อุทฺเทสวณฺณนา

[189] สจฺจวินิมุตฺตํ นตฺถิ ปวตฺตินิวตฺติตทุภยเหตุสนฺทสฺสนวเสน ปวตฺตนโตฯ สจฺเจสุ กมตีติ สจฺเจสุ วิสยภูเตสุ ปวตฺตติฯ เทเสตพฺพตฺถวิสยา หิ เทสนาติฯ เอเตสุ กมตีติ เอเตสุ อริยสจฺเจสุ ปริญฺญาทิกิจฺจสาธนวเสน ปวตฺตติฯ ‘‘สีลสมาธิปญฺญาสงฺขาต’’นฺติ วุตฺตํ อตฺถสภาวํ กมนกิริยาย กตฺตุภาเวน คหิตนฺติ ปากฏตรํ กตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘กิํ กมตี’’ติ ปุจฺฉติฯ ตพฺโพหาเรนาติ ตทุปจาเรนฯ เอเตน นิปฺปริยาเยน อตฺถสภาวํ สาสนํ, ปริยาเยน วจนสภาวนฺติ ทสฺเสติฯ

ตํสภาวาติ ทุกฺขาทิสภาวาฯ อมุสาสภาวาติ พาธนาทิภาเวน ภูตสภาวาฯ อญฺญาการรหิตาติ อพาธนาทิอาการวิวิตฺตาฯ ทฺวิธาติ ทุกฺขทุกฺขตาตนฺนิมิตฺตตาหิฯ ราคาทิกิเลสปริฬาโห กิเลสทาโหฯ สนฺตานสฺส อวิปฺผาริกตากรณํ ปุคฺคลหิํสนํฯ อตฺตโน เอว ติขิณภาโวติ สงฺขตธมฺมสฺส อตฺตโน สภาเวเนว รุชาวหติกฺขภาโวฯ สรเสเนวาติ สภาเวเนวฯ สมฺปิณฺฑกสฺส สมุทยสฺส, กิเลสสนฺตาปรหิตสฺส มคฺคสฺส, อวิปริณามสฺส นิโรธสฺส ทสฺสเนน ยถาสงฺขฺยํ ทุกฺขสฺส สงฺขตสนฺตาปวิปริณามฏฺฐา อาวิ ภวนฺตีติ อาห ‘‘อิตเร ยถากฺกมํ สมุทยมคฺคนิโรธทสฺสเนหิ อาวิภวนาการา’’ติฯ พฺยาเปตฺวาติ ภวาทีสุ นานารมฺมเณสุ จ วิสฏา หุตฺวาฯ อเนกตฺถตฺตา ธาตูนํ ‘‘อูหนํ ราสิกรณ’’นฺติ วตฺวา ปุน ตทตฺถํ วิวรติ ‘‘ทุกฺขนิพฺพตฺตน’’นฺติฯ เอกโวการภเวปิ หิ ราสิภูตเมว ทุกฺขํ นิพฺพตฺตติ อเนกธมฺมสมูหโต , ปเคว จตุปญฺจโวการภเวสุฯ เอตฺถ จ พฺยาปนตฺถํ อาการํ, ตสฺส จ ย-การาคมํ กตฺวา สมฺปิณฺฑนตฺถํ อายูหนนฺติ ปทํ เวทิตพฺพํฯ นิททาตีติ ทุกฺขสฺส เอกนฺตการณตฺตา ตํ นิทสฺเสนฺตํ วิย ชเนตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิทํ ตํ ทุกฺข’’นฺติอาทิมาหฯ ทุกฺข…เป.… อาวิ ภวติ โรคทสฺสเนน วิย โรคนิทานํฯ สํโยค…เป.… ทสฺสเนหีติ สํโยคฏฺโฐ วิสํโยคสภาวสฺส นิโรธสฺส, ปลิโพธฏฺโฐ นิยฺยานสภาวสฺส มคฺคสฺส ทสฺสเนน อาวิ ภวตีติ อตฺโถฯ เตติ สํโยคปลิโพธฏฺฐาฯ

เอตฺถาติ เอตสฺมิํ อารมฺมณภูเต สติฯ สมุทยโต วิเวโก วิเวกฏฺโฐฯ นิโรโธ จ ตณฺหากฺขยภาวโต สมุทยโต วิวิตฺโต, ตสฺมา อวิเวกภูตสฺส สมุทยสฺส ทสฺสเนน นิโรธสฺส วิเวกฏฺโฐ อาวิ ภวติ, นิพฺพานาธิคมเหตุภูตสฺสาปิ มคฺคสฺส สปฺปจฺจยตาย สงฺขตภาวํ ปสฺสโต อปฺปจฺจยสฺส นิโรธสฺส อสงฺขตฏฺโฐ อาวิ ภวติ, ตถา มรณธมฺมตาย ทุกฺขํ วินสฺสนฺตํ ปสฺสโต อมรณธมฺมสฺส นิโรธสฺส อมตฏฺโฐ อาวิ ภวตีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘วิเวกา’’ติอาทินาฯ อิตเร สมุทยนิโรธทุกฺขทสฺสเนหีติ เอตฺถ สมุทยทสฺสเนน ‘‘นายํ เหตุ นิพฺพานาธิคมาย, อยํ ปน เหตู’’ติ เหตุฏฺโฐ อาวิ ภวติฯ ตถา ปรมคมฺภีรสฺส นิปุณตรสฺส ทุทฺทสสฺส นิโรธสฺส ทสฺสเนน ทสฺสนฏฺโฐ สุขุมรูปทสฺสเนน จกฺขุโน วิย, ทุกฺขทสฺสเนน ปน อเนกโรคาตุรกปณชนทสฺสเนน อิสฺสรชนสฺส อุฬารภาโว วิย มคฺคสฺส อาธิปเตยฺยฏฺโฐ อาวิ ภวติฯ

เต ปเนเต เหตุฏฺฐาทิเก สรูปโต ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ ปลิโพธุปจฺเฉทวเสนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ปลิโพธุปจฺเฉทวเสนาติ สมุทยปฺปหานวเสนฯ ‘‘มคฺคาธิปติโน ธมฺมา’’ติ วจนโตติ ยสฺมา สติปิ ฌานาทีนํ อารมฺมณาธิปติภาเว ‘‘ฌานาธิปติโน ธมฺมา’’ติ เอวมาทิ น วุตฺตํ, ‘‘มคฺคาธิปติโน ธมฺมา’’ อิจฺเจว ปน วุตฺตํฯ ตสฺมา สาติสโย มคฺคงฺคธมฺมานํ อารมฺมณาธิปติภาโวฯ เตนาห ‘‘วิเสสโต วา อารมฺมณาธิปติภูตา มคฺคงฺคธมฺมา โหนฺตี’’ติฯ โส เตสํ อากาโรติ โย มคฺคงฺคานํ ครุํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขณวเสน ปวตฺตธมฺมานํ อารมฺมณาธิปติปจฺจยตาสงฺขาโต อากาโร, โส มคฺคสฺส อาธิปเตยฺยฏฺโฐฯ ปุริโม ปน อาธิปเตยฺยฏฺโฐ สหชาตาธิปติวเสน วุตฺโตฯ อภิสเมตพฺพฏฺโฐติ ยถาวุตฺตปีฬนาทิอตฺถเมว ปฏิวิชฺฌิตพฺพตาย เอกชฺฌํ กตฺวา วทติฯ เตน อภิสมยสทฺทํ กมฺมตฺถํ ทสฺเสติฯ อภิสมยสฺสาติ ญาณสฺสฯ ปวตฺติอากาโรติ ปริชานนาทิวิเสสากาโรฯ โส หิ มคฺคกฺขเณ อสมฺโมหโต สิทฺโธ, ปจฺฉา ปจฺจเวกฺขณาทินา ปากโฏ โหติฯ อากาโรปิ ญาเณน อรณียโต อตฺโถติ วุจฺจตีติ กตฺวา ตติยนโย ทสฺสิโตฯ ปีฬนาทินา ทสฺสิโต วิสยวิภาเคนปิ วิสยิวิภาโค โหติ ยถา ‘‘รูปสญฺญา, สทฺทสญฺญา’’ติ (สํ. นิ. 3.57)ฯ

กุจฺฉิตํ ขนฺติ ครหิตํ หุตฺวา อสารํฯ ‘‘สมาคโม’’ติอาทินา อนฺวยโต พฺยติเรกโต จ สํ-สทฺทสฺส สํโยคตฺถโชตกตฺตมาหฯ ‘‘อุปฺปนฺนํ อุทิต’’นฺติอาทีสุ เกวลสฺส ปนฺน-สทฺทสฺส, อิต-สทฺทสฺส จ ปโยเค อุปฺปตฺติอตฺถสฺส อนุปลพฺภนโต, อุ-สทฺทสฺส จ ปโยเค อุปลพฺภนโต โส อุปฺปตฺติอตฺถํ ทีเปตีติ อาห ‘‘เอวํ อุปฺปนฺนํ อุทิตนฺติ เอตฺถาปี’’ติฯ วิสุํ ปยุชฺชมานาติ อาคม-อิต-ปเทหิ วินา ปยุชฺชมานาฯ สธาตุกนฺติ อนฺโตนีเตน ธาตุนา สธาตุกํฯ เตเนว เต ‘‘อุปสคฺคา’’ติ จ วุตฺตาฯ

ทุกฺขวิเวกภาวนฺติ ทุกฺขวิวิตฺตตํฯ นิวตฺติยาติ นิพฺพานสฺสฯ นิวตฺเตตฺวาติ อนุปฺปาทสทฺเทน วิเสสนวเสน นิวตฺเตตฺวาฯ นิโรธปจฺจยตา นิโรธสฺส มคฺคสฺส อารมฺมณปจฺจยตาฯ ปุคฺคลสจฺฉิกิริยาธมฺมภาเวหีติ ปุคฺคลธมฺมภาเวน สจฺฉิกรณธมฺมภาเวน จฯ ผลนฺติ อริยผลํฯ ตสฺสาติ นิฏฺฐานภูตาย ผลสงฺขาตาย ทุกฺขนิโรธปฺปตฺติยา อภิสมยภูตาย ทุกฺขนิโรธปฺปตฺติยา ปฏิปทตา ทฏฺฐพฺพาฯ

ปฏิวิชฺฌนกาเล นิปฺปริยาเยน พุทฺธาทิสมญฺญาติ อาห ‘‘ปฏิวิทฺธกาเล ปวตฺต’’นฺติฯ ตโต เอวาติ เตน ปกาสิตตฺตา เอวฯ

ตนฺนิมิตฺตภาโวติ ชาติอาทิ วิย อธิฏฺฐานภาเวน ทุกฺขสฺส การณภาโว, น สมุทยสจฺจํ วิย ปภวภาเวนฯ อุทยพฺพยปีฬิตภาโว สงฺขารทุกฺขตาฯ ปวตฺตนเมวาติ ปวตฺติ เอวฯ กิจฺจํ รโสติ รสสฺส กิจฺจตฺถตํ ทสฺเสติฯ ปวตฺตินิวตฺตีสูติ นิทฺธารเณ ภุมฺมํฯ อวิการตา วิการาภาโว นิจฺจตาฯ

มรีจิมายาอตฺตานนฺติ มรีจิยา มายาย อตฺตโน จ อริยญาณสฺสาติ อริยานํ ญาณสฺสฯ เตน อริยานํ มคฺคญาณานุสาเรน ปวตฺตนกญาณมฺปิ สงฺคหิตํ โหติฯ เตนาห ‘‘อวิตถคาหกสฺสา’’ติอาทิ ฯ เตสนฺติ ปฏิเวธปจฺจเวกฺขณญาณานํฯ ตตฺถ ปฏิเวธญาณสฺส ปฏิวิชฺฌิตพฺพตา โคจรภาโว, อิตรสฺส อารมฺมณภาโวฯ ปฏิวิชฺฌิตพฺพตา, อารมฺมณภาโว วา ปฏิเวธญาณสฺส โคจรภาโว, อิตรสฺส อารมฺมณภาโววฯ

พาธกปฺปภวภาเวนาติ พาธกสฺส อุปฺปาทกภาเวน วิสุํ คหิตตฺตา น ตณฺหา พาธกภาเวน คหิตา ปวตฺติปวตฺติเหตูนํ อสงฺกรวเสน โพธนโตฯ

เอวญฺจ กตฺวา อภิธมฺมภาชนีเยปิ อยมตฺถวณฺณนา ยุชฺชเตว ฯ ยทิปิ เอวํ ‘‘ทุกฺขเมว พาธก’’นฺติ นิยมานุปปตฺติ, สมุทยภาวปฺปสงฺโค จาติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘ชาติอาทีนํ วิย วา’’ติอาทิฯ พาธกตฺตสฺส พาธกตฺเต จ นิยโมติ อาห ‘‘ทฺวิธาปิ พาธกตฺถาวธารเณนา’’ติฯ ยถา หิ พาธกตฺตสฺส ทุกฺเข นิยตตา, เอวํ ทุกฺขสฺส จ พาธกตฺเต นิยตตาติฯ สุตฺตนฺตภาชนีเย ตณฺหาย เอว สมุทยภาวสฺส ทสฺสิตตฺตา ตณฺหาวเสน นิยมํ ทสฺเสนฺโต ‘‘น ตณฺหาย วินา’’ติอาทิมาหฯ สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา เหสาติฯ ‘‘กุสเลหิ วินา’’ติอาทินา ทุกฺขเหตุตาย ตณฺหาย ปธานภาวมาหฯ ตถา หิ สา กมฺมวิจิตฺตตาย เหตุภาวํ คจฺฉนฺตี วิเสเสน กมฺมสฺส สหการิการณํ โหตีติฯ ทฺวิธาปิ นิยเมนาติ มคฺโคว นิยฺยานํ, นิยฺยานเมว จ มคฺโคติ ทฺวิปฺปกาเรน นิยเมนฯ

วจีสจฺจํ สจฺจวาจา, ตํสมุฏฺฐาปิกา เจตนา จาติ อาห ‘‘วิรติสจฺเจติ มุสาวาทวิรติย’’นฺติฯ เกจิ ปน ‘‘วิรติสจฺจํ สมาทานวิรตี’’ติ วทนฺติ, เตสมฺปิ น สมาทานมตฺตํ วิรติสจฺจํ, อถ โข สมาทานาวิสํวาทนํฯ ตํ ปน ปฏิญฺญาสจฺจตฺตา มุสาวาทวิรติเยว โหติฯ เตนาห ‘‘น หิ อญฺญวิรตีสุ สจฺจสทฺโท นิรุฬฺโห’’ติฯ สติปิ ทุกฺขสมุทยาวโพเธ ยาวเทว นิโรธมคฺคาธิคมตฺถา ปญฺญาภาวนาติ ปจฺฉิมทฺวยสฺเสว สจฺจตฺถํ สาติสยํ, ตทธิคมสฺส จ อวิวาทเหตุกํ สุตฺเต วิภาวิตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตสฺส ปนา’’ติอาทิมาหฯ

ฐานํ นตฺถีติ อตฺตโน วาทปติฏฺฐาปนการณํ นตฺถีติ อตฺโถฯ อตฺตภาวปฏิลาเภเนว สตฺตานํ ชาติอาทีนํ ปตฺติ สมฺมุขีภาโว จ ชายตีติ อาห ‘‘สมฺปตฺตตา, ปจฺจกฺขตา จ ปฐมตา’’ติฯ ภควโต เทสนากฺกเมเนว วา ปฐมาทิตา ทฏฺฐพฺพาฯ

ปริชนนาทีหีติ ปริญฺญาปฺปหานสจฺฉิกิริยาภาวนาหิ, นิสฺสกฺกวจนญฺเจตํ อญฺญสทฺทเปกฺขายฯ ธมฺมญาณกิจฺจนฺติ สภาวธมฺมาวโพธกิจฺจํฯ ปริญฺเญยฺยาทีนิ เอตปฺปรมาเนวาติ อิโต ปรํ เนยฺยํ นตฺถีติ ทสฺเสติฯ

ทุกฺขาทีนํ อริยสจฺจภาวสฺส อนุรูปํ ยุตฺตํ, อาจริยปรมฺปราคตํ วา สวนํ อนุสฺสโวฯ สุตานุสาเรน, อญฺญถา วา กกฺขฬผุสนาทิอนิจฺจาทิสภาวสามญฺญาการปริคฺคณฺหนํ อาการปริวิตกฺโกฯ

ยถาวิตกฺกิตาการสฺส ทิฏฺฐิสงฺขาตาย ทสฺสนภูตาย ปญฺญาย นิชฺฌานกฺขมนํ โรจนํ ทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติ ฯ อาทิจฺโจ วิย ปภาย นิโรธํ ผุสติ สจฺฉิกโรติ กิเลสนฺธการํ วิทฺธํเสติฯ จตฺตาริปิ สจฺจานิ ปสฺสตีติ วุตฺตํ ‘‘โย, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ ปสฺสตี’’ติอาทินาฯ

กาลนฺตรทสฺสนนฺติ นานาภิสมยํ วทติฯ เอกทสฺสิโนติ เอกสจฺจทสฺสิโนฯ น โยเชตพฺพา สิยาติ โยชนายญฺจ สพฺพทสฺสนํ ทสฺสนนฺตรปรมนฺติ ทสฺสนานุปรโม อาปชฺเชยฺย, สจฺจานญฺจ นานาภิสมเย ทุกฺขทสฺสนาทีหิ ปฐมมคฺคาทิปฺปเหยฺยานํ สํโยชนตฺตยาทีนํ เอกเทสปฺปหานํ อาปชฺชติฯ ตถา จ สติ เอกเทสโสตาปตฺติมคฺคฏฺฐตา, ตทนนฺตรญฺจ ปตฺตพฺเพน ผเลน เอกเทสโสตาปนฺนตา จ อาปชฺชติ, ตสฺมา น สจฺจานํ นานาภิสมโย ยุตฺโตฯ ยถา จ นานาภิสมโย น ยุตฺโต, เอวํ อารมฺมณาภิสมโยปิฯ ยทิ หิ อารมฺมณกรเณน จตุสจฺจาภิสมโย อิจฺฉิโต, น มคฺโค สยเมว อตฺตานํ อารมฺมณํ กโรตีติ อปริปุณฺโณ สจฺจาภิสมโย สิยาฯ อญฺเญน มคฺเคน มคฺโค อาลมฺพียตีติ ปริปุณฺโณวาติ เจ? เอวํ สติ เยน มคฺเคน มคฺโค อาลมฺพิโต, โสปิ อญฺเญน, โสปิ อญฺเญนาติ อนวฏฺฐานํ สิยา, ตสฺมา น อารมฺมณปฏิเวธโต จตุสจฺจาภิสมโย ยุตฺโต, วุตฺตนเยเนว ปน ยุตฺโตฯ กิญฺจ ปริจฺฉินฺทิตพฺพํ สมุจฺฉินฺทิตพฺพญฺจ อาลมฺพิตฺวา ปริจฺเฉทสมุจฺเฉทภาวนา มคฺคญาณสฺส น ยุตฺตา ตโต อนิสฺสฏภาวโต, สพฺพสงฺขตวินิสฺสฏํ นิพฺพานเมว ปน อารมฺมณตา ยุตฺตาฯ อเหตุกทิฏฺฐิ อกิริยทิฏฺฐิคฺคหเณน คหิตา เหตุพฺยาปาโรว ปรมตฺถโต กิริยาติ กตฺวาฯ

ปวตฺเตตีติ สชฺชติ, ปวตฺติยา วา เหตุ โหติฯ นิวตฺเตตีติ สํหรติ ปลยํ คเมติ, ปโลกตาทิวเสน วา โมกฺขเหตุ โหติฯ ปธานโตติ ปกติโต, ยํ ‘‘อพฺยตฺต’’นฺติปิ วุจฺจติฯ

‘‘กาโล กโรติ ภูตานิ, กาโล สํหรตี ปชา;

กาโล สุตฺเต ชาครติ, กาโล หิ ทุรติกฺกโม’’ติฯ –

เอวํวาทา กาลวาทิโนฯ ‘‘กณฺฏกสฺส ติขิณตา, กปิฏฺฐผลาทีนํ ปริมณฺฑลตา, มิคปกฺขิสรีสปาทีนํ วิจิตฺตภาโวติ เอวมาทโย เกน การิตา? สภาเวเนว สิทฺธา, เอวํ สพฺพมฺปิ, น เอตฺถ กสฺสจิ กามกาโร’’ติ เอวํวาทา สภาววาทิโนฯ

‘‘โลโก นิยโต อจฺเฉชฺชสุตฺตาวุตาเภชฺชมณิสทิโส , น เอตฺถ กสฺสจิ ปุริสกาโร’’ติ เอวํปวตฺตวาทา นิยติวาทิโน, –

‘‘ยทิจฺฉาย ปวตฺตนฺติ, ยทิจฺฉาย นิวตฺตเร;

ยทิจฺฉาย สุขทุกฺขํ, ตสฺมา ยทิจฺฉตี ปชา’’ติฯ –

เอวํปวตฺตวาทา ยทิจฺฉาวาทิสงฺขาตา อธิจฺจสมุปฺปตฺติวาทิโน จ เอตฺถ สภาววาเท เอว อนฺโตคธาติ ทฏฺฐพฺพาฯ อณูหิ โลโก ปวตฺตตีติ อาชีวกวาทํ สนฺธายาหฯ โส หิ อการณปริคฺคโหฯ กณาทวาโท ปน อิสฺสริจฺฉาวเสน อณูนํ สํโยควิโยคโต โลกสฺส ปวตฺตินิวตฺติํ วทติฯ ปธานสฺส อปฺปวตฺตีติ มหตาทิภาเวน อปริณาโม, อนภิพฺยตฺติ วาฯ ‘‘อหมญฺโญ, ปกติ อญฺญา’’ติ เอวํ ปวตฺตปกติปุริสนฺตรชานเนน อตฺตสุขทุกฺขโมเหสุ อวิภาคคฺคหเณ นิวตฺติเต กิร วุตฺตนเยน ปธานํ นปฺปวตฺตติ, โส วิโมกฺโขติ กาปิลาฯ เอวมาทีติ อาทิ-สทฺเทน มหาพฺรหฺมุโน สมีปตา, สํโยโคติ เอวมาทีนมฺปิ สงฺคโห เวทิตพฺโพฯ

เอกตฺตาติ เอกภาวโต เอโกปิ วุตฺโตฯ ตโยติ กิจฺจวิภาเคนฯ ตานีติ สมฺมาวาจาทิสีลานิฯ ฉนฺทสฺส สทฺทหนานุกูลาปิ ฉนฺทนวเสน ปวตฺติ โหตีติ สทฺธินฺทฺริยสทฺธาพเลหิ สทฺธิํ ฉนฺทิทฺธิปาโท วุตฺโตฯ ตาทิเส กาเล อุเปกฺขานิมิตฺตานุพฺรูหเนน อุปการา สมาธิสฺส สมวาหิตาวเสน ตาทิสกิจฺจาว อุเปกฺขา เวทิตพฺพาฯ

วิฆาตกตฺตาติ สํหรณียวเสน วิหนฺตภาวโตฯ

อริยสจฺจทฺวยนฺติ สมุทยมคฺคสจฺจทฺวยํฯ เตเนวาติ ยถาวุตฺตทุกฺขาทิสทฺทานํ ปริญฺเญยฺยาทิวาจกตฺตา เอวฯ อาทิปทสงฺคโหติ ‘‘ทุกฺขํ, น อริยสจฺจ’’นฺติ อิมินา จตุกฺเก อาทิปเท สงฺคโหฯ ตทเปกฺขนฺติ อริยสจฺจสทฺทาเปกฺขํ ทุกฺขสทฺทํฯ จตุตฺถปทสงฺคโหติ ‘‘เนว ทุกฺขํ, น อริยสจฺจ’’นฺติ อิมินา ปเทน สงฺคโหฯ อวเสสกิเลสาทโยติ ตณฺหาวชฺชกิเลสา อวเสสากุสลา, สาสวานิ กุสลมูลานิ, สาสวา จ กุสลธมฺมาฯ เต หิ อภิธมฺมภาชนีเย สมุทยภาเวน วุตฺตา, น อริยสจฺจภาเวนาติ อาห ‘‘สมุทโย, น อริยสจฺจ’’นฺติฯ อญฺญานิ มคฺคงฺคานีติ ผลสมฺมาทิฏฺฐิอาทโยฯ

อิมินา นเยนาติ เอตฺถายํ โยชนา – อตฺถิ สมุทโย, น อริยสจฺจํ, อตฺถิ อริยสจฺจํ, น สมุทโย, อตฺถิ สมุทโย เจว อริยสจฺจญฺจ, อตฺถิ เนว สมุทโย, น อริยสจฺจํฯ ตตฺถ ปฐมปทํ วุตฺตตฺถํฯ นิโรโธ อริยสจฺจํ, น สมุทโย, ตณฺหา สมุทโย เจว อริยสจฺจญฺจ, มคฺคสมฺปยุตฺตา ธมฺมา สามญฺญผลานิ จ ยสฺส ปหานาย ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ, ตทภาวโต เนว สมุทโย, น อริยสจฺจํฯ อิตรสจฺจทฺวยํ อริยสจฺจํ ตสฺส ตสฺส ปภาวกฏฺเฐน สิยา สมุทโย, น ปน ยสฺส ปหานาย ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ ตถตฺเถนฯ อิตรจตุกฺกทฺวเยปิ อาทิปทํ วุตฺตตฺถเมวฯ เสเสสุ สมุทโย อริยสจฺจํ, น นิโรโธ, อสงฺขตธาตุ นิโรโธ เจว อริยสจฺจญฺจ, มคฺคสมฺปยุตฺตา ธมฺมา, สามญฺญผลานิ จ ยสฺส สจฺฉิกิริยาย ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ ตถตฺเถน เนว นิโรโธ, น อริยสจฺจํฯ อิตรสจฺจทฺวยํ อริยสจฺจํ, นิโรธธมฺมตาย สิยา นิโรโธ, น ปน ยสฺส สจฺฉิกิริยาย ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ ตถตฺเถนฯ ตถา นิโรโธ อริยสจฺจํ, น มคฺโค, อริยมคฺโค มคฺโค เจว อริยสจฺจญฺจ, มคฺคสมฺปยุตฺตา ธมฺมา, สามญฺญผลานิ จ ยสฺส ภาวนาย ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ ตถตฺเถน เนว มคฺโค, น อริยสจฺจํฯ อิตรสจฺจทฺวยํ สิยา มคฺโค อุปปตฺติมคฺคภาวโต, น ปน ยสฺส ภาวนาย ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ ตถตฺเถนฯ

สนฺตนฺติ สมานํฯ เอวํ อิตเรสุปีติ กาตพฺพาปิ กิริยา การกรหิตา เกวลํ อตฺตโน ปจฺจเยหิ ตาย ปวตฺตมานาย ปจฺจยสามคฺคี กิริยํ กโรตีติ โวหารมตฺตํ โหติฯ นิพฺพุติคมเกสุปิ เอเสว นโยฯ

สาสวตา อสุภตา กิเลสาสุจิปคฺฆรณโตฯ ทุกฺขาทีนนฺติ ทุกฺขสมุทยมคฺคานํฯ สมุทยาทิภาโวติ ทุกฺขสฺส สมุทยมคฺคภาโว, สมุทยสฺส มคฺคทุกฺขภาโว, มคฺคสฺส ทุกฺขสมุทยภาโว จ, น ปน นิโรธภาโว ทุกฺขาทีนนฺติ สมฺพนฺโธฯ อญฺญมญฺญสมงฺคิตาติ ทุกฺขาทีนํ อิตรีตรสภาวโยโคฯ ตณฺหายาติ อาธาเร ภุมฺมํฯ ปุนพฺภวสฺสาติ ปุนภวสงฺขาตสฺส อายติทุกฺขสฺสฯ ปกติวาทีนนฺติ กาปิลานํฯ วิการาติ มหตาทโย พฺยตฺตาฯ วิภาวโตติ อภิพฺยตฺติโต, ปริณามโต วา ปุพฺเพฯ ปฏิปฺปลีนา จาติ ปจฺฉา ปกติยํ ปลยํ คตา เวสมฺมํ มุญฺจิตฺวา สตฺตาทิสมภาเวน อนฺโต สโมรุทฺธาฯ เตนาห ‘‘ปกติภาเวเนว ติฏฺฐนฺตี’’ติฯ

ปกติภาเวเนวาติ อพฺยตฺตภาเวเนว ฯ สมุทยภาเวนาติ ตณฺหาสงฺขาตปภวภาเวนฯ อญฺญถา ตํสมฺปยุตฺตอวิชฺชาทีนมฺปิ สมุทยภาโว ลพฺภเตวาติฯ อวิภตฺเตหีติ เวสมฺมวิรเหน ปกติภาวํ คเตหิฯ ‘‘วิกาเรหี’’ติ สามญฺญโต วุตฺเต ‘‘มหนฺตา’’ติอาทินา สรูปโต ทสฺเสติฯ ตตฺถ มหนฺโตติ มหาพุทฺธิฯ ตญฺหิ กาปิลา ‘‘มหาอชฺฌาสโย’’ติ จ โวหรนฺติฯ รูปตมฺมตฺตาทโย ปญฺจ ตมฺมตฺตา, อหํกาโร จาติ ฉ อวิเสสาฯ จกฺขุ โสตํ ฆานํ ชิวฺหา กาโย วาจา ปาณิ ปาโท ปายุ อุปตฺถํ มโนติ เอกาทสินฺทฺริยานิฯ ปถวี อาโป เตโช วาโย อากาสนฺติ ปญฺจ ภูตวิเสสา, เตหิฯ ‘‘ปกติภาเวเนว ฐิเตหี’’ติ อิมินา ‘‘อวิภตฺเตหี’’ติ ปทสฺส อตฺถํ วทติฯ สคพฺภาติ สพีชา อสุญฺญตาฯ ตนฺตูสูติ สุตฺเตสุ สมวายิการณภูเตสุฯ ตถา กปาเลสุฯ ติวิธญฺหิ เต การณํ วทนฺติ อุปาทานการณํ นิมิตฺตการณํ สมวายิการณนฺติฯ ตตฺถ ตุริเวมสลากาทโย อุปาทานการณํฯ ตนฺตวาโย นิมิตฺตการณํฯ ตนฺตโว สมวายิการณนฺติฯ ทฺวีสุ อณูสูติ ปถวีภูเตสุ วา อาโปเตโชวาโยภูเตสุ วา ทฺวีสุ ปรมาณูสุฯ อิธพุทฺธิโวหารชนโกติ ‘‘อิธ ตนฺตูสุ ปโฏ, อิธ กปาเลสุ ฆโฏ, อิธ พีรเณสุ ฆโฏ’’ติอาทินา นเยน เหตุผลานํ สมฺพนฺธภูเตน สตฺตานํ อิธพุทฺธิโวหารา ชายนฺติฯ โส โควิสาณานํ วิย อวิสุํ สหสิทฺธานํ สมฺพนฺโธ สมวาโยฯ ขาณุเสนานํ วิย ปน วิสุํสิทฺธานํ สมฺพนฺโธ สํโยโคฯ ตีสุ อณูสุ ติอณุกํ ผลํ สมเวตํ เอกีภูตมิว สมฺพนฺธนฺติ โยชนาฯ ‘‘สมเวต’’นฺติ เอตสฺส ‘‘เอกีภูตมิว สมฺพนฺธ’’นฺติ อิทํ อตฺถวิวรณํฯ มหาปริมาณนฺติ มหนฺตปริมาณํ มหาปถวีอาทิกํ เอกํ ผลํ, ยํ เต ‘‘การิยํ ทฺรพฺย’’นฺติ วทนฺติฯ เยหิ การเณหิ อารทฺธํ การิยทฺรพฺยํ, ตทนฺโตคธานิ เอว ตานิ การณานิ มญฺญนฺตีติ อาห ‘‘อตฺตโน อนฺโตคเธหิ การเณหี’’ติฯ สติ สมวาเย เหตุมฺหิ ผลํ สมเวตนฺติ ผเล เหตุ สิยา, ตํ นตฺถีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สมวายาภาวา ผเล เหตุ นตฺถีติ เหตุสุญฺญํ ผล’’นฺติฯ

อาหารเภเทติ กพฬีการาทิอาหารวิเสเสฯ

ตปฺปจฺจยธมฺมเภเทติ อชฺโฌหรณียวตฺถุสฬายตนอวิชฺชาอภิสงฺขารสงฺขาเต เตสํ ปจฺจยภูตธมฺมวิเสเส, โอชฏฺฐมกรูปเวทนาปฏิสนฺธิวิญฺญาณนามรูปสงฺขาเต วา ตนฺนิพฺพตฺตธมฺมวิเสเส, เต ปจฺจยา เอเตสํ ธมฺมวิเสสานนฺติ ตปฺปจฺจยธมฺมเภทา ฯ รูปาทิอารมฺมณวเสน วาติ โยชนาฯ ยานทฺวยวเสนาติ สมถวิปสฺสนายานทฺวยวเสนฯ กิญฺจาปิ มคฺคกฺขเณ สมถวิปสฺสนา ยุคนทฺธาว, ยถา ปน สุญฺญตาทิสมญฺญา, เอวํ สมถวิปสฺสนาสมญฺญาปิ อาคมนโต มคฺคสฺส สิยุนฺติ อาห ‘‘อาคมนวเสน วุตฺโต’’ติฯ ยสฺส วา ปญฺญินฺทฺริยํ อธิกํ, ตสฺส มคฺโค วิปสฺสนา, อิตรสฺส สมโถติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

สมาธิชาติ สมาธานฏฺโฐวฯ ตโต เอวาติ สมาธิอนุคุณกิริยตฺตาวฯ

อาทาย อูหิตฺวาติ คเหตฺวา วิย ตกฺเกตฺวา วิตกฺเกตฺวาฯ ทฺวินฺนนฺติ สมฺมาทิฏฺฐิสมฺมาสงฺกปฺปานํฯ ปุริมกาลสฺส วิย นิทฺเทโส ยถา ‘‘เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจ ตโย ขนฺธา’’ติ, ‘‘เอกํ มหาภูตํ ปฏิจฺจ ตโย มหาภูตา’’ติ จฯ

โอคาหิตุนฺติ ญาเณน ปฏิวิชฺฌิตุํฯ คเหตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย สณฺหตฺตํฯ สุขุมาย ปญฺญาย คเหตพฺพตาย สุขุมตฺตํฯ อิตีติ อิมินา กเมนาติ อยมตฺโถติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘อิติสทฺเทน วิชานนกฺกมํ ทสฺเสตี’’ติฯ เอวํ ปกาเรหีติ เอวํ-สทฺเทน โชติยมาโน เอว อตฺโถ ปการ-สทฺเทน วุจฺจตีติ ‘‘เอวํ-สทฺเทน วิชานนการณภูเต นเย ทสฺเสตี’’ติ วุตฺตํฯ อิตีติ วา นิทสฺสนตฺโถฯ เตน วุตฺตปฺปเภเท ปจฺจามสนวเสน นิทสฺเสติฯ เอวํ-สทฺโท อิทมตฺโถฯ เตน เอวํ ปกาเรหีติ อิทํปกาเรหิ, อีทิเสหีติ อตฺโถฯ

อุทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

1. ทุกฺขสจฺจนิทฺเทโส

ชาตินิทฺเทสวณฺณนา

[190] ‘‘ชาติอาทินิทฺเทเส’’ติ อิมินา ‘‘ตตฺถา’’ติ ปทสฺส อตฺถํ วทติฯ ทุกฺขมาติกาติ ทุกฺขทุกฺขาทีนํ ทุกฺขวิเสสานํ อุทฺเทโสฯ ปททฺวเยติ ‘‘ปริยายทุกฺขํ, นิปฺปริยายทุกฺข’’นฺติ เอตสฺมิํ ปททฺวเยฯ