ปคุณญฺหิ คนฺถํ สีฆํ ปริวตฺเตนฺตสฺส จิตฺตสมุฏฺฐานานํ สทฺทานํ เภโท ทิฏฺโฐฯ น หิ การณเภเทน วินา ผลเภโท อตฺถิฯ ยถา ตํ วาทิตสทฺทานํ, เอวํ อารมฺมณเภเทน อรูปธมฺมานํ วิเสสคฺคหณํฯ เตเนว เนสํ ขเณ ขเณ อญฺญถตฺตํ เวทิตพฺพํฯ ชาติภูมิสมฺปยุตฺตธมฺมเภเทน วิเสสคฺคหเณปิ เอเสว นโยฯ เอวํ รูปารูปธมฺมานํ วิเสสคฺคหณโต ขเณ ขเณ อญฺญถตฺตสิทฺธิฯ ยโต หุตฺวา อภาวโต จกฺขาทีนิ อนิจฺจานีติ สิทฺธานิ, อนิจฺจตฺตา เอว อภิณฺหสมฺปฏิปีฬนโต ทุกฺขานิ, ตโต จ อวสวตฺตนโต อนตฺตกานิฯ เตนาห ภควา ‘‘ยทนิจฺจํ, ตํ ทุกฺขํ, ยํ ทุกฺขํ, ตทนตฺตา’’ติ (สํ. นิ. 3.15, 45, 76, 85; 2.4.1, 2; ปฏิ. ม. 2.10)ฯ

นิรนฺตรํ ปวตฺตมานสฺสาติ อภิณฺหสทฺทตฺถํ วิเสเสตฺวา วทติฯ ธาตุมตฺตตายาติ ธาตุมตฺตภาเวนฯ สมูหโตติ สสมฺภารจกฺขาทิปิณฺฑโตฯ ‘‘จกฺขาทีน’’นฺติ อิทํ ‘‘สมูหโต’’ติ ปทํ อเปกฺขิตฺวา สมฺพนฺเธ สามิวจนํ, ‘‘วินิพฺภุชน’’นฺติ ปทํ อเปกฺขิตฺวา กมฺมตฺเถติ เวทิตพฺพํฯ จตฺตาริปิ ฆนานีติ สนฺตติสมูหกิจฺจารมฺมณฆนานิฯ ปวตฺตรูปาทิคฺคหณโตติ รุปฺปนาทิวเสน ปวตฺตญฺจ ตํ รูปาทิคฺคหณญฺจาติ ปวตฺตรูปาทิคฺคหณํ, ตโตติ โยเชตพฺพํฯ อนิจฺจาทิคฺคหณสฺส สพฺภาวาติ รูปเวทนาทิญาณโต ภินฺนสฺส อนิจฺจาทิญาณสฺส ลพฺภมานตฺตาฯ เตน สติปิ รูปาทิอตฺถานํ อนิจฺจาทิภาเว รุปฺปนาทิภาวโต อนิจฺจาทิภาวสฺส เภทมาหฯ อิทานิ ตเมว เภทํ ญาตตีรณปริญฺญาวิสยตาย ปากฏํ กาตุํ ‘‘น หี’’ติอาทิมาหฯ นาติธาวิตุนฺติ อิธ ลกฺขณลกฺขณวนฺตา ภินฺนา วุตฺตาฯ ตตฺถ ลกฺขณารมฺมณิกวิปสฺสนาย ขนฺธารมฺมณตาวจเนน อภินฺนาติ อญฺญมญฺญวิโรธาปาทเนน อติธาวิตุํ น ยุตฺตํฯ กสฺมาติ เจ? วุตฺตํ ‘‘เต ปนาการา’’ติอาทิฯ อธิปฺปาโยปิ เจตฺถ ลกฺขณานํ รูปาทิอาการมตฺตตาวิภาวนนฺติ ทฏฺฐพฺโพฯ ‘‘อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา’’ติ หิ สงฺขาเร สภาวโต สลฺลกฺเขนฺโตเยว ลกฺขณานิ จ สลฺลกฺเขตีติฯ ยถา อนิจฺจาทิโต อนิจฺจตาทีนํ วุตฺตนเยน เภโท, เอวํ อนิจฺจตาทีนมฺปิ สติปิ ลกฺขณภาวสามญฺเญ นานาญาณโคจรตาย, นานาปฏิปกฺขตาย, นานินฺทฺริยาธิกตาย จ วิโมกฺขมุขตฺตยภูตานํ อญฺญมญฺญเภโทติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อนิจฺจนฺติ จ คณฺหนฺโต’’ติอาทิมาหฯ ตํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา