เมนู

ตํตํกุสลารมฺมณารมฺมณตฺตาติ กามาวจราทีสุ เยน เยน กุสเลน สทฺธิํ เนกฺขมฺมสงฺกปฺปาทโย อุปฺปชฺชนฺติ, ตสฺส ตสฺส กุสลสฺส อารมฺมณํ อารมฺมณํ เอเตสนฺติ ตํตํกุสลารมฺมณารมฺมณา , ตพฺภาวโตฯ ตํตํวิรมิตพฺพาทิอารมฺมณตฺตาติ วิสํวาทนวตฺถุอาทิอารมฺมณตฺตาฯ วีติกฺกมิตพฺพโต เอว หิ วิรตีติฯ ‘‘องฺคาน’’นฺติ อิทํ ‘‘เนกฺขมฺมสงฺกปฺปาทีน’’นฺติ เอตฺถาปิ โยเชตพฺพํ อวยเวน วินา สมุทายาภาวโตฯ วิเสสปจฺจโยติ ภินฺนสีลสฺส, อปริสุทฺธสีลสฺส วา สมฺมปฺปธานาสมฺภวโต สมาธานสฺส วิย วายามสฺส สีลํ วิเสสปจฺจโยฯ อยญฺจ อตฺโถ ยทิปิ ปุริมสิทฺธสีลวเสน ยุตฺโต, สหชาตวเสนาปิ ปน ลพฺภเตวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สมฺปยุตฺตสฺสาปี’’ติ อาหฯ สหชเมว เจตฺถ อธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘สมฺปยุตฺตสฺเสว จา’’ติอาทิฯ สมฺโมโส ปมาโท, ตปฺปฏิปกฺโข อสมฺโมโส อปฺปมาโท, โส จิตฺตสฺส อารกฺขาติ อาห ‘‘เจตโส รกฺขิตตา’’ติฯ

สีลกฺขนฺโธ จาติ -สทฺเทน สมาธิกฺขนฺโธ จฯ ขนฺติปฺปธานตฺตา สีลสฺส อโทสสาธนตา, นีวรณเชฏฺฐกสฺส กามจฺฉนฺทสฺส อุชุวิปจฺจนีกภาวโต สมาธิสฺส อโลภสาธนตา ทฏฺฐพฺพาฯ สาสนนฺติ ปฏิเวธสาสนํ, ‘‘สาสนพฺรหฺมจริย’’นฺติ จ วทนฺติฯ

มคฺคสจฺจนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา

[206-214] ‘‘ปริญฺเญยฺยภาวรหิเต เอกนฺตปหาตพฺเพ’’ติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ ตณฺหายปิ จกฺขาทีนํ วิย ตณฺหาวตฺถุตาวจเนน ปริญฺเญยฺยตา วุตฺตาฯ ยถาห ‘‘รูปตณฺหา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสตี’’ติอาทิ (ที. นิ. 2.400; ม. นิ. 1.133; วิภ. 203)ฯ ตปฺปฏิพทฺธสํกิเลสปฺปหานวเสน สมติกฺกมิตพฺพตา หิ ปริญฺเญยฺยตาฯ เอกนฺตปหาตพฺพตา จ น ตณฺหาย เอว, อถ โข อวเสสานํ สํกิเลสธมฺมานมฺปิฯ

ตถา หิ เตสํ สพฺพโส อจฺจนฺตปฺปหายิกา ทสฺสนภาวนาติ? สจฺจเมตํ, ตถาปิ ยถา ‘‘ทุกฺขํ อริยสจฺจํ ปริญฺเญยฺย’’นฺติ (สํ. นิ. 5.1099) ตณฺหาวชฺเช อุปาทานกฺขนฺธปญฺจเก ปริญฺเญยฺยภาโว นิรุฬฺโห, น ตถา ตณฺหาย, ตณฺหาย ปน ‘‘ยายํ ตณฺหา โปโนภวิกา’’ติอาทินา (วิภ. 203; ที. นิ. 2.400; ม. นิ. 1.91, 460; สํ. นิ. 5.1081; มหาว. 14; ปฏิ. ม. 1.34) สมุทยภาโว วิย สาติสยํ ปหาตพฺพภาโว นิรุฬฺโหติ ทสฺเสตุํ ‘‘ปริญฺเญยฺยภาวรหิเต เอกนฺตปฺปหาตพฺเพ’’ติ วุตฺตํฯ ยสฺส อสงฺคหิโต ปเทโส อตฺถิ, โส สปฺปเทโส, เอกเทโสติ อตฺโถฯ ตตฺถาติ อริยสจฺจสทฺเทฯ สมุทโยติ สมุทยตฺโถฯ ‘‘นิปฺปเทสโต สมุทยํ ทสฺเสตุ’’นฺติ สมุทยสฺเสเวตฺถ คหเณ การณํ ทสฺเสตุํ ‘‘ทุกฺขนิโรธา ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ทุกฺขนิโรธาติ ทุกฺขํ, นิโรโธ จฯ อริยสจฺจเทสนายนฺติ อริยสจฺจเทสนายมฺปิ สจฺจเทสนายํ วิยฯ ธมฺมโตติ เทเสตพฺพธมฺมโต นิปฺปเทสา เอวฯ ‘‘อวเสสา จ กิเลสา’’ติอาทินา เทสนาเภโท เอว หิ ตตฺถ วิเสโสฯ เตนาห ‘‘น หิ ตโต อญฺโญ’’ติอาทิฯ อปุพฺโพ นตฺถีติ ธมฺมโต อปุพฺโพ นตฺถีติ อตฺโถฯ ตสฺสาติ สมุทยสฺสฯ สพฺพตฺถ ตีสุปิ วาเรสูติ อฏฺฐงฺคิกปญฺจงฺคิกสพฺพสงฺคาหิกเภเทสุ มหาวาเรสุ, ตทนฺโตคเธสุ จ ปญฺจสุ โกฏฺฐาเสสุฯ อปุพฺพสฺสาติ ‘‘อวเสสา จ กิเลสา’’ติอาทินา ตณฺหาย อปุพฺพสฺสฯ อวสิฏฺฐกิเลสาทีนญฺหิ สมุทยตาวจนํ อิธ อปุพฺพทสฺสนํฯ ตสฺส ยทิปิ ทุติยตติยวาเรสุ วิเสโส นตฺถิ, ปญฺจสุ ปน โกฏฺฐาเสสุ อุปรูปริ อปุพฺพํ ทสฺสิตนฺติ กตฺวา เอวํ วุตฺตํฯ ตญฺหิ สมุทยวิเสสทสฺสนํ, อิตรํ ปน มคฺควิเสสทสฺสนํฯ ตสฺส จ ธมฺมโต อปุพฺพาภาโว ทสฺสิโตเยวฯ ยทิ เอวํ ทุติยาทิโกฏฺฐาเสสุ, ปฐมโกฏฺฐาเสปิ วา กสฺมา ตณฺหา คหิตาติ อาห ‘‘อปุพฺพสมุทยทสฺสนตฺถายปิ หี’’ติอาทิฯ เกวลายาติ ตทญฺญกิเลสาทินิรเปกฺขายฯ เทสนาวเสน น วุตฺโตติ น ธมฺมวเสนาติ อธิปฺปาโยฯ ตสฺมา ทุกฺขาทีนิ ตตฺถ อริยสจฺจเทสนายํ สปฺปเทสานิ ทสฺสิตานิ โหนฺติ ปริยาเยนาติ ทฏฺฐพฺพํฯ อภิธมฺมเทสนา ปน นิปฺปริยายกถาติ กตฺวา อฏฺฐกถายํ ‘‘นิปฺปเทสโต สมุทยํ ทสฺเสตุํ’’อิจฺเจว วุตฺตํฯ ปจฺจยสงฺขาตนฺติ ปจฺจยาภิมตํ ปจฺจยภูตํ, ปจฺจยโกฏฺฐาสํ วาฯ

เตสนฺติ กุสลธมฺมานํฯ ปจฺจยานํ ปหานวเสนาติ เหตุนิโรเธน ผลนิโรธํ ทสฺเสติ, ตปฺปฏิพทฺธกิเลสปฺปหาเนน วา กุสลานํ ปหานํ วุตฺตํฯ ยถา ‘‘ธมฺมาปิ โว, ภิกฺขเว, ปหาตพฺพา’’ติ (ม. นิ. 1.240)ฯ อิติ ปริยายโต กุสลานํ ปหานํ วุตฺตํ, น นิปฺปริยายโต ตทภาวโตติ อาห ‘‘น หิ กุสลา ปหาตพฺพา’’ติฯ

ยถา จ กุสลธมฺเมสุ, อพฺยากตธมฺเมสุปิ เอเสว นโยฯ นิโรธนฺติ อสงฺขตธาตุํฯ อปฺปวตฺติภาโวติ โย นิโรธสฺส นิพฺพานสฺส ตณฺหาทิอปฺปวตฺติเหตุภาโว, ตํ ปหานนฺติ วุตฺตนฺติ อตฺโถฯ

กายกมฺมาทิสุทฺธิยาติ ปุพฺพภาคกายกมฺมวจีกมฺมอาชีวสุทฺธิยา ทูรตรูปนิสฺสยตํ อริยมคฺคสฺส ทสฺเสตีติ สมฺพนฺโธฯ ปญฺจงฺคิกํ…เป.… ปวตฺตตํ ทีเปติ, น ปน อริยมคฺคสฺส ปญฺจงฺคิกตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ ญาปกนิทสฺสนนฺติ ญาปกภาวนิทสฺสนํ, เอเตน ‘‘วจนโต’’ติ อิทํ เหตุอตฺเถ นิสฺสกฺกวจนนฺติ ทสฺเสติฯ วจนโตติ วา อีทิสสฺส วจนสฺส สพฺภาวโตฯ ปฏิปทาย เอกเทโสปิ ปฏิปทา เอวาติ อตฺโถฯ นิทฺทิฏฺโฐ ธมฺมสงฺคาหเกหิ สงฺคายนวเสนฯ

ฌาเนหิ เทสนาปเวโส ‘‘โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวตี’’ติ (ธ. ส. 277) ฌานสีเสน เทสนาวฯ ตถา ภาวนาปเวโสฯ ปาฬิคมนนฺติ ปาฬิปวตฺติ ปาฐเทสนาฯ ยถาวิชฺชมานธมฺมวเสนาติ ตสฺมิํ จิตฺตุปฺปาเท ลพฺภมานวิตกฺกาทิธมฺมวเสนฯ

อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ปญฺหปุจฺฉกวณฺณนา

[215] ตสฺสาติ สุตฺตนฺตภาชนียสฺสฯ เอวํ ปนาติ ‘‘อปิเจสา สมฺมาทิฏฺฐิ นาม ปุพฺพภาเค นานากฺขณา นานารมฺมณา’’ติอาทิปฺปกาเรนฯ เอวญฺจ กตฺวาติ โลกุตฺตรมคฺคสฺเสว มคฺคสจฺจภาวสฺส อธิปฺเปตตฺตาฯ เตนาติ เตน การเณน, อริยมคฺคสฺเสว อุทฺทิสิตฺวา นิทฺทิฏฺฐตฺตาติ อตฺโถฯ

ปญฺหปุจฺฉกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สจฺจวิภงฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. อินฺทฺริยวิภงฺโค

1. อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา