เมนู

ตปฺปจฺจยธมฺมเภเทติ อชฺโฌหรณียวตฺถุสฬายตนอวิชฺชาอภิสงฺขารสงฺขาเต เตสํ ปจฺจยภูตธมฺมวิเสเส, โอชฏฺฐมกรูปเวทนาปฏิสนฺธิวิญฺญาณนามรูปสงฺขาเต วา ตนฺนิพฺพตฺตธมฺมวิเสเส, เต ปจฺจยา เอเตสํ ธมฺมวิเสสานนฺติ ตปฺปจฺจยธมฺมเภทา ฯ รูปาทิอารมฺมณวเสน วาติ โยชนาฯ ยานทฺวยวเสนาติ สมถวิปสฺสนายานทฺวยวเสนฯ กิญฺจาปิ มคฺคกฺขเณ สมถวิปสฺสนา ยุคนทฺธาว, ยถา ปน สุญฺญตาทิสมญฺญา, เอวํ สมถวิปสฺสนาสมญฺญาปิ อาคมนโต มคฺคสฺส สิยุนฺติ อาห ‘‘อาคมนวเสน วุตฺโต’’ติฯ ยสฺส วา ปญฺญินฺทฺริยํ อธิกํ, ตสฺส มคฺโค วิปสฺสนา, อิตรสฺส สมโถติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

สมาธิชาติ สมาธานฏฺโฐวฯ ตโต เอวาติ สมาธิอนุคุณกิริยตฺตาวฯ

อาทาย อูหิตฺวาติ คเหตฺวา วิย ตกฺเกตฺวา วิตกฺเกตฺวาฯ ทฺวินฺนนฺติ สมฺมาทิฏฺฐิสมฺมาสงฺกปฺปานํฯ ปุริมกาลสฺส วิย นิทฺเทโส ยถา ‘‘เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจ ตโย ขนฺธา’’ติ, ‘‘เอกํ มหาภูตํ ปฏิจฺจ ตโย มหาภูตา’’ติ จฯ

โอคาหิตุนฺติ ญาเณน ปฏิวิชฺฌิตุํฯ คเหตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย สณฺหตฺตํฯ สุขุมาย ปญฺญาย คเหตพฺพตาย สุขุมตฺตํฯ อิตีติ อิมินา กเมนาติ อยมตฺโถติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘อิติสทฺเทน วิชานนกฺกมํ ทสฺเสตี’’ติฯ เอวํ ปกาเรหีติ เอวํ-สทฺเทน โชติยมาโน เอว อตฺโถ ปการ-สทฺเทน วุจฺจตีติ ‘‘เอวํ-สทฺเทน วิชานนการณภูเต นเย ทสฺเสตี’’ติ วุตฺตํฯ อิตีติ วา นิทสฺสนตฺโถฯ เตน วุตฺตปฺปเภเท ปจฺจามสนวเสน นิทสฺเสติฯ เอวํ-สทฺโท อิทมตฺโถฯ เตน เอวํ ปกาเรหีติ อิทํปกาเรหิ, อีทิเสหีติ อตฺโถฯ

อุทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

1. ทุกฺขสจฺจนิทฺเทโส

ชาตินิทฺเทสวณฺณนา

[190] ‘‘ชาติอาทินิทฺเทเส’’ติ อิมินา ‘‘ตตฺถา’’ติ ปทสฺส อตฺถํ วทติฯ ทุกฺขมาติกาติ ทุกฺขทุกฺขาทีนํ ทุกฺขวิเสสานํ อุทฺเทโสฯ ปททฺวเยติ ‘‘ปริยายทุกฺขํ, นิปฺปริยายทุกฺข’’นฺติ เอตสฺมิํ ปททฺวเยฯ

ทุกฺขตฺตาเยวาติ นิปฺปริยายทุกฺขตํ วทติฯ สภาเวน นามํ วิเสเสตีติ อนฺวตฺถสญฺญตํ ทสฺเสติฯ ปุริเมน สภาวทุกฺขวาจเกน ทุกฺขสทฺเทนฯ โส หิ วิเสสนํ อวจฺเฉทกภาวโต ปจฺฉิมํ สงฺขารทุกฺขฏฺฐํ วิเสเสติฯ โส หิ นิวตฺเตตพฺพคเหตพฺพสาธารณตฺตา อวจฺฉินฺทิตพฺโพฯ เตนาติ วิปริณามอธิฏฺฐานาทิปการวิเสเสนฯ

เทเสตพฺพสฺส อตฺถสฺส สงฺขิปนํ อิธ สงฺเขโป, โส จ ตพฺพิภาคานํ สาธารณภาโวติ อาห ‘‘สงฺเขโป สามญฺญ’’นฺติฯ อนฺโตกริตฺวาติ อนฺโตคเธ กตฺวา, สงฺคเหตฺวา วาฯ อุภยถาปีติ สงฺเขปโตปิ วิตฺถารโตปิฯ สาธารณภาคานํ วิภชนํ วิภาโค, วิตฺถาโรติ อาห ‘‘วิตฺถาโร ปน วิเสโส’’ติฯ วิเสสนฺตรนิวตฺตโกติ วิภาคนฺตราสงฺคาหโกฯ

[191] อปรตฺถาติ ภุมฺมวจนํ สามิอตฺเถ ยถา ‘‘สพฺพตฺถ ปาทก’’นฺติ อาห ‘‘สามิอตฺเถปิ หิ อปรตฺถสทฺโท สิชฺฌตี’’ติฯ สิทฺธิ ปน ‘‘อิตราหิปิ ทิสฺสตี’’ติ อิมินา เวทิตพฺพาฯ ยสฺมา จ เอวํ สทฺโท สมฺภวติ, ตสฺมา ปาฬิยํ สามิวเสน วุตฺตํ อฏฺฐกถายํ ภุมฺมวเสน ทสฺสิตนฺติ ทีเปนฺโต ‘‘เตสํ เตสนฺติ วา’’ติอาทิมาหฯ อปรสฺสาติ อปรสฺส สตฺตสฺสฯ มนุสฺสาทิเภโท อุปปตฺติภโว คติ, ตพฺพิเสสภูตา ขตฺติยาทิสามญฺญาธิฏฺฐานา ขนฺธา ชาตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปญฺจคติวเสนา’’ติอาทิมาหฯ

ติณากาโรติ ติณวิกปฺโป, ติณวิเสโสติ อตฺโถฯ เอวนฺติ นิทสฺสเนฯ เตน วุตฺตปฺปการํ ปฐมํ วิญฺญาณปาตุภาวํ ปจฺจามสติฯ ตทุปาทายาติ ตโต ปฏฺฐายฯ อริยภาวกรณตฺตาติ อริยภาวการณตฺตาฯ กโรตีติ หิ กรณํฯ อริยสทิสตฺตา วา อริยสีลํฯ ปุถุชฺชนกลฺยาณกานมฺปิ หิ จตุปาริสุทฺธิสีลํ อริยสีลสทิสํฯ อาการวิการาติ อุปฺปชฺชนาทิอาการวิกติโยฯ สหุปฺปาทกาติ อุปฺปาทสหิตา อุปฺปาทาวตฺถา ขนฺธาฯ อายตนวเสนาติ ปริปุณฺณาปริปุณฺณายตนวเสนฯ โยนิวเสนาติ อณฺฑชาทิโยนิวเสนฯ เอเกเกเนว ปเทนาติ ยถา ทุติยนเย ชาติอาทิปเทสุ ทฺวีหิ ทฺวีหิ ปเทหิ ปริปุณฺณาปริปุณฺณายตนโยนิวิภาเคน สพฺพสตฺเต ปริยาทิยิตฺวา ชาติ ทสฺสิตา, น เอวมิธฯ

อิธ ปเนเตสุ เอเกเกเนว ปเทน อวิภาคโต สพฺพสตฺเต ปริยาทิยิตฺวาฯ อุภยตฺถาติ ปุริมปจฺฉิมนเยสุ ภาวนิทฺเทโสว ยุตฺโตฯ อนภิหิเต วิภตฺติวิธานํ, นาภิหิเตติฯ ปากฏา นิพฺพตฺตีติ อภิพฺยตฺตา นิพฺพตฺติฯ

ทฺวินฺนํ ทฺวินฺนนฺติ เอกโวการภเว รูปายตนธมฺมายตนวเสน ทฺวินฺนํ, จตุโวการภเว มนายตนธมฺมายตนวเสน ทฺวินฺนํฯ เสเสติ ปญฺจโวการภเวฯ ปญฺจนฺนนฺติ จกฺขุโสตมโนรูปธมฺมายตนวเสน ปญฺจนฺนํฯ ตานิ หิ รูปภเว ปญฺจโวกาเร อุปปตฺติกฺขเณ อุปฺปชฺชนฺติฯ กามธาตุยํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ อุปฺปชฺชมานานนฺติ โยชนาฯ วิกลาวิกลินฺทฺริยานนฺติ อปริปุณฺณปริปุณฺณายตนานํ สตฺตานํฯ อินฺทฺริยวเสเนว หิ อายตนานํ เวกลฺลํ อิจฺฉิตพฺพํฯ ตตฺถ วิกลินฺทฺริยสฺส สตฺตนฺนํ นวนฺนํ ทสนฺนํ ปุนปิ ทสนฺนํ, อิตรสฺส เอกาทสนฺนํ อายตนานํ วเสน สงฺคโห เวทิตพฺโพฯ สตฺตนฺนนฺติ กายมโนรูปคนฺธรสโผฏฺฐพฺพธมฺมายตนวเสน สตฺตนฺนํฯ คพฺภเสยฺยกญฺหิ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ นวนฺนนฺติ จกฺขุโสตสทฺทายตนวชฺชานํ นวนฺนํฯ อนฺธพธิรวเสน หิทํ วุตฺตํฯ ทสนฺนนฺติ จกฺขุสทฺทวชฺชานํฯ ปุน ทสนฺนนฺติ โสตสทฺทวชฺชานํฯ อนฺธวเสน, พธิรวเสน เจตํ ทฺวยํ วุตฺตํฯ เอกาทสนฺนนฺติ สทฺทวชฺชานํฯ

ตํทุกฺขภาโวติ ปริยายทุกฺขภาโวฯ ตตฺถ นิพฺพตฺตินิวารเณนาติ อุปฺปลปทุมาทีสุ อุปฺปตฺติปฏิกฺเขเปน อภาวกถเนนฯ ทุกฺขุปฺปตฺติการเณติ ทุกฺขุปฺปตฺติยา เหตุภูเต ทุกฺขุปฺปตฺติฏฺฐาเนฯ

มรณนิทฺเทสวณฺณนา

[193] ขนฺธเภทสฺสาติ ขนฺธวินาสสฺสฯ โสติ ขนฺธเภโทฯ ปพนฺธสมุจฺเฉโทติ ปพนฺธสฺส อจฺจนฺตสมุจฺเฉโทฯ ตพฺภาวโตติ สมฺมุติมรณภาวโตฯ ตเทกเทสภาวโตติ ตทวยวภาวโตฯ ตสฺเสว นามนฺติ อสมฺโมหตฺถํ วุตฺตํ สพฺพสฺสาปิ เอกกมฺมนิพฺพตฺตชีวิตินฺทฺริยปฺปพนฺธวิจฺเฉทภาวโตฯ สมฺมุติมรณเมว หิ ชาติกฺขยมรณํ, ตํ ปน ชาติกฺขยมรณํ อุปกฺกมมรณํ, สรสมรณนฺติ ทุวิธํฯ ตตฺถ สรสมรณมฺปิ อายุกฺขยมรณํ, ปุญฺญกฺขยมรณนฺติ ทุวิธํฯ เอวเมเตสํ ตเทกเทสตา เวทิตพฺพาฯ ยญฺเจตฺถ อุปกฺกมมรณํ, ตํ อกาลมรณํฯ สรสมรณํ กาลมรณํฯ มรเณน สตฺตา ยถาลทฺธอตฺตภาเวน วิยุชฺชนฺตีติ อาห ‘‘สมฺปตฺติภวกฺขนฺเธหิ วิโยเชตี’’ติฯ