺวเยน การณนฺตราสมฺมิสฺสตา ผลสฺส, ผลนฺตราสมฺมิสฺสตา จ การณสฺส ทสฺสิตา ปฐมปกฺเข อสํกิณฺณตาววตฺถานนฺติ กตฺวาฯ ทุติยปกฺเข ปน ปจฺจยเภทภินฺเนน การณวิเสเสน ผลวิเสโส, ผลวิเสเสน จ การณวิเสโส นิจฺฉียตีติ อยมตฺโถ ทสฺสิโต สนฺนิฏฺฐานํ ววตฺถานนฺติ กตฺวาฯ ปุริมสฺมิญฺจ ปกฺเข ธมฺมานํ อสงฺกรโต ววตฺถานํ วุตฺตํ, ทุติยสฺมิญฺจ ยถาววตฺถิตภาวชานนนฺติ อยเมเตสํ วิเสโสฯ อุตุอาทโยติ อาทิ-สทฺเทน จิตฺตวิสมาจารา ปิตฺตวาตาทโยปิ สงฺคยฺหนฺติฯ เอกสฺมิํ โทเส กุปิเต อิตเรปิ โขภํ คจฺฉนฺติฯ สนฺเตสุปิ เตสุ เสมฺหปฏิกาเรน โรควูปสมโต เสมฺโห ปากโฏติ อตฺโถฯ

‘‘ภโว’’ติ วุตฺตานํ สงฺขารานํ การณสฺส ปการณํ, การณเมว วา ตณฺหาติ อาห ‘‘ตณฺหาย สงฺขารการณภาวสฺส วุตฺตตฺตา’’ติฯ ตสฺสาปีติ ตณฺหายปิฯ ตณฺหา หิ กามาสโว ภวาสโว จฯ กามาสวภวาสวา กามุปาทานํ, ทิฏฺฐาสโว อิตรุปาทานนฺติ อาห ‘‘จตุรุปาทานภูตา กามภวทิฏฺฐาสวา’’ติฯ เต จ ‘‘อุปาทานปจฺจยา ภโว’’ติ วจนโต อุปาทานญฺจ, ‘‘ตณฺหาปจฺจยา อุปาทาน’’นฺติ วจนโต ตณฺหา จ สงฺขารสฺส การณนฺติ ปากฏาฯ อนสฺสาทนีเยสุ อเนกาทีนวโวกิณฺเณสุ สงฺขาเรสุ อสฺสาทานุปสฺสนา อวิชฺชาย วินา น โหตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อสฺสาทานุปสฺสิโน…เป.… ทสฺสิตา โหตี’’ติฯ ขีณาสวสฺส สงฺขาราภาวโตติ พฺยติเรเกนปิ อวิชฺชาย สงฺขารการณภาวํ วิภาเวติฯ เอกนฺเตน หิ ขีณาสโวว วิทฺทสุฯ เอเตน พาลานํ เอว สมฺภวโต อวิชฺชาย อสาธารณตา วุตฺตาติ ทสฺเสติฯ วตฺถารมฺมณาทีนิ หิ อิตเรสมฺปิ สาธารณานิฯ วตฺถารมฺมณตณฺหุปาทานาทีนิ วิย อวิชฺชาปิ ปุญฺญาภิสงฺขาราทีนํ สาธารณการณนฺติ โจทนํ มนสิ กตฺวา อาห ‘‘ปุญฺญภวาที’’ติอาทิฯ ตตฺถ อาทิ-สทฺเทน อปุญฺญาเนญฺชภวา คเหตพฺพาฯ ปุญฺญภโวติ ปุญฺญาภิสงฺขารเหตุโก อุปปตฺติภโวฯ เอส นโย เสเสสุฯ เอตฺถ จ กิจฺจกรณฏฺฐานเภเทน กิจฺจวตี อวิชฺชา ภินฺทิตฺวา ทสฺสิตาฯ น หิ ยทวตฺถา อวิชฺชา ปุญฺญาภิสงฺขารานํ อุปนิสฺสโย, ตทวตฺถา เอว อิตเรสํ อุปนิสฺสโยติ สกฺกา วิญฺญาตุํฯ เอตฺถ จ ภวาทีนวปฺปฏิจฺฉาทนนฺติ อตฺถโต ปุญฺญาภิสงฺขาราทีนํ ตํตํภวสงฺขาตทุกฺขเหตุสภาวานภิสมยนิมิตฺตตาฯ

ฐานนฺติ ธรมานตา อธิปฺเปตาติ วุตฺตํ ‘‘ฐานวิรุทฺโธติ อตฺถิตาวิรุทฺโธ’’ติฯ ฐานาวิรุทฺธา จกฺขุรูปาทโยฯ ‘‘ปุริมจิตฺตญฺหี’’ติอาทินา ฐานวิรุทฺโธ จ อุทาหโฏติ อาห ‘‘น อิทํ เอกนฺติกํ สิยา’’ติฯ ‘‘จกฺขุรูปาทโย’’ติอาทินา หิ ปรโต ฐานาวิรุทฺธา อุทาหรียนฺตีติฯ ปุริมสิปฺปาทิสิกฺขา หิ ปจฺฉา ปวตฺตมานสิปฺปาทิกิริยานํ สโมธานาสมฺภวา ฐานวิโรโธติ ยถาวุตฺตมตฺถํ สมตฺเถตุํ ‘‘น จ สิปฺปาทีน’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ นฺติ ปฏิสนฺธิอาทิฐานํฯ อิธาติ ฐานสภาวกิจฺจาทิคฺคหเณฯ อาทิ-สทฺเทน อารมฺมณภูมิสนฺตานาทิวิรุทฺธา คเหตพฺพา, เต จ อนุโลมโต โคตฺรภุสฺส, โคตฺรภุโต มคฺคสฺส ลิงฺคปริวตฺตนาทิวเสน จ ปวตฺติยํ เวทิตพฺพาฯ นมนรุปฺปนวิโรธา สภาววิรุทฺโธ ปจฺจโยติ โยชนาฯ ตตฺถ นมนรุปฺปนนฺติ อรูปรูปภาวเมว ทสฺเสติฯ กมฺมํ เจตนาสภาวํ, รูปํ รุปฺปนสภาวนฺติ สภาววิรุทฺธํฯ มธุรมฺพิลรสาทีติ ขีรํ มธุรรสํ ปิตฺตุปสมนํ มธุรวิปากสภาวํ, ทธิ อมฺพิลรสํ ปิตฺตพฺรูหนํ กฏุกวิปากสภาวนฺติ อโต สภาววิโรธาฯ

ทธิอาทีนีติ ทธิปลาลานิฯ ภูติณกสฺสาติ ภูติณกนามกสฺส โอสธิวิเสสสฺสฯ อวี นาม เอฬกา, ตา ปน เยภุยฺเยน รตฺตโลมกา โหนฺตีติ วุตฺตํ ‘‘รตฺตา เอฬกา’’ติฯ วิปากานมฺปิ ปจฺจยภาวโต, อวิปากานมฺปิ ปจฺจยุปฺปนฺนภาวโต น วิปากธมฺมวิปากาเปกฺขา ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนตาติ วุตฺตํ ‘‘วิปากาเยว เต จ นา’’ติฯ เตนาห ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิฯ ตทวิปากานนฺติ ตสฺสา อวิชฺชาย อวิปากภูตานํฯ น น ยุชฺชติ ยุชฺชติ เอว ปจฺจยุปฺปนฺนตามตฺตสฺส อธิปฺเปตตฺตาฯ ตทวิรุทฺธานนฺติ ตาย อวิชฺชาย อวิรุทฺธานํฯ

ปุพฺพาปริยววตฺถานนฺติ กายปวตฺติคติชาติอาทีนํ ยถารหํ ปุพฺพาปรภาเวน ปวตฺติ, สา ปน เกนจิ อกฏา อกฏวิธา ปฏินิยตสภาวาติ ทสฺเสตุํ นิยติวาทินา วุตฺตนิทสฺสนํ อาหรนฺโต ‘‘อจฺเฉชฺชสุตฺตาวุตาเภชฺชมณีนํ วิยา’’ติ อาหฯ ทุติยวิกปฺเป สงฺคตีติ อธิจฺจสมุปฺปาโท ยาทิจฺฉิกตา, ยํ สนฺธาย ‘‘ยทิจฺฉาย ปวตฺตนํ นิวตฺตนํ ยทิจฺฉายา’’ติอาทิ วุจฺจติฯ ภาโวติ ธมฺมานํ สภาวสิทฺธิตา, ยํ สนฺธาย วทนฺติ ‘‘กณฺฏกสฺส โกฏิติขิณภาวํ, กปิฏฺฐผลสฺส วฏฺฏภาวํ, มิคปกฺขีนํ วา วิจิตฺตวณฺณสณฺฐานาทิตํ โก อภิสงฺขโรติ, เกวลํ สภาวสิทฺโธวายํ วิเสโส’’ติฯ

เตนาห ‘‘สพฺเพ สตฺตา, สพฺเพ ปาณา , สพฺเพ ภูตา, สพฺเพ ชีวา อวสา อพลา อวีริยา นิยติสงฺคติภาวปริณตา’’ติ (ที. นิ. 1.168)ฯ เอเตหิ วิกปฺปเนหีติ จุติอาทีสุ สมฺมูฬฺหตาย ‘‘สตฺโต มรตี’’ติอาทิวิกปฺปเนหิ การณภูเตหิฯ อกุสลํ จิตฺตํ กตฺวาติ อโยนิโสมนสิการปริพฺรูหเนน จิตฺตํ อกุสลํ กตฺวาฯ

สุตฺตาทิธมฺมนฺติ สุตฺตเคยฺยาทิปริยตฺติธมฺมํฯ ปริยตฺติธมฺมญฺหิ สมฺมเทว ชานนฺโต ปฏิปตฺติธมฺมํ ปริปูเรตฺวา ปฏิเวธธมฺเม ปติฏฺฐหติฯ นฺติ ตํ ชานนํ, นิพฺพานาภิสมโยติ อตฺโถฯ

สงฺขารปทนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

วิญฺญาณปทนิทฺเทสวณฺณนา

[227] ยถาวุตฺตสงฺขารปจฺจยาติ ปุญฺญาภิสงฺขาราทิวุตฺตปฺปการสงฺขารปจฺจยาฯ วิญฺญาณาทโย เวทนาปริโยสานา เอตรหิ วิปากวฏฺฏภูตา อิธาธิปฺเปตาติ อาห ‘‘ตํกมฺมนิพฺพตฺตเมว วิญฺญาณํ ภวิตุํ อรหตี’’ติฯ อยญฺจ อตฺถวณฺณนา ธาตุกถาปาฬิยา น สเมตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ธาตุกถายํ ปนา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ธาตุกถายํ วจนโต สพฺพวิญฺญาณผสฺสเวทนาปริคฺคโห กโต ธาตุกถายนฺติ โยชนาฯ สปฺปเทสาติ สาวเสสา, วิปากา เอวาติ อธิปฺปาโยฯ วิญฺญาณาทีสุ หิ วิปาเกสุเยว อธิปฺเปเตสุ ยถา –

‘‘วิปาเกหิ ธมฺเมหิ เย ธมฺมา วิปฺปยุตฺตา, เต ธมฺมา อสงฺขตํ ขนฺธโต ฐเปตฺวา ปญฺจหิ ขนฺเธหิ ทฺวาทสหายตเนหิ เตรสหิ ธาตูหิ สงฺคหิตาฯ กติหิ อสงฺคหิตา? น เกหิจิ ขนฺเธหิ น เกหิจิ อายตเนหิ ปญฺจหิ ธาตูหิ อสงฺคหิตา’’ติ (ธาตุ. 477) –

วิปากวิปฺปยุตฺตานํ สงฺคหาสงฺคหา วิสฺสชฺชิตา, เอวมิธาปิ วิสฺสชฺชิตพฺพํ สิยาฯ เตนาห ‘‘วิปากา ธมฺมาติ อิมสฺส วิย วิสฺสชฺชนํ สิยา’’ติฯ ตสฺมาติ ยสฺมา วิปฺปยุตฺเตน สงฺคหิตาสงฺคหิตปทนิทฺเทเส นิปฺปเทสาว วิญฺญาณผสฺสเวทนา คหิตา, ตสฺมาฯ ตตฺถาติ ธาตุกถายํฯ