อุทฺเทสวารวณฺณนา

[225] ‘‘วุตฺตตฺตา’’ติ อิทํ นิสฺสกฺกํ กิํ ลกฺขณํ? เหตุลกฺขณํฯ ยทิ เอวํ ตํเหตุโก วิภชฺชวาทิภาโว อาปชฺชติฯ น หิ โมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถเรน วุตฺตตฺตา พุทฺธสาวกา วิภชฺชวาทิโน อเหสุนฺติ? นยิทเมวํฯ ติวิโธ หิ เหตุ ญาปโก, การโก, สมฺปาปโกติฯ เตสุ ญาปกเหตุ อิธาธิปฺเปโต, ตสฺมา เตน มหาเถเรน ‘‘กิํ วาที, ภนฺเต, สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติ ปุฏฺเฐน ‘‘วิภชฺชวาที, มหาราชา’’ติ ตทา วุตฺตวจเนน ญายติ ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺธสาวกา วิภชฺชวาทิโน’’ติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ กิํ…เป.… วุตฺตตฺตา…เป.… วิภชฺชวาทิโน’’ติฯ ‘‘อหญฺหิ, พฺราหฺมณ, วินยาย ธมฺมํ เทเสมิ ราคสฺสา’’ติอาทิํ วตฺวา ‘‘โน จ โข ยํ ตฺวํ สนฺธาย วเทสี’’ติอาทินา (ปารา. 5-9) เวรญฺชพฺราหฺมณสฺส ภควตา เวนยิกาทิภาโว วิภชฺช วุตฺโตติ ตํ อนุวทนฺตา สาวกาปิ ตถา วทนฺตีติ อาห ‘‘เต หิ เวนยิกาทิภาวํ วิภชฺช วทนฺตี’’ติฯ จีวราทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน โสมนสฺสาทีนํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ ตานิปิ หิ เสวิตพฺพาเสวิตพฺพภาเวน วิภชฺช วุตฺตานิฯ วิภชฺชวาทิปริสา วิภชฺชวาทิมณฺฑลนฺติ เอตสฺมิํ อตฺเถ ยถา ตํ โอติณฺโณ นาม โหติ, ตํทสฺสนตฺถํ ‘‘อาจริเย อนพฺภาจิกฺขนฺเตนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สกสมยาโวกฺกมาทิ หิ ปรมตฺถโต ตโทตาโรฯ ‘‘อสํกิลิฏฺฐาปิ อวิชฺชา อตฺถิ อมคฺควชฺฌา, ยาย นิวุตา ขีณาสวาปิ นามโคตฺตาทีสุ เอกจฺจํ น ชานนฺติ, สา กุสลจิตฺตุปฺปาเทสุปิ ปวตฺตตี’’ติ นิกายนฺตริยาฯ ตํ สนฺธายาห ‘‘อวิชฺชา ปุญฺญาเนญฺชาภิสงฺขารานํ เหตุปจฺจโย โหตีติอาทิํ วทนฺโต’’ติฯ อุปลกฺขณญฺเหตํ สหชาตโกฏิยาฯ อาทิ-สทฺเทน อกุสลจิตฺเตนปิ ญาณํ อุปฺปชฺชติ, ยา สํกิลิฏฺฐา ปญฺญาติ, อเจตสิกํ สีลํ, อวิญฺญตฺติสงฺขาตํ รูปภาวํ ทุสฺสิลฺยนฺติ เอวมาทิํ สงฺคณฺหาติฯ ปรสมยายูหนํ ปรสมเย พฺยาปาราปตฺติยาฯ

โย ตตฺถ สกสมเยน วิรุทฺโธ อตฺโถ, ตสฺส วา ทีปเนน สิยา, ปรสมเย วาทาโรปเนน วา ฯ เตสุ ปุริมํ ‘‘อาจริเย อนพฺภาจิกฺขนฺเตนา’’ติ อิมินา อปนีตนฺติ อิตรํ ทสฺเสติ ‘‘ปรสมยํ…เป.… อนายูหนฺเตนา’’ติฯ อสมฺปิณฺเฑนฺเตนาติ อุปจยตฺถํ สนฺธาย วทนฺติฯ อายูหน-สทฺโท ปน อุปจยตฺโถ น โหตีติ เกจิวาโท น สารโต คเหตพฺโพฯ

ตพฺพิปริยาเยนาติ ยถาวินยํ อวฏฺฐาเนนฯ สาวชฺชสฺส อนวชฺชตาทีปนาทินา กมฺมนฺตรํ ภินฺทนฺโต วินาเสนฺโต, อาโลเฬนฺโต วา ธมฺมตํ ธมฺมสภาวํ วิโลเมติ วิปรีตโต ทหติฯ มหาปเทเสติ มหาอปเทเส, พุทฺธาทโย มหนฺเต มหนฺเต อปทิสิตฺวา วุตฺตานิ มหาการณานิฯ มหาปเทเสติ วา มหาโอกาเส, มหนฺตานิ ธมฺมสฺส ปติฏฺฐานฏฺฐานานีติ วุตฺตํ โหติฯ ตตฺรายํ วจนตฺโถ – อปทิสียตีติ อปเทโส, พุทฺโธ อปเทโส เอตสฺสาติ พุทฺธาปเทโสฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ อตฺถโต จายํ มหาปเทโส ‘‘สมฺมุขา เมตํ ภควโต สุต’’นฺติอาทินา เกนจิ อาภตสฺส ‘‘ธมฺโม’’ติ วา ‘‘อธมฺโม’’ติ วา วินิจฺฉยเน การณํฯ กิํ ปน ตนฺติ? ตสฺส ยถาภตสฺส สุตฺโตตรณาทิ เอวฯ ยทิ เอวํ กถํ จตฺตาโรติ? ธมฺมสฺส ทฺเว สมฺปทาโย ภควา, สาวกา จฯ เตสุ สาวกา สงฺฆคณปุคฺคลวเสน ติวิธาฯ เอวํ ‘‘อมุมฺหา มยา อยํ ธมฺโม ปฏิคฺคหิโต’’ติ อปทิสิตพฺพานํ เภเทน จตฺตาโรฯ เตนาห ‘‘สมฺมุขา เมตํ ภควโต สุต’’นฺติอาทิฯ เนตฺติยมฺปิ วุตฺตํ ‘‘พุทฺธาปเทโส สงฺฆาปเทโส สมฺพหุลตฺเถราปเทโส เอกตฺเถราปเทโส’’ติฯ

สุตฺตสุตฺตานุโลมอาจริยวาทอตฺตโนมติมหาปเทเสติ เอตฺถ ติสฺโส สงฺคีติโย อารุฬฺหานิ ตีณิ ปิฏกานิ อตฺถสูจนาทิอตฺเถน สุตฺตํฯ ยถาวุตฺตสฺส สุตฺตสฺส อนุโลมโต ยถาวุตฺตา เอว จตฺตาโร มหาปเทสา สุตฺตานุโลมํฯ ปาฬิยา อตฺถคาหเณน ธมฺมตายํ ปติฏฺฐาปนโต อฏฺฐกถา อาจริยวาโทฯ นยคฺคาเหน อนุพุทฺธิยา อตฺตโน ปฏิภานํ อตฺตโนมติฯ เอตฺถ จ สุตฺตอาจริยวาทอตฺตโนมตีนมฺปิ เกนจิ อาภตสฺส ธมฺมาธมฺมาทิภาววินิจฺฉยเน การณภาวสภาวโต มหาปเทสตา วุตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ สนฺติฏฺฐติ อปฺปฏิพาหนฺโต, อวิโลเมนฺโต จฯ ตพฺพิปริยาเยน อติธาวติฯ

เอกสฺส ปทสฺส เอเกน ปกาเรน อตฺถํ วตฺวา ตสฺเสว ปุน ปการนฺตเรน อตฺถํ วทนฺโต วา อปเรหิ ปริยาเยหิ นิทฺทิสติ นาม ยถา ‘‘อวิชฺชา ทุกฺขสจฺจสฺส ยาถาวสรสลกฺขณํ ปฏิวิชฺฌิตุํ น เทตี’’ติอาทิํ วตฺวา ปุน ‘‘อยํ อวิชฺชา ทุกฺขาทีสุ อญฺญาณ’’นฺติ วุตฺตาปิ ‘‘ทุกฺขสจฺจสฺส เอกเทโส โหตี’’ติอาทิวจนํฯ อถ วา เหตุภาเวน วุตฺตสฺส อตฺถสฺส ปุน ผลภาเวน วจนํ ตเมวตฺถํ ปุนราวตฺเตตฺวา นิทฺทิสนํ ยถา ‘‘วิญฺญาณปจฺจยา นามรูป’’นฺติ วตฺวา ปุน ‘‘นามรูปปจฺจยา สฬายตน’’นฺติ วจนํฯ อถ วา ‘‘สพฺพเมตํ ภวจกฺกํ กมฺมญฺเจว วิปาโก จฯ กิเลสกมฺมวิปากวเสน ติวิธ’’นฺติ จ อาทินา วุตฺตสฺเสวตฺถสฺส ทุวิธติวิธาทิวิภาคทสฺสนํ ตเมวตฺถํ ปุนราวตฺเตตฺวา นิทฺทิสนนฺติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

สตฺตโวหาโรติ ‘‘สตฺโต’’ติ สมญฺญาฯ เย หิ ธมฺเม สมูหภูเต สนฺตานวเสน วตฺตมาเน อุปาทาย สตฺตปญฺญตฺติ, ตสฺสา ตโต อญฺญถานาญฺญถาอจฺจนฺตาภาวสงฺขาเต อนฺเต อนุปคมฺม ยาถาวโต สงฺคหณํ, โพธนญฺจ ธมฺมตายํ อกุสลสฺส ทุกฺกรํ ทุรภิสมฺภวนฺติฯ อวิชฺชาทิกสฺส ปจฺจยธมฺมสฺส สงฺขาราทิปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมํ ปติ เหตุอาทินา ปจฺจเยน ปจฺจยภาโว ปจฺจยากาโร, ปฏิจฺจสมุปฺปาโทติ อตฺโถฯ

วุตฺตนเยนาติ ‘‘อาจริเย อนพฺภาจิกฺขนฺเตนา’’ติอาทินา วุตฺตนเยนฯ กามญฺเจตฺถ สพฺพาปิ อตฺถวณฺณนา อิมินาว นเยน กาตพฺพา, ปฏิจฺจสมุปฺปาทวณฺณนาย ปน ครุตรภาวํ ทสฺเสนฺโต เอวํ วทติฯ

ปาฬิธมฺมนฺติ เตปิฏกพุทฺธวจนํฯ ปฏิจฺจสมุปฺปาทนฺติ ปฏิจฺจสมุปฺปาทปาฬิํฯ

อตฺถํ กตฺวาติ หิตํ กตฺวาฯ ยถายํ หิตาวโห โหติ, เอวํ กตฺวาฯ อฏฺฐิํ กตฺวาติ วา อตฺตานํ อตฺถิกํ กตฺวาฯ สุตจินฺตามยาทิํ ญาณวิเสสํฯ ตทงฺควิกฺขมฺภนาทินา กิเลสกฺขยวิเสสํฯ

ภวาทีสุ อาทีนวปฺปฏิจฺฉาทนโต, พลวูปนิสฺสยโต, กมฺมสฺส วิเสสเหตุภาวโต จ วฏฺฏสฺส มูลการณํ อวิชฺชาฯ วิปากวฏฺฏนิมิตฺตสฺส กมฺมวฏฺฏสฺส การณภูตมฺปิ กิเลสวฏฺฏํ อวิชฺชามูลกนฺติ ทสฺสนตฺถํ อวิชฺชา อาทิโต วุตฺตาฯ ตณฺหาปิ หิ อวิชฺชาย ปฏิจฺฉาทิตาทีนเว เอว วิสเย อสฺสาทานุปสฺสิโน ปวตฺตติ, น อญฺญถาฯ

มูลาทิทสฺสนสามญฺญญฺจาติ วลฺลิยา มูลมชฺฌปริโยสานสฺส ทสฺสเนน ปฏิจฺจสมุปฺปาทสฺส ตํทสฺสนสามญฺญญฺจ โยเชตพฺพํ, สมนฺตจกฺขุนา สพฺพสฺส ทิฏฺฐตฺเตปิ เทสนากาเล เทสนาญาณจกฺขุนา โพเธตพฺพตาวเสน เอกเทสทสฺสนสฺส อธิปฺเปตตฺตาฯ

ทิฏฺฐิสหิตาย มานสหิตาย วา ตณฺหาย ‘‘อห’’นฺติ, อิตราย ‘‘มม’’นฺติ อภิวทโตฯ ‘‘อภินนฺทนโต’’ติ หิ อิมินา สปฺปีติกาย ตณฺหาย ปวตฺติ ทสฺสิตาฯ ‘‘อภิวทโต’’ติ อิมินา ตโต พลวตราย ทิฏฺฐิสหิตาย มานสหิตาย วาฯ ‘‘อชฺโฌสาย ติฏฺฐโต’’ติ อิมินา ปน ตโตปิ พลวตมาย ทิฏฺฐิสหิตาย, เกวลาย วา ตณฺหาย ปวตฺติ ทสฺสิตาฯ คิลิตฺวา ปรินิฏฺฐาเปตฺวา ฐานญฺหิ อชฺโฌสานํฯ ตปฺปจฺจยนฺติ ตณฺหาปจฺจยํฯ กถํ ปน นนฺทิวจเนน จตุพฺพิธมฺปิ อุปาทานํ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘นนฺทิตา’’ติอาทิฯ ตตฺถ นนฺทิตาตทวิปฺปโยคตาหีติ นนฺทิภาเวน สภาวโต ตณฺหุปาทานํ, ตาย นนฺทิยา ตณฺหาย อวิปฺปโยเคน อวินาภาเวน ทิฏฺฐุปาทานํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ‘‘ทิฏฺฐาภินนฺทนภาเวนา’’ติ อิมินา ทิฏฺฐิยาปิ นนฺทิภาวมาหฯ

ปฏิสนฺธิปวตฺติผสฺสาทโยติ ปฏิสนฺธิยํ ปวตฺเต จ อุปฺปนฺนผสฺสมโนสญฺเจตนาวิญฺญาณานิฯ ‘‘วิปากวฏฺฏภูเต’’ติ จ อิทํ ปวตฺตวิเสสนํ ทฏฺฐพฺพํฯ วฏฺฏูปตฺถมฺภกาติ วฏฺฏตฺตยูปนิสฺสยาฯ อิตเรติ อกมฺมชาฯ ตสฺมินฺติ ยถาวุตฺเต อาหารจตุกฺเกฯ วตฺตุํ วฏฺฏนฺตีติ ตณฺหานิทานูปนิสฺสยโต ‘‘ตณฺหานิทานา’’ติ วตฺตุํ ยุชฺชนฺติฯ

ยถา อริยมคฺโค อนฺตทฺวยวชฺชิตมชฺฌิมปฏิปทาภาวโต ‘‘ญาโย’’ติ วุจฺจติ, เอวํ ปฏิจฺจสมุปฺปาโทปีติ อาห ‘‘ญาโยติ มคฺโค, โสเยว วา ปฏิจฺจสมุปฺปาโท’’ติฯ อตฺตโน ปฏิเวธาย สํวตฺตติ อสมฺโมหปฏิเวเธน ปฏิวิชฺฌิตพฺพตฺตาฯ สํวตฺตตีติ จ นิมิตฺตสฺส กตฺตูปจารวเสเนตํ วุตฺตํ ยถา ‘‘อริยภาวกรานิ สจฺจานิ อริยสจฺจานี’’ติฯ ปกติอาทโย เหฏฺฐา สจฺจวิภงฺเค เหตุวิปฺปฏิปตฺติกถายํ ทสฺสิตา เอวฯ อการณํ ‘‘การณ’’นฺติ คณฺหนฺติ ยถา กาปิลาทโยฯ น กิญฺจิ การณํ พุชฺฌนฺติ ยถา ตํ อญฺเญ พาลปุถุชฺชนาฯ อิตราสนฺติ มชฺฌโต ปฏฺฐาย ยาว ปริโยสานา เทสนาทีนํ ติสฺสนฺนํฯ ตทตฺถตาสมฺภเวปีติ ยถาสเกหิ การเณหิ ปวตฺติทสฺสนตฺถตาสมฺภเวปิฯ อตฺถนฺตรสพฺภาวโตติ ปโยชนนฺตรสพฺภาวโตฯ

วุตฺตานิ หิ อฏฺฐกถายํ (วิภ. อฏฺฐ. 225) ‘‘ชรามรณาทิกสฺส ทุกฺขสฺส อตฺตนา อธิคตการณสนฺทสฺสนตฺถํฯ อาหารนิทานววตฺถาปนานุสาเรน ยาว อตีตํ อทฺธานํ อติหริตฺวา ปุน อตีตทฺธโต ปภุติ เหตุผลปฏิปาฏิสนฺทสฺสนตฺถํฯ อนาคตทฺธเหตุสมุฏฺฐานโต ปภุติ อนาคตทฺธสนฺทสฺสนตฺถ’’นฺติ ติสฺสนฺนํ ยถากฺกมํ ตีณิ ปโยชนานิฯ

ตํตํผลปฏิเวโธติ ชาติอาทีนํ ชรามรณาทิตํตํผลาวคโมฯ อนุวิโลกยโตติ ปุริเม วิกปฺเป วิปสฺสนานิมิตฺตํ อนุวิโลกนํ, ทุติเย เทสนานิมิตฺตํฯ กามุปาทานภูตา ตณฺหา มโนสญฺเจตนาหารสงฺขาตสฺส ภวสฺส, ตํสมฺปยุตฺตานํ, ตนฺนิมิตฺตานญฺจ เสสาหารานํ วิเสสปจฺจโย โหตีติ อาห ‘‘อาหารตณฺหาทโย ปจฺจุปฺปนฺนทฺธา’’ติฯ อาทิ-สทฺเทน ยาว วิญฺญาณํ คเหตพฺพํฯ อาหารตณฺหาทโยติ เอตฺถ ปจฺจุปฺปนฺนกมฺมวฏฺฏปริยาปนฺเน อาหาเร คเหตฺวา อทฺธโยชนํ กตฺวา อนาคตวิปากวฏฺฏปริยาปนฺเน คเหตฺวา โยเชตุํ วุตฺตํ ‘‘อาหารา วา ตณฺหาย ปภาเวตพฺพา อนาคโต อทฺธา’’ติฯ ปภาเวตพฺพาติ อายติํ อุปฺปาเทตพฺพาฯ ยุชฺชตีติ ผลภูเต อาหาเร ปจฺจุปฺปนฺเน ปจฺจกฺขโต ทสฺเสตฺวา ‘‘ตํนิทานํ ตณฺหํ ตสฺสา นิทาน’’นฺติอาทินา ผลปรมฺปราย การณปรมฺปราย จ ทสฺสนํ ตถาพุชฺฌนกานํ ปุคฺคลานํ อชฺฌาสยานุโลมโต, ธมฺมสภาวาวิโลมนโต จ ยุตฺติยา สงฺคยฺหติฯ ยทิ ตณฺหาทโย อตีโต อทฺธา, ตณฺหาคฺคหเณเนว สงฺขาราวิชฺชา คหิตาติ กิมตฺถํ ปุน เต คหิตาติ อาห ‘‘สงฺขาราวิชฺชา ตโตปิ อตีตตโร อทฺธา วุตฺโต สํสารสฺส อนาทิภาวทสฺสนตฺถ’’นฺติฯ อตีตนฺติ วา อตีตตาสามญฺเญน อตีตตรมฺปิ สงฺคหิตํ ทฏฺฐพฺพํฯ

ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติอาหารกาติ ปุนพฺภวูปปตฺติปจฺจยาฯ อิติ วจนโตติ เอวํ วุตฺตวจนสพฺภาวโตฯ วิญฺญาณาหาโร ตาว ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติยา เหตุ, อิตเร ปน กถนฺติ อาห ‘‘ตํสมฺปยุตฺตตฺตา…เป.… กพฬีการาหารสฺสา’’ติฯ ตสฺส อายติํ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติอาหารกา จตฺตาโร อาหาราติ สมฺพนฺโธฯ สทฺธาทีนํ อุปนิสฺสยตา ปริจฺจาคาทิกาเล, ราคาทีนํ คธิตสฺส โภชนาทิกาเลฯ เตน ยถากฺกมํ กุสลากุสลกมฺมวิญฺญาณายูหนํ ทสฺสิตํฯ ตสฺมาติ ยสฺมา อายติํ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติอาหารกา จตฺตาโร อาหารา คยฺหนฺติ, ตสฺมาฯ

ปุริโมเยวตฺโถติ ‘‘อาหารตณฺหาทโย ปจฺจุปฺปนฺนทฺธา’’ติอาทินา วุตฺตอตฺโถฯ อตีเตติ อตีเต อทฺธนิฯ ตโต ปรนฺติ ตโต อตีตทฺธโต ปรํ ปจฺจุปฺปนฺเน อนาคเต จ อทฺธนิ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณ’’นฺติอาทินาฯ ปจฺจกฺขานนฺติ ปจฺจุปฺปนฺนภวปริยาปนฺนตาย ปจฺจกฺขภูตานํฯ ปจฺจุปฺปนฺนํ เหตุนฺติ เอตรหิ วตฺตมานํ ตณฺหาทิกํ อาหาราทีนํ เหตุํฯ

สุตฺตํ อาหรติ ‘‘อาสวสมุทยา อวิชฺชาสมุทโย’’ติ (ม. นิ. 1.103)ฯ วฏฺฏเหตุโนติ วิปากวฏฺฏเหตุโน, สกลวฏฺฏเหตุโน วาฯ อกุสลญฺหิ กมฺมํ กมฺมวฏฺฏสฺส กิเลสวฏฺฏสฺส จ ปจฺจโย โหติเยวฯ ‘‘ภวตณฺหายปิ เหตุภูตา’’ติ อิมินา กิเลสวฏฺฏสฺสาปิ อวิชฺชาย ปจฺจยภาวมาหฯ เอวญฺเจตํ, ภิกฺขเว, วุจฺจตี’’ติอาทินา วฏฺฏสีสานมฺปิ อวิชฺชาตณฺหานํ สปฺปจฺจยตาทสฺสนาปเทเสน สพฺเพสมฺปิ สงฺขตธมฺมานํ เหตุผลปรมฺปราวิจฺเฉทวุตฺติยา ปุริมาย โกฏิยา อปญฺญายนํ วิภาเวติฯ

อวิชฺชํ ตณฺหา อนุวตฺตตีติ ทุกฺเข ตณฺหํ อภิภวิตฺวา ปวตฺติยา ตโต อวิชฺชาย พลวภาวมาหฯ อวิชฺชาภิภูตา หิ สตฺตา สติปิ ตณฺหาปริตสฺสิเต เอกนฺตานตฺถสญฺญิตํ อตฺตกิลมถานุโยคทุกฺขมนุยุญฺชนฺติฯ ตณฺหํ อวิชฺชา อนุวตฺตตีติ สุเข อวิชฺชํ อภิภวิตฺวา ปวตฺติยา ตโต ตณฺหาย พลวภาวมาหฯ ยทิปิ สาวชฺชสุขานุภเว พลวตีเยว อวิชฺชา วิชฺชมานอาทีนวํ ปฏิจฺฉาเทนฺตี ติฏฺฐติ, ตณฺหา ปน ตโตปิ พลวตรตาย สตฺเต วิปุลานตฺถสญฺหิเต อนริเย สุเข นิโยเชตีติ อวิชฺชาย ตทนุวตฺตนํ วุตฺตํฯ

อายตนฉกฺกํ วา กาโยติ สมฺพนฺโธฯ จกฺขาทินิสฺสเย เสสธมฺเมติ จกฺขาทินิสฺสยภูเต, ตปฺปฏิพทฺเธ จ สสนฺตานปริยาปนฺเน ธมฺเมฯ จกฺขาทินิสฺสิเต เอว กตฺวาติ จกฺขาทิคฺคหเณเนว คหิเต กตฺวาฯ จกฺขาทิกายนฺติ จกฺขาทิธมฺมสมูหํ ปเรสํ ปญฺจกฺขนฺธํฯ ผสฺเสน ผุฏฺโฐติ อารมฺมณํ ผุสนฺเตน วิย อุปฺปนฺเนน สุขเวทนิเยน, ทุกฺขเวทนิเยน จ ผสฺเสน ผุฏฺโฐฯ ผสฺเส หิ ตถา อุปฺปนฺเน ตํสมงฺคีปุคฺคโล ผุฏฺโฐติ โวหาโร โหตีติฯ

ยถา สฬายตนานิ ผสฺสสฺส วิเสสปจฺจโย, เอวํ เวทนายปีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สฬายตนานํ เวทนาย วิเสสปจฺจยภาว’’นฺติ อาหฯ

ตนฺนิสฺสิตนฺติ สฬายตนนิสฺสิตํฯ อตีตทฺธาวิชฺชาตณฺหามูลโกติ อตีตทฺธภูตอวิชฺชาตณฺหามูลโกฯ กายสฺส เภทา กายูปโคติ อุภยตฺถาปิ กายสทฺเทน อุปาทินฺนกฺขนฺธปญฺจโก คหิโตฯ ตทุปคตา อุปปชฺชนํ ปฏิสนฺธิคฺคหณํฯ อุภยมูโลติ อวิชฺชาตณฺหามูโลฯ

อนภิสมยภูตตฺตาติ อภิสมยสฺส ปฏิปกฺขภูตตฺตาฯ อวิชฺชายาติ อวิชฺชาย สติฯ

คหณนฺติ คเหตพฺพตํฯ ตสฺมาติ ยสฺมา สติ สงฺขารสทฺเทน อาคตสงฺขารตฺเตปิ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา ปธานตาย วิสุํ วุตฺตา โคพลีพทฺทญาเยน, ตสฺมาฯ ตตฺถ วุตฺตมฺปีติ สงฺขารสทฺเทน อาคตสงฺขาเรสุ วุตฺตมฺปิ อภิสงฺขรณกสงฺขารํ วชฺเชตฺวา อคฺคเหตฺวา อิตเร สงฺขารา โยเชตพฺพาฯ เอวญฺหิ อตฺถสฺส อุทฺธรณุทฺธริตพฺพตาทฺวยํ อสงฺกรโต ทสฺสิตํ โหติฯ ‘‘อิธ วณฺเณตพฺพภาเวนา’’ติ อิมินา อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารานํ สติปิ สงฺขารสทฺเทน อาคตสงฺขารภาเว ยถาวุตฺตเมว ปธานภาวํ อุลฺลิงฺเคติฯ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติ ตเทกเทโส วุตฺโตติ สมฺพนฺโธฯ อิมสฺมิํ อตฺถวิกปฺเป สงฺคณฺหนวเสน สงฺขารสทฺเทน อาคตสงฺขาเรหิ สงฺคหิตาปิ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา อิธ วณฺเณตพฺพภาเวน ปธานาติ วิสุํ คหิตา, ปุริมสฺมิํ เต วชฺเชตฺวาติ อยํ วิเสโสฯ เตนาห ‘‘วณฺเณตพฺพสพฺพสงฺคหณวเสน ทุวิธตา วุตฺตา’’ติฯ สามญฺญโต สงฺคยฺหมานมฺปิ ปธานภาวโชตนตฺถํ วิสุํ คยฺหติ ยถา ตํ ‘‘ปุญฺญญาณสมฺภารา’’ติฯ

เยน กุสลากุสลธมฺมา ‘‘วิปากธมฺมา’’ติ วุจฺจนฺติ, ตํ อายูหนํ, กิํ ปน ตนฺติ? อนุปจฺฉินฺนตณฺหาวิชฺชามาเน สนฺตาเน สพฺยาปารตาฯ เตนาห ‘‘ปฏิสนฺธิ…เป.… อายูหนรสา’’ติฯ เจตนาปธานตฺตา ปน ตสฺส เจตนากิจฺจํ กตฺวา วุตฺตํฯ ราสิกรณํ, อายูหนนฺติ จ ราสิภูตสฺส รูปารูปสงฺขาตสฺส ผลสฺส นิพฺพตฺตนโต วุตฺตํฯ ‘‘อนารมฺมณตา อพฺยากตตา’’ติ อิทํ อพฺยากตสฺเสว อนารมฺมณตฺตา อพฺยากตสมฺพนฺธินี อนารมฺมณตาติ กตฺวา วุตฺตํฯ อายตนํ, ฆฏนนฺติ จ ตํตํทฺวาริกธมฺมปฺปวตฺตนเมว ทฏฺฐพฺพํฯ

อนนุโพธาทโย อวิชฺชาปทนิทฺเทเส อาคตาฯ อวิชฺชาปทสมฺพนฺเธน ทิฏฺฐิวิปฺปยุตฺตาติ อิตฺถิลิงฺคนิทฺเทโสฯ อสณฺฐานตฺตาติ อวิคฺคหตฺตาฯ

โสกาทีนํ สพฺภาวาติ ‘‘ชาติปจฺจยา ชรามรณ’’นฺติ อนิฏฺฐาเปตฺวา ตทนนฺตรํ โสกาทีนมฺปิ วุตฺตานํ วิชฺชมานตฺตา เตสํ วเสน องฺคพหุตฺตปฺปสงฺเค ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺคานํ พหุภาเว อาปนฺเนฯ ทฺวาทเสวาติ กถํ ทฺวาทเสว, นนุ โสกาทโยปิ ธมฺมนฺตรภูตา ปฏิจฺจสมุปฺปาทเทสนายํ วุตฺตาติ? สจฺจํ วุตฺตา, น ปน องฺคนฺตรภาเวนาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘น หี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ผเลนาติ ผลภูเตน ชรามรณงฺคสงฺคหิเตน โสกาทินาฯ มูลงฺคํ ทสฺเสตุนฺติ อิมาย ปฏิจฺจสมุปฺปาทเทสนาย มูลภูตํ อวิชฺชงฺคํ โสจนาทีหิ สมฺโมหาปตฺติกถเนน ทสฺเสตุํ เต โสกาทโย วุตฺตา ภวจกฺกสฺส อวิจฺเฉททสฺสนตฺถํฯ ชรามรณํ การณํ เอเตสนฺติ ชรามรณการณา , โสกาทโย, ตพฺภาโว ชรามรณการณตาฯ ชรามรณํ นิมิตฺตํ เอตสฺสาติ ชรามรณนิมิตฺตํฯ ตํ ตนฺนิมิตฺตานนฺติ เอตฺถ ตนฺติ สุตฺตํฯ ตนฺนิมิตฺตานํ ทุกฺขนิมิตฺตานํ โสกาทีนํฯ ตโต ปรายาติ อนาคเต ทุติยตฺตภาวโต ปราย ตติยตฺตภาวาทีสุ ปฏิสนฺธิยาฯ เหตุเหตุภูตาติ การณสฺส การณภูตาฯ ปฏิสนฺธิยา หิ สงฺขารา การณํ, เตสํ อวิชฺชาฯ สุตฺตนฺติ ‘‘อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน’’ติ (ม. นิ. 1.2, 17; สํ. นิ. 2.61; ธ. ส. 1007) อิมํ สุตฺตํ สนฺธาย วทติฯ อวิชฺชา โสกาทีนํ การณนฺติ ทสฺสิตา อสฺสุตวตาย อวิชฺชาภิภวนทีปนิยา ตทุปฺปตฺติวจนโตฯ ‘‘น โสกาทีนํ พาลสฺส ชรามรณนิมิตฺตตามตฺตสฺส สาธกํ สุตฺต’’นฺติ วุตฺตมตฺถํ ปากฏํ กาตุํ ‘‘น จา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เตน น จ ชรามรณนิมิตฺตเมว ทุกฺขํ ทุกฺขํ, อถ โข อวิชฺชานิมิตฺตมฺเปตฺถ วุตฺตนเยน โยเชตพฺพนฺติ ทสฺเสติฯ เอวํ ชรามรเณน โสกาทีนํ เอกสงฺเขปํ กตฺวา ทฺวาทเสว ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺคานิ เวทิตพฺพานิฯ

กสฺมา ปเนตฺถ ชรามรณนฺตา เอว เทสนา กตา, กิํ ตโต ปรา ปวตฺติ นตฺถีติ? โน นตฺถิ, อปฺปหีนกิเลสสฺส หิ กมฺมโต, วิญฺญาณาทิปริโยสานภูตาย จ จุติยา ปฏิสนฺธิปาตุภาโวติ ปวตฺติตทุปรมภูตํ ชรามรณํ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺตินิมิตฺตํฯ ตํ ปน กมฺมูปปตฺติภวโต ชาติยา ทสฺสิตตฺตา ‘‘ภวปจฺจยา ชาตี’’ติ อิมินาว ปกาสิตนฺติ น ปุน วุจฺจติ, น ตโต ปรํ ปวตฺติยา อภาวโตฯ

เอกกมฺมนิพฺพตฺตสฺส จ สนฺตานสฺส ชรามรณํ ปริโยสานํฯ สติ กิเลสวฏฺเฏ กมฺมุนา ตโต ปุนพฺภวูปปตฺติ, อสติ ปน ตสฺมิํ ‘‘เอเสวนฺโต ทุกฺขสฺสา’’ติ ชรามรณปริโยสานาว เทสนา กตาฯ ยสฺมา ปน น อมรณา ชรา อตฺถิ สพฺเพสํ อุปฺปตฺติมนฺตานํ ปากานนฺตรเภทโต, น จาชรํ มรณํ อปากเภทาภาวา, ตสฺมา ตทุภยเมกมงฺคํ กตํ, น นามรูปํ วิย อุภยฏฺฐาเน เอกชฺฌํ อุปฺปตฺติยา, สฬายตนํ วิย วา อายตนภาเวน กิจฺจสมตายฯ ยา ปนายํ โอสานํ คตา ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ ทีปิตา, ตาย ‘‘วิญฺญาณปจฺจยา นามรูป’’นฺติอาทิ, กิเลสกมฺมาภาเว ตทภาวโต ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติ เอวมาทิ เอว วา อตฺถโต ปกาสิโต โหตีติ วฏฺฏตฺตยสฺส อนวฏฺฐาเนน ปริพฺภมนํ ทสฺสิตํ โหติฯ อถ วา ชราคหเณน ปริปกฺกปริปกฺกตราทิกฺกเมน วตฺตมานํ นามรูปาทิ, โสกาทิ จ คยฺหติ, ตถาสฺส ปริปากกาลวตฺตินี อวิชฺชา จฯ ยถาห –

‘‘ส โข โส, ภิกฺขเว, กุมาโร วุทฺธิมนฺวาย อินฺทฺริยานํ ปริปากมนฺวาย ปญฺจหิ กามคุเณหิ สมปฺปิโต สมงฺคีภูโต ปริจาเรติ จกฺขุวิญฺเญยฺเยหิ รูเปหิ…เป.… กายวิญฺเญยฺเยหิ โผฏฺฐพฺเพหิ…เป.… รชนีเยหิฯ โส จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา ปิยรูเป รูเป สารชฺชติ, อปฺปิยรูเป รูเป พฺยาปชฺชติ, อนุปฏฺฐิตกายสติ จ วิหรติ ปริตฺตเจตโส, ตญฺจ เจโตวิมุตฺติํ ปญฺญาวิมุตฺติํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, ยตฺถสฺส เต ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อปริเสสา นิรุชฺฌนฺตี’’ติอาทิ (ม. นิ. 1.408)ฯ

เอตฺถ หิ ปริปกฺกินฺทฺริยสฺส ฉสุ ทฺวาเรสุ สราคาทิคฺคหเณน ตทวินาภาวิตาย วิมุตฺติยา อปฺปชานเน จ โสกาทีนํ ปจฺจยภูตา อวิชฺชา ปกาสิตาฯ

อปิจ ‘‘ปิยปฺปภวา โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา’’ติ วจนโต กามาสวภวาสเวหิ, ‘‘ตสฺส ‘อหํ รูปํ, มม รูปนฺติ ปริยุฏฺฐฏฺฐายิโน…เป.… รูปวิปริณามญฺญถาภาวา อุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา’’ติ (สํ. นิ. 3.1) วจนโต ทิฏฺฐาสวโต, ‘‘อสฺสุตวา’’ติอาทิวจนโต อวิชฺชาสวโต โสกาทีนํ ปวตฺติ ทีปิตาติ เตสํ เหตุตาย ตคฺคหเณน คหิตา อาสวาฯ เตสํ สยญฺจ ชราสภาวตาย ชราคหเณน คยฺหนฺติ, ตโต จ ‘‘อาสวสมุทยา อวิชฺชาสมุทโย’’ติ วจนโต อาสวนิมิตฺตาย จ อวิชฺชาย ชราคหเณน คหณํฯ ตโต จ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติ อาวฏฺฏติ ภวจกฺกํฯ อปิจ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณ’’นฺติ วตฺวา ‘‘ภวปจฺจยา ชาตี’’ติ วทนฺเตนปิ ภวจกฺกสฺส อนวฏฺฐานโต ปริพฺภมนํ ทสฺสิตํฯ เอตฺถ หิ วิญฺญาเณน อวิชฺชานิวุตสฺส ปุนพฺภโว ทสฺสิโต, ชาติยา ตณฺหาย สมฺปยุตฺตสฺส, อุภยตฺถ อุภินฺนํ อนุวตฺตมานตฺตาติ อวิชฺชาตณฺหานิมิตฺตํ ภวจกฺกํ อนวฏฺฐานโต ปริพฺภมตีติ อยมตฺโถ ทีปิโตติ ชรามรณนฺตาปิ เทสนา น ตโต ปรํ ปวตฺติยา อภาวํ สูเจติ อตทตฺถตฺตา, น จ ปจฺจยนฺตรทสฺสนตฺถเมว ปุน วจนนฺติ สกฺกา วิญฺญาตุํ เอกตฺเรว ตทุภยเทสนาย ตสฺส สิทฺธตฺตาฯ ตถา ยํ กมฺมํ อวิชฺชาเหตุกํ, ตํ ตณฺหาเหตุกมฺปิฯ ยํ ตณฺหาเหตุกํ, ตํ อวิชฺชาเหตุกมฺปิ เวทิตพฺพํฯ กสฺมา? ทฺวินฺนํ ภวมูลานํ อญฺญมญฺญาวิรหโตฯ ยถา หิ ตณฺหาปจฺจยา กามุปาทานเหตุกํ กมฺมภวสงฺขารํ วทนฺโต น วินา ภวตณฺหาย อวิชฺชา สงฺขารานํ ปจฺจโยติ ทสฺเสติฯ ตถา ตเมว อวิชฺชาปจฺจยํ เทเสนฺโต น อนฺตเรน อวิชฺชาย ภวตณฺหา กมฺมภวสฺส ปจฺจโยติฯ ตโต จ ปุพฺเพ ปวตฺตา อวิชฺชาทิปจฺจยา สงฺขาราทโย , ตณฺหุปาทานาทิปจฺจยา ภวาทโย จ, ตถา ตณฺหาเหตุอุปาทานปจฺจยา ภโว, อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา, ภวปจฺจยา ชาติ, สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณํ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ, วิญฺญาณาทิปจฺจยานามรูปาทีติ เอวเมเตสํ องฺคานํ ปุพฺพาปรสมฺพนฺโธ ทสฺสิโต โหตีติ เวทิตพฺพํฯ

อุทฺเทสวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อวิชฺชาปทนิทฺเทสวณฺณนา

[226] ปิตา กถียตีติ อสุโก อสุกสฺส ปิตาติ ปิตุภาเวน กถียติฯ กถิยมาโน จ อสนฺเทหตฺถํ อญฺเญหิ มิตฺตทตฺเตหิ วิเสเสตฺวา กถียตีติ ตํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ทีโฆ…เป.… ทตฺโต’’ติฯ

ยาถาโวติ อวิปรีโตฯ กิจฺจชาติโตติ ปฏิจฺฉาทนกิจฺจโต, อุปฺปชฺชนฏฺฐานโต จฯ

คหณการณวเสนาติ คหณสฺส การณภาววเสนฯ อญฺญเสตาทีนํ นิวตฺตกานีติ ปทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธฯ

ฉาเทนฺติยาติ ฉาทนากาเรน ปวตฺตนฺติยาฯ ตถา ปวตฺตนเหตุ ตํสมฺปยุตฺตา อวิชฺชาสมฺปยุตฺตา ทุกฺขารมฺมณา โหนฺติฯ

ตสฺมาติ สภาวโต อคมฺภีรตฺตา เตสํ ทุทฺทสภาวกรณี ตทารมฺมณตา อวิชฺชา อุปฺปชฺชติฯ อิตเรสนฺติ นิโรธมคฺคานํฯ สมาเนปิ ปณีตอสํกิเลสิกาทิภาเว สปฺปจฺจยโต อปฺปจฺจยสฺส วิเสสํ ทสฺเสตุํ ‘‘มคฺคสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

อวิชฺชาปทนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สงฺขารปทนิทฺเทสวณฺณนา

‘‘โสเธติ อปุญฺญผลโต’’ติ อิมินา ปุญฺญสฺส วิปากทุกฺขวิวิตฺตตํ อาห, ‘‘ทุกฺขโต’’ติ อิมินา เจโตทุกฺขวิวิตฺตตํ, ‘‘สํกิเลสโต’’ติ อิมินา กิเลสทุกฺขวิวิตฺตตํฯ ‘‘อปุญฺญผลโต’’ติ วา อิมินา ปุญฺญสฺส อายติํ หิตตํ ทสฺเสติฯ ‘‘ทุกฺขสํกิเลสโต’’ติ อิมินา ปวตฺติหิตตํ ปวตฺติสุขตญฺจ ทสฺเสติฯ ตํนิปฺผาทเนนาติ หิตสุขนิพฺพตฺตเนนฯ ปุชฺชภวนิพฺพตฺตโก ปุชฺชนิพฺพตฺตโกฯ

‘‘เอวมิทํ ปุญฺญํ ปวฑฺฒตี’’ติอาทีสุ ปุญฺญผลมฺปิ ปุญฺญนฺติ วุจฺจตีติ อาห ‘‘ปุญฺญุปคนฺติ ภวสมฺปตฺตุปค’’นฺติฯ

อาทิภาวนาติ ‘‘ปถวี ปถวี’’ติอาทินา กสิเณสุ ปวตฺตภาวนาฯ ปถวี ปถวีติ วา เอตฺถ อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถ, ปการตฺโถ วาฯ