ปกิณฺณกกถาวณฺณนา

สมุคฺคม-ปทสฺส ตตฺวโต ปริยายโต จ อตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘สญฺชาติยํ อาทิอุปฺปตฺติย’’นฺติฯ เภทโต ปน สมาโยเค อุคฺคมนนฺติฯ ตตฺถ เกน สมาโยเค, กุโต, กถญฺจ อุคฺคมนนฺติ วิจารณายํ อาห ‘‘ตํตํปจฺจยสมาโยเค’’ติอาทิฯ ตตฺเถวาติ ปญฺจโวการภเว เอวฯ ตตฺถ หิ ปญฺจกฺขนฺธา ปริปุณฺณา สมุคฺคจฺฉนฺติฯ ยถาธิคตานํ อธิคตปฺปการานํ, ปฏิสนฺธิกานนฺติ อตฺโถฯ โอปปาติกสมุคฺคเมเนว เจตฺถ สํเสทชสมุคฺคโมปิ คหิโตติ ทฏฺฐพฺโพ ปญฺจกฺขนฺธปริยาปนฺนานํ ตทา อุปฺปชฺชนารหานํ อุปฺปชฺชนโตฯ ตตฺถ สํเสทชา อุปฺปชฺชิตฺวา วฑฺฒนฺติ, อิตเร น วฑฺฒนฺตีติ อิทเมเตสํ นานากรณํฯ สุขุมชาติยโลมา เอว กิร เกจิ เอฬกา หิมวนฺเต วิชฺชนฺติ, เตสํ โลมํ สนฺธาย ‘‘ชาติมนฺตเอฬกโลม’’นฺติ วุตฺตํ อติสุขุมตฺตา เตสํ โลมานํฯ เกจิ ปน ‘‘อชปากติเกฬกาทีหิ สงฺกรรหิตานํ เตสํ เอฬกวิเสสานํ นิพฺพตฺเตฬกสฺส โลมํ ชาติอุณฺณา, ตมฺปิ ตงฺขณนิพฺพตฺตสฺสา’’ติ วทนฺติฯ คพฺภํ ผาเลตฺวา คหิตสฺสาติ อปเรฯ เอวํสณฺฐานนฺติ ชาติอุณฺณํสุโน ปคฺฆริตฺวา อคฺเค ฐิตเตลพินฺทุสณฺฐานํฯ วณฺณปฺปฏิภาโคติ รูปปฏิจฺฉนฺโน สณฺฐานปฏิจฺฉนฺโน จฯ

สนฺตติมูลานีติ ตสฺมิํ ภเว รูปสนฺตติยา มูลภูตานิฯ อเนกินฺทฺริยสมาหารภาวโตติ ยถารหํ จกฺขาทิอเนกินฺทฺริยสงฺฆาตภาวโตฯ ปธานงฺคนฺติ อุตฺตมงฺคํ สิโรฯ

น ตสฺส ตสฺส ขนฺธสฺส ปริปุณฺณตํ, ตํตํขนฺเธกเทสสฺเสว วุตฺตตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ กามาวจรานนฺติ กามาวจรสตฺตานํฯ ปริหีนายตนสฺสาติ ปริหีนสฺส จกฺขาทิอายตนสฺส วเสนฯ ตตฺถ ทุคฺคติยํ อนฺธสฺส จกฺขุทสกวเสน, พธิรสฺส โสตทสกวเสน, อนฺธพธิรสฺส อุภยวเสน สนฺตติสีสหานิ เวทิตพฺพาฯ นปุํสกสฺส ปน ภาวหานิ วุตฺตา เอวฯ ตถา อนฺธพธิราฆานกสฺส จกฺขุโสตฆานวเสนฯ ตํ ปน ธมฺมหทยวิภงฺคปาฬิยา วิรุชฺฌติฯ ตํ ปรโต อาวิ ภวิสฺสติฯ รูปาวจรานํ ปน จกฺขุโสตวตฺถุชีวิตวเสน จตฺตาริ สนฺตติสีสานีติ อิตเรสํ วเสน สนฺตติสีสหานิ เวทิตพฺพาฯ

เตสนฺติ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํฯ วตฺถุภาเวนาติ วิจารณาย อธิฏฺฐานภาเวนฯ ปฏิสนฺธิยํ อุปฺปนฺนา ปวตฺตา ปญฺจกฺขนฺธาติ ปฏิสนฺธิกฺขเณ ปวตฺติกฺขเณ จ ปญฺจกฺขนฺเธ ทสฺเสติฯ ภุมฺมนิทฺเทโสติ ‘‘ปญฺจสุ ขนฺเธสู’’ติ อยํ ภุมฺมนิทฺเทโสฯ อญฺญถาติ นิทฺธารเณ อนธิปฺเปเตฯ ‘‘ภาเวนภาวลกฺขณตฺเถ’’ติ อิทํ วิสยาทิอตฺถานํ อิธาสมฺภวโต วุตฺตํฯ อุภยนฺติ รูปารูปํฯ รูปารูปสนฺตตินฺติ รูปสมุฏฺฐาปกํ รูปสนฺตติํ อรูปสนฺตติญฺจฯ ‘‘วตฺถุ อุปฺปาทกฺขเณ ทุพฺพลํ โหตี’’ติ อิทํ น ปฏิสนฺธิกฺขณํ เอว, นาปิ วตฺถุรูปํ เอว สนฺธาย วุตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สพฺพรูปานํ อุปฺปาทกฺขเณ ทุพฺพลตํ สนฺธาย วุตฺต’’นฺติฯ ‘‘ตทา หี’’ติอาทิ ยถาวุตฺตสฺส อตฺถสฺส การณวจนํฯ ตตฺถ ตนฺติ รูปํฯ

‘‘กมฺมกฺขิตฺตตฺตา’’ติ อิทํ น กมฺมชตามตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ, อถ โข กมฺมชสฺส ปฐมุปฺปตฺติยํ อปติฏฺฐิตตํ สนฺธายาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สติปี’’ติอาทิมาหฯ ตโต ปรนฺติ ตโต ปฏิสนฺธิโต ปรํฯ สทิสสนฺตาเน ยถา ปติฏฺฐิตํ, น ตถา วิสทิสสนฺตาเนติ อาห ‘‘สมานสนฺตติย’’นฺติฯ

องฺคภาวนฺติ การณภาวํฯ เตเนวาห ‘‘สหายภาว’’นฺติฯ เตสํ ธมฺมานนฺติ เยหิ สทฺธิํ อุปฺปนฺนํ, เตสํ ปฏิสนฺธิยํ จิตฺตเจตสิกธมฺมานํฯ ตทาติ ฐิติกฺขเณ ภงฺคกฺขเณ จ รูปุปฺปาทนเมว นตฺถิฯ อนนฺตราทิปจฺจยลาเภน อุปฺปาทกฺขเณ เอว จิตฺตสฺส พลวภาโว, น อิตรตฺรฯ เตนาห ‘‘ยทา จ รูปุปฺปาทนํ, ตทา อุปฺปาทกฺขเณ’’ติฯ

เยหากาเรหีติ อาหารินฺทฺริยปจฺจยาทิอากาเรหิฯ ยถาสมฺภวํ ปจฺจยา โหนฺตีติ ผสฺสาทโย อาหาราทิวเสน ยถารหํ ปจฺจยา โหนฺติฯ วุตฺตญฺเหตํ ปฏฺฐาเน ‘‘ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิปากาพฺยากตา อาหารา สมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธานํ, กฏตฺตา จ รูปานํ อาหารปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติอาทิ (ปฏฺฐา. 1.1.429)ฯ

จุติจิตฺเตน สทฺธิํ อุปฺปชฺชมานํ, จุติจิตฺเตน วา การณภูเตน อุปฺปชฺชมานํฯ ตโต ปุริมตเรหิ อุปฺปชฺชมานํ วิยาติ ยถา จุติจิตฺตโต อาสนฺเนหิ ปุริมตเรหิ อุปฺปชฺชมานํ รูปํ ภวนฺตเร น อุปฺปชฺชติ, เอวํ จุติจิตฺเตน อุปฺปชฺชมานมฺปิ อนุปจฺฉินฺเนปิ วฏฺฏมูเลติ อการณํ วฏฺฏมูลาวูปสโม จุติจิตฺตสฺส รูปุปฺปาทเนติ ทสฺเสติฯ

อรูปสฺสาติ อารุปฺปสฺสฯ

อุตุนาติ ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส ฐิติกฺขเณ อุปฺปนฺเนน อุตุนาฯ สมุฏฺฐิเต รูเปติ ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณ รูเป สมุฏฺฐิเต ปฏิสนฺธิอนนฺตรํ ปฐมภวงฺคจิตฺตํ รูปํ สมุฏฺฐาเปติฯ อุปฺปาทนิโรธกฺขณาติ ยถาวุตฺเตสุ โสฬสสุ จิตฺเตสุ อาทิจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขโณ, โสฬสมจิตฺตสฺส นิโรธกฺขโณ จาติ วทนฺติ, รูปสฺเสว ปน อุปฺปาทนิโรธกฺขณา เวทิตพฺพาฯ

ธรมานกฺขเณ เอวาติ ตสฺส อุตุโน วิชฺชมานกฺขเณ เอว ยทิ คหิตา, ‘‘โสฬสจิตฺตกฺขณายุกํ รูป’’นฺติ วุตฺตํ โหติ โสฬสเหว จิตฺเตหิ ตสฺส ธรมานตาย ปริจฺฉินฺนตฺตาฯ

อุปฺปาทกฺขณํ อคฺคเหตฺวาติ อุตุโน ธรมานกฺขเณ อุปฺปาทกฺขณํ อคฺคเหตฺวา นิโรธกฺขโณ อถ คหิโต, ‘‘สตฺตรสจิตฺตกฺขณายุกํ รูป’’นฺติ วุตฺตํ โหติ อุปฺปาทกฺขณสหิเตน จ เอกสฺส จิตฺตกฺขณสฺส คหิตตฺตาฯ ‘‘อธิกโสฬสจิตฺตกฺขณายุก’’นฺติ วุตฺตํ โหติ นิโรธกฺขณสฺส พหิกตตฺตาฯ

เอวํ อุปฺปาทนิโรธกฺขเณสุ คหิเตสุ อคฺคหิเตสุ จ โสฬสสตฺตรสจิตฺตกฺขณายุกตา, ตโต อธิกจิตฺตกฺขณายุกตา จ สิยาติ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตตฺถ ฐิตปกฺขํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยสฺมา ปนา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ตสฺส ธรมานกฺขเณ อุปฺปนฺเนสูติ ตสฺส อุตุโน ธรมานกฺขเณ อุปฺปนฺเนสุ โสฬสสุ จิตฺเตสุ ปฏิสนฺธิปิ ยสฺมา คหิตา, ตสฺมา อุตุโน อุปฺปาทกฺขโณ ธรมานกฺขเณ คหิโตติ นิโรธกฺขเณ อคฺคหิเต ‘‘รูเป ธรนฺเตเยว โสฬส จิตฺตานิ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌนฺติ, ตํ ปน สตฺตรสเมน จิตฺเตน สทฺธิํ นิรุชฺฌตี’’ติ (วิภ. อฏฺฐ. 26 ปกิณฺณกกถา) เอวํ อฏฺฐกถายํ วกฺขมานา อธิกโสฬสจิตฺตกฺขณายุกตา อธิปฺเปตาฯ คหิเต วา นิโรธกฺขเณ โสฬสจิตฺตกฺขณายุกตา อธิปฺเปตาติ สมฺพนฺโธฯ เอตฺถ จ ‘‘อธิกโสฬสจิตฺตกฺขณายุกตา’’ติ อิทํ ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขโณ คหิโตติ กตฺวา วุตฺตํฯ ยสฺมา ปน ปฏิจฺจสมุปฺปาทวิภงฺควณฺณนายํ ‘‘ทฺเว ภวงฺคานิ, อาวชฺชนํ, ทสฺสนํ, สมฺปฏิจฺฉนํ, สนฺตีรณํ, โวฏฺฐพฺพนํ, ปญฺจ ชวนานิ, ทฺเว ตทารมฺมณานิ, เอกํ จุติจิตฺตนฺติ ปญฺจทส จิตฺตกฺขณา อตีตา โหนฺติ, อถาวเสสเอกจิตฺตกฺขณายุเก’’ติ (วิภ. อฏฺฐ. 227), ตถา ตทารมฺมณปริโยสานานิ, ‘‘เอกํ จุติจิตฺตํ, ตทวสาเน ตสฺมิญฺเญว เอกจิตฺตกฺขณฏฺฐิติเก อารมฺมเณ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ อุปฺปชฺชตี’’ติ (วิภ. อฏฺฐ. 227) จ วกฺขติฯ ตสฺมา รูปสฺส โสฬสจิตฺตกฺขณายุกตายปิ อตฺถสิทฺธิ โหติเยวฯ เตนาห ‘‘โสฬสจิตฺตกฺขณายุกตา อธิปฺเปตา’’ติฯ ตถาปิ อุปฺปชฺชิตฺวา ภวงฺคจลนสฺส ปจฺจโย โหติ, น อุปฺปชฺชมานเมวาติ สตฺตรสจิตฺตกฺขณายุกตา เวทิตพฺพาฯ

โอชาย สภาวสุขุมตา อุปาทารูปภาวโตฯ เอตฺถ จ มาตรา อชฺโฌหฏา โอชา พาหิรพฺภญฺชนํ วิย คพฺภมลฺลินา ตสฺมิํ สนฺตาเน โอชฏฺฐมกรูปุปฺปตฺติยา ปจฺจโย โหติฯ อาหารสมุฏฺฐานรูปปเวณิยา โอชาย วิย เสสติสนฺตติโอชาย รูปุปฺปาทนนฺติ อุทริเย โอชา รูปํ น สมุฏฺฐาเปติ อุตุสมุฏฺฐานภาวโต, อุปาทินฺนกฏฺฐาเน เอว ปน สมุฏฺฐาเปติ, รสหรณีหิ คนฺตฺวา กายานุสฏนฺติ เวทิตพฺพํฯ

จิตฺตญฺเจวาติ เอตฺถ จ-สทฺเทน ปฏิโยคีนํ กมฺมเมว สมุจฺจิโนติ, น จิตฺเตน สมฺปยุตฺตธมฺเมติ กตฺวา อาห ‘‘จิตฺตสฺส ปุพฺพงฺคมตาย วุตฺต’’นฺติฯ ‘‘จิตฺตุปฺปาทํ คณฺหาติ ‘จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหตี’ติอาทีสุ (ธ. ส. 1) วิย, น กมฺมเจตนํ วิย เอกธมฺมเมวา’’ติ วุตฺเต ‘‘ยถา จิตฺตสมุฏฺฐานรูปสฺส เหตุอาทโย จิตฺตสมฺปยุตฺตธมฺมาปิ สมุฏฺฐาปกาว, เอวํ กมฺมสมุฏฺฐานรูปสฺส กมฺมสมฺปยุตฺตาปี’’ติ โจทนํ สมุฏฺฐาเปตฺวา ตสฺส ปริหารํ วตฺตุํ ‘‘กมฺมสมุฏฺฐานญฺจา’’ติอาทิมาหฯ

รูปสฺสาติ รูปกฺขณสฺส, รูปสฺส วา อทฺธุโนฯ นยทสฺสนมตฺตํ ทฏฺฐพฺพํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ เอว รูปารูปธมฺมานํ เอกกฺขเณ ปาตุภาโวติ อิมสฺส อตฺถสฺส อนธิปฺเปตตฺตาฯ เตเนวาห ‘‘ตโต ปรมฺปิ รูปารูปานํ สหุปฺปตฺติสพฺภาวโต’’ติฯ ยถา จ ‘‘ปฏิสนฺธิกฺขเณ เอวา’’ติ นิยโม น คเหตพฺโพ, เอวํ ‘‘เอกกฺขเณ เอว ปาตุภาโว’’ติปิ นิยโม น คเหตพฺโพติ ทสฺเสนฺโต ‘‘น ปเนต’’นฺติอาทิมาหฯ ตํทีปนตฺถเมวาติ อสมานกาลตาทีปนตฺถเมว, น สหุปฺปาททีปนตฺถํฯ อทฺธานปริจฺเฉทกถา หิ อยนฺติฯ

ยทิ เอวนฺติ ยถา ผลปตฺตานิ, เอวํ รูปารูปธมฺมา ยทิ ทนฺธลหุปริวตฺติโนฯ อสมานทฺธตฺตาติ อตุลฺยกาลตฺตาฯ นิจฺฉิทฺเทสูติ นิพฺพิวเรสุฯ เตน นิรนฺตรปฺปวตฺติํ เอว วิภาเวติฯ อยนฺติ อทฺธานปริจฺเฉทกถาฯ จิตฺตชรูปาทีนํ น ตถา นิรนฺตรภาเวน ปวตฺติ, ยถา กมฺมชรูปานนฺติ อาห ‘‘กมฺมชรูปปฺปวตฺติํ สนฺธายา’’ติฯ กมฺมชรูปานํ วา อิตเรสํ มูลภาวโต ปธานนฺติ ‘‘กมฺมชรูปปฺปวตฺติํ สนฺธายา’’ติ วุตฺตํฯ อจิตฺตุปฺปาทกตฺตา อพฺยาพชฺฌตาย นิโรธสมาปตฺติยา นิพฺพานปฏิภาคตา เวทิตพฺพาฯ ปเท ปทํ อกฺกมิตฺวาติ ลกุณฺฑกปาทตาย อตฺตโน อกฺกนฺตปทสมีเป ปทํ นิกฺขิปิตฺวาฯ โย หิ สีฆปทวิกฺกโม ลกุณฺฑกปาโท, โส อิธาธิปฺเปโตติ อาห ‘‘ลหุํ ลหุํ อกฺกมิตฺวาติ อตฺโถ’’ติฯ สเหว นิรุชฺฌนฺตีติ รูปํ กมฺมชมิธาธิปฺเปตนฺติ กตฺวา วุตฺตํฯ อุตุชํ ปน จุติโต อุทฺธมฺปิ ปวตฺตติ เอวฯ ปุพฺเพ วุตฺตนฺติ ‘‘รูปสฺส สตฺตรสจิตฺตกฺขณา, อรูปสฺส ตโต เอกภาโค’’ติ (วิภ. มูลฏี. 20 ปกิณฺณกกถาวณฺณนา) เอวํ วุตฺตํ อทฺธานปฺปการํฯ

เอกุปฺปาทโตติ สมานุปฺปาทโตฯ สมานตฺโถ หิ อยํ เอก-สทฺโทฯ เอโก ทฏฺฐพฺพากาโรติ เอโก ญาตปริญฺญาย ปสฺสิตพฺพากาโรฯ

เอวญฺหิ โสฬสาการา สิยุํ, อิตรถา วีสติ, ตโต อธิกา วา เอเต อาการา ภเวยฺยุํฯ ตสฺสาติ ปจฺฉิมกมฺมชสฺสฯ เหฏฺฐา โสฬสเกติ ปริโยสานโสฬสกสฺส อนนฺตราตีตโสฬสเกฯ ปจฺฉิมสฺสาติ ตตฺถ ปจฺฉิมจิตฺตสฺสฯ นานานิโรธภาวํ วิย เอกุปฺปาทภาวมฺปิ ปจฺฉิมกมฺมชสฺส ฐปเน การณํ อนิจฺฉนฺโต ‘‘ยทิ ปนา’’ติ สาสงฺกํ วทติฯ ‘‘สพฺพมฺปี’’ติอาทินา ตตฺถ อติปฺปสงฺคํ ทสฺเสติฯ วชฺเชตพฺพํ นานุปฺปาทํ เอกนิโรธํฯ คเหตพฺพํ เอกุปฺปาทนานานิโรธํฯ อุภยมฺปิ ตทา นตฺถิ อนุปฺปชฺชนโตฯ เตเนวาห ‘‘กมฺมชรูปสฺส อนุปฺปตฺติโต’’ติฯ ตโต ปุพฺเพติ ปจฺฉิมกมฺมชรูปุปฺปชฺชนโต โอรํฯ อญฺญสฺสาติ ยสฺส จิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ อุปฺปนฺนํ, ตโต อญฺญสฺส จิตฺตสฺสฯ ฐิติกฺขเณ อุปฺปนฺนสฺส เอกุปฺปาทตา, ภงฺคกฺขเณ อุปฺปนฺนสฺส นานานิโรธตา จ นตฺถีติ อาห ‘‘ฐิติภงฺคกฺขเณสุ อุปฺปนฺนรูปานิ วชฺเชตฺวา’’ติฯ เตนาติ รูเปนฯ ‘‘สงฺขลิกสฺส วิย สมฺพนฺโธ’’ติ เอเตน อวิจฺฉินฺนสมฺพนฺโธ อิธ ‘‘ปเวณี’’ติ อธิปฺเปโตติ ทสฺเสติฯ อญฺญถาติ วิจฺฉิชฺชมานมฺปิ คเหตฺวา ‘‘ปเวณี’’ติ วุจฺจมาเนฯ น หิ รูปธมฺมานํ อรูปธมฺมานํ วิย อนนฺตรปจฺจยภาโว อตฺถีติ รูปธมฺมานํ ภงฺคกฺขเณ อุปฺปนฺนรูปธมฺเม อคฺคเหตฺวา ‘‘อฏฺฐจตฺตาลีสา’’ติ วุตฺตํฯ เตสํ ปน คหเณ เอกูนปญฺญาสาว สิยาติ อาห ‘‘เอกูนปญฺญาสกมฺมชิยวจนํ กตฺตพฺพํ สิยา’’ติฯ

สุทีปนตฺตาติ สุขทีปนตฺตา, นยทสฺสนภาเวน วา สุฏฺฐุ ทีปนตฺตาฯ เตเนวาห ‘‘เอเตน หิ นเยนา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ตนฺติ รูปํฯ เตนาติ รูเปนฯ อุภยตฺถาติ ปจฺฉิมกมฺมชรูปปฺปวตฺติยํ, ตโต ปุพฺเพ จฯ อญฺญสฺสาติ เอกสฺส จิตฺตสฺส ฐิติกฺขเณ อุปฺปชฺชิตฺวา ตโต อญฺญสฺส จิตฺตสฺสฯ ตสฺสาติ รูปสฺสฯ เอตฺถ จ ปจฺฉิมกมฺมชรูปปฺปวตฺติยํ นิรุชฺฌนกนฺติ วุตฺตํ ตโต ปุเรตรปฺปวตฺตํ รูปํ เวทิตพฺพํฯ จตุสนฺตติกรูเปนาติอาทิ ยถาวุตฺตสงฺคหคมนทสฺสนํฯ เอตฺถาติ เอตสฺมิํ นานุปฺปาเทกนิโรธตาทีปเนฯ ฐิติกฺขเณติ อรูปสฺส รูปสฺส จ ฐิติกฺขเณ อุปฺปนฺนสฺส รูปสฺส จ อรูปสฺส จ ทสฺสิตตฺตาฯ อทสฺสิตสฺสาติ ยถา เอว เอตฺถ, เอวํ ตตฺถ วิภชิตฺวา อทสฺสิตสฺสฯ กสฺมา ปเนตฺถ ปจฺฉิมกมฺมเชน ทีปนายํ สมติํสกมฺมชรูปคฺคหณํ กตนฺติ อาห ‘‘สมติํส…เป.… โยชิต’’นฺติฯ ตโต กมฺมโต ชาตา ตํกมฺมชา, เตสุฯ สงฺขโรตีติ สงฺขาโร, ชีวิตญฺจ ตํ สงฺขาโร จาติ ชีวิตสงฺขาโร, อายุฯ ชีวิเตน สงฺขรียนฺตีติ ชีวิตสงฺขารา, อุสฺมาทโยฯ

อญฺญสฺส อุปฺปาทกฺขเณติ ยสฺส จิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ อุปฺปนฺนํ รูปํ อญฺญสฺส ตโต สตฺตรสมสฺส อุปฺปาทกฺขเณ, ฐิติกฺขเณ อุปฺปนฺนํ อญฺญสฺส ฐิติกฺขเณติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโย’’ติ อิทํ ปาฬิยา วิรุชฺฌนฺตมฺปิ อฏฺฐกถายํ อาคตภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตนฺติ อยเมตฺถ อธิปฺปาโยติ อตฺโถฯ กสฺมาติ จิตฺตสมุฏฺฐานรูปํ สนฺธาย ปาฬิ ปวตฺตา, อฏฺฐกถายํ ปน กมฺมชรูปนฺติ สา ตาย เกน การเณน วิรุชฺฌตีติ อาห ‘‘จตุ…เป.… ภวิตพฺพตฺตา’’ติ, นิปฺผนฺนสฺสาติ อธิปฺปาโยฯ เตนาห อฏฺฐกถายํ ‘‘โย จายํ จิตฺตสมุฏฺฐานสฺส…เป.… กมฺมาทิสมุฏฺฐานสฺสาปิ อยเมว ขณนิยโม’’ติ (วิภ. อฏฺฐ. 26 ปกิณฺณกกถา)ฯ เอเตหีติ ยถานีโต ยมกปาโฐ, ‘‘กายสงฺขาโร จิตฺตสมุฏฺฐาโน’’ติอาทิโก อฏฺฐกถาปเทโสติ เอเตหิ ฯ นตฺถิเยว เอกุปฺปาทเอกนิโรธทีปนโตติ อธิปฺปาโยฯ เตน หิ วุตฺตํ ‘‘เยน จิตฺเตน สทฺธิํ อุปฺปชฺชติ, ตโต ปฏฺฐาย สตฺตรสเมน สทฺธิํ นิรุชฺฌตี’’ติอาทิฯ

ปุน ‘‘เอเตหี’’ติ อิมินา เอกุปฺปาทนานานิโรธนานุปฺปาทเอกนิโรธทีปนวเสน ปวตฺตา อฏฺฐกถาปเทสา คหิตาติ เวทิตพฺพํ, อุภยตฺถาปิ วา เอเตหิ อาจริเยหีติ อตฺโถฯ ตติโย ภาโค, เตน อธิกา โสฬสจิตฺตกฺขณายุกตา ตติย…เป.… ยุกตา วุตฺตาติ สมฺพนฺโธฯ ตติย ภาโคติ จ อุปฺปาทฏฺฐิติกฺขเณ อุปาทาย ภงฺคกฺขโณ อธิปฺเปโตฯ ยสฺมิํ เอกาทส จิตฺตกฺขณา อตีตา, อวเสสปญฺจจิตฺตกฺขณายุเก, ยสฺมิํ ปญฺจทส จิตฺตกฺขณา อตีตา, อวเสสเอกจิตฺตกฺขณายุเก ตสฺมิํเยว อารมฺมเณติ โยเชตพฺพํฯ อุภยญฺเจตํ ยถากฺกมํ มโนทฺวาเร ปญฺจทฺวาเร จ อาปาถคตํ เวทิตพฺพํฯ น โข ปเนวํ สกฺกา วิญฺญาตุํ เอกจิตฺตกฺขณาตีตํ อารมฺมณํ สนฺธาย ปฏิจฺจสมุปฺปาทวิภงฺคฏฺฐกถายํ (วิภ. อฏฺฐ. 227) ตถา วุตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘น หิ สกฺกา’’ติอาทิมาหฯ ปญฺจทสาติ อติเรกปญฺจทส จิตฺตกฺขณา อตีตาติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘ตสฺมา’’ติอาทินา ยตฺถ ขเณกเทสํ อคฺคหิตนฺติ น สกฺกา วตฺตุํ, ตเมว ทสฺเสติฯ เอวํ ตาว น รูปํ สตฺตรสจิตฺตกฺขณายุกํ, นาปิ ตติยภาคาธิกโสฬสจิตฺตกฺขณายุกํ, อถ โข โสฬสจิตฺตกฺขณายุกเมวาติ ทสฺสิตํ โหติฯ

กสฺมา ปเนตฺถ รูปเมว สมาเนปิ อนิจฺจสงฺขตาทิภาเว จิรายุกํ ชาตนฺติ? ทนฺธปริวตฺติภาวโตฯ อรูปธมฺมา หิ สารมฺมณา จิตฺตปุพฺพงฺคมา, เต ยถาพลํ อตฺตโน อารมฺมณวิภาวนวเสน ปวตฺตนฺตีติ ตทตฺถนิปฺผตฺติสมนนฺตรเมว นิรุชฺฌนโต ลหุปริวตฺติโนฯ เตนาห ภควา, ‘‘นาหํ, ภิกฺขเว, อญฺญํ เอกธมฺมมฺปิ สมนุปสฺสามิ เอวํ ลหุปริวตฺตํ, ยทิทํ, ภิกฺขเว, จิตฺต’’นฺติ (อ. นิ. 1.48)ฯ รูปธมฺมา ปน อนารมฺมณา, เต อารมฺมณวเสน อรูปธมฺเมหิ วิภาเวตพฺพาฯ สา จ เนสํ โวหารานุคุณา วิภาเวตพฺพตา อตฺตโน ทนฺธปริวตฺติตาย, เตสญฺจ ลหุปริวตฺติตาย โสฬสหิ สตฺตรสหิ วา จิตฺตกฺขเณหิ นิปฺปชฺชตีติ รูปเมเวตฺถ จิรายุกํ ชาตํฯ กิญฺจ – ลหุวิญฺญาณวิสยสนฺตติมตฺตาธีนวุตฺติตาย ติณฺณํ ขนฺธานํ, อารมฺมณูปลทฺธิมตฺตภาวโต วิญฺญาณสฺส จ ลหุปริวตฺติตา, ทนฺธมหาภูตปฺปจฺจยตาย ปน รูปสฺส ทนฺธปริวตฺติตาฯ นานาธาตูสุ ตถาคตสฺเสว ยถาภูตญาณํ, เตน จ รูปเมว ปุเรชาตปจฺจโย วุตฺโต, ปจฺฉาชาตปจฺจโย จ ตสฺเสวาติ น เอตฺถ อนิจฺจสงฺขตาทิภาวสามญฺเญน รูปารูปํ สมานายุกํ ปริกปฺเปตพฺพํฯ วุตฺตนเยน รูปเมว จิรายุกนฺติ นิฏฺฐเมตฺถ คนฺตพฺพํฯ

ยถา จ รูปสฺส สตฺตรสจิตฺตกฺขณายุกตา, ตติยภาคาธิกโสฬสจิตฺตกฺขณายุกตา วา น โหติ, ตํ ทสฺเสตฺวา ยฺวายํ อฏฺฐกถายํ จิตฺตสฺส ฐิติกฺขเณ รูปุปฺปาโท วุตฺโต, ตตฺถ ฐิติกฺขณเมว ตาว จิตฺตสฺส อนนุชานนฺโต ‘‘โย เจตฺถ…เป.… วิจาเรตพฺโพ’’ติ วตฺวา ยมเก อุปฺปนฺนอุปฺปชฺชมานวาราทิปาฬิํ อาหรนฺโต ‘‘จิตฺตยมเก’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ปริปุณฺณวิสฺสชฺชเนติ อุภยมฺปิ ยมกปทํ อหาเปตฺวา กตวิสฺสชฺชเนฯ อุปฺปาทกฺขเณ อนาคตญฺจาติ อุปฺปาทกฺขเณ จ จิตฺตํ, อนาคตญฺจ จิตฺตํ น นิรุทฺธํ, นิรุชฺฌมานนฺติ อตฺโถฯ ฐิติกฺขณาภาวํ จิตฺตสฺส ทีเปตีติ อุปฺปนฺนอุปฺปชฺชมานวาราทีสุ ‘‘ฐิติกฺขเณ’’ติ อวจนํ จิตฺตสฺส ฐิติกฺขณํ นาม นตฺถีติ อิมมตฺถํ ทีเปติ โพเธติฯ น หิ ยถาธมฺมสาสเน อภิธมฺเม ลพฺภมานสฺส อวจเน การณํ ทิสฺสตีติ อธิปฺปาโยฯ

น เกวลมภิธมฺเม อวจนเมว จิตฺตสฺส ฐิติกฺขณาภาวโชตกํ, อปิจ โข สุตฺตนฺตปาฬิปีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สุตฺเตสุปี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อญฺญถตฺตํ นาม ปุพฺพาปรวิเสโสฯ ขณทฺวยสมงฺคิํ ฐิตนฺติ ปจฺจุปฺปนฺนสฺส ฐิตภาวมาหฯ อญฺญถตฺตํ ปน สนฺตาเนเยว เวทิตพฺพํฯ

เอตฺถ จ เกจิ ‘‘ยถาภูโต ธมฺโม อุปฺปชฺชติ, กิํ ตถาภูโตว ภิชฺชติ, อุทาหุ อญฺญถาภูโต? ยทิ ตถาภูโตว ภิชฺชติ, น ชรตาย สมฺภโวฯ อถ อญฺญถาภูโต, อญฺโญ เอว โสติ สพฺพถาปิ ฐิติกฺขณสฺส อภาโวเยวา’’ติ วทนฺติฯ ตตฺถ เอกธมฺมาธารภาเวปิ อุปฺปาทนิโรธานํ อญฺโญว อุปฺปาทกฺขโณ, อญฺโญ นิโรธกฺขโณฯ อุปฺปาทาวตฺถญฺหิ อุปาทาย อุปฺปาทกฺขโณ, นิโรธาวตฺถํ อุปาทาย นิโรธกฺขโณฯ อุปฺปาทาวตฺถาย จ ภินฺนา นิโรธาวตฺถาติ เอกสฺมิํเยว สภาวธมฺเม ยถา อิจฺฉิตพฺพา, อญฺญถา อญฺโญว ธมฺโม อุปฺปชฺชติ, อญฺโญ ธมฺโม นิรุชฺฌตีติ อาปชฺเชยฺย, เอวํ นิโรธาวตฺถาย วิย นิโรธาภิมุขาวตฺถายปิ ภวิตพฺพํฯ สา ฐิติ, ชรตา จาติ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพเมตํฯ ยทิ เอวํ กสฺมา ปาฬิยํ ฐิติกฺขโณ น วุตฺโตติ? วิเนยฺยชฺฌาสยานุโรเธน นยทสฺสนวเสน ปาฬิ คตาติ เวทิตพฺพาฯ อภิธมฺมเทสนาปิ หิ กทาจิ วิเนยฺยชฺฌาสยานุโรเธน ปวตฺตติฯ ตถา หิ รูปสฺส อุปฺปาโท ‘‘อุปจโย, สนฺตตี’’ติ ภินฺทิตฺวา เทสิโตฯ เหตุสมฺปยุตฺตทุกาทิเทสนา เจตฺถ นิทสฺสิตพฺพาฯ

‘‘ยสฺส วา ปนา’’ติอาทิ ปุจฺฉาวจนํฯ ตสฺส ‘‘โน’’ติ วิสฺสชฺชนํฯ สมุทยสจฺจํ นิรุชฺฌตีติ จิตฺตุปฺปาทสฺส นิโรธกฺขโณ วุตฺโตฯ อยเมตฺถ อธิปฺปาโย – ยทิ จิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณ รูปํ อุปฺปชฺเชยฺย, ตํ ทุกฺขสจฺจนฺติ กตฺวา ‘‘โน’’ติ วตฺตุํ น สกฺกา, วุตฺตญฺเจตํฯ ตสฺมา วิญฺญายติ ‘‘จิตฺตสฺส นิโรธกฺขเณ รูปุปฺปาโท นตฺถี’’ติฯ ตยิทมการณํฯ อรูปโลกญฺหิ สนฺธาย, จิตฺตสมุฏฺฐานรูปํ วา ‘‘โน’’ติ สกฺกา วตฺตุนฺติฯ อยญฺหิ ยมกเทสนาย ปกติ, ยทิทํ ยถาสมฺภวโยชนาฯ เอเตน ‘‘น จ จิตฺตสมุฏฺฐานรูปเมวา’’ติอาทิวจนํ ปฏิกฺขิตฺตํ ทฏฺฐพฺพํฯ อถ วา ปจฺจาสตฺติญาเยน ยํ สมุทยสจฺจํ นิรุชฺฌติ, เตน ยํ ทุกฺขสจฺจํ อุปฺปาเทตพฺพํ จิตฺตเจตสิกตปฺปฏิพทฺธรูปสงฺขาตํ, ตสฺส ตทา อุปฺปตฺติ นตฺถีติ ‘‘โน’’ติ วิสฺสชฺชนํ, น สพฺพสฺสฯ

สหุปฺปาเทกนิโรธวจนโตติ ‘‘ยสฺส กายสงฺขาโร นิรุชฺฌติ, ตสฺส จิตฺตสงฺขาโร นิรุชฺฌตีติ? อามนฺตา’’ติ (ยม. 2.สงฺขารยมก.79) เอวํ สหุปฺปาทสหนิโรธวจนโตฯ เตน วจเนนาติ ‘‘ยสฺส กายสงฺขาโร’’ติอาทิวจเนนฯ

อญฺญรูปานนฺติ กมฺมอุตุอาหารชรูปานํฯ สหุปฺปาทสหนิโรธาทิกานนฺติ เอตฺถายํ โยชนา – อปฺปฏิกฺขิตฺตสหุปฺปาทสหนิโรธอนนุญฺญาตนานุปฺปาทนานานิโรธอนิวาริตอพฺยากตภาวานํ กมฺมชาทีนนฺติฯ เอเตนาติ ‘‘ยสฺส กุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺตี’’ติอาทิเกน (ยม. 3.ธมฺมยมก.163) ปาเฐน, ‘‘น จิตฺตสมุฏฺฐานรูปเมวา’’ติ ยุตฺติวจเนน จฯ ยมกปาฬิอนุสฺสรเณติ ยถาทสฺสิตจิตฺตยมกปาฬิยา ยถารุตวเสเนว อนุสฺสรเณ วิชฺชมาเนฯ ภิชฺชมานตาติ จิตฺตสฺส ภิชฺชมานตา นาม นิรุชฺฌมานตา ฐิติยา อภาวโตฯ สหายภาวํ นาปิ คจฺฉติ นิสฺสยตฺถิภาวาทินา ปจฺจยภาวาภาวโตฯ อุปฺปาทกฺขเณ เอว หิ อนนฺตราทิปจฺจยลาเภน จิตฺตสฺส พลวตาฯ เอวญฺจ สตีติ เอวญฺจ อุตุนาปิ ภวงฺคจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณเยว รูปสมุฏฺฐาปเน สติฯ ตํจิตฺตกฺขเณติ ตสฺส จิตฺตสฺส ขเณ, ขณทฺวเยปีติ อตฺโถฯ เตเนวาติ อติลหุปริวตฺติภาเวเนวฯ อถ วา เตเนวาติ ทนฺธปริวตฺติกตาย รูปสฺส สกลํ เอกจิตฺตกฺขณํ อุปฺปชฺชมานภาเวเนวฯ ตนฺติ จิตฺตํฯ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ สมฺปยุตฺตธมฺมานํ วิย สหชาตรูปธมฺมานมฺปิ สหชาตาทิปจฺจเยน ปจฺจโย โหตีติ อาห ‘‘ปฏิสนฺธิโต อุทฺธ’’นฺติฯ จิตฺตสมุฏฺฐานานํ จิตฺตํ สหชาตาทิปจฺจโย โหติเยวาติ วุตฺตํ ‘‘อจิตฺตสมุฏฺฐานาน’’นฺติฯ ตทนนฺตรนฺติ เยน จิตฺเตน สหุปฺปนฺนํ, ตสฺส จิตฺตสฺส อนนฺตรํฯ ตนฺติ รูปํฯ ตทนนฺตรํ จิตฺตนฺติ สหุปฺปนฺนจิตฺตานนฺตรํ จิตฺตํฯ ยทิ เอวนฺติ ยทิ สกลํ จิตฺตกฺขณํ รูปํ อุปฺปชฺชมานเมว โหติ, จิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ เอว รูปสฺส อุปฺปาทารมฺโภติ อาห ‘‘น, จิตฺตนิโรธกฺขเณ รูปุปฺปาทารมฺภาภาวโต’’ติฯ จิตฺตกฺขเณติ อตฺตนา สหุปฺปนฺนจิตฺตสฺส ขเณฯ ตนฺติ รูปํฯ รูปสมุฏฺฐาปนปุเรชาตปจฺจยกิจฺจนฺติ รูปสมุฏฺฐาปนกิจฺจญฺจ ปุเรชาตปจฺจยกิจฺจญฺจฯ ฐิติปฺปตฺติวิเสสาลาภนฺติ ฐิติปฺปตฺติยา ลทฺธพฺโพ โย วิเสโส, ตสฺส อลาภํฯ อิทํ วุตฺตนฺติ ‘‘เยน สหุปฺปชฺชติ, ตํจิตฺตกฺขเณ รูปํ อุปฺปชฺชมานเมวา’’ติ อิทํ ปริยาเยน วุตฺตํฯ

ยํ ยสฺส สมฺพนฺธิภาเวน วุตฺตํ, ตํ ทูเร ฐิตมฺปิ เตน สมฺพนฺธนียนฺติ อาห ‘‘ตโต ปรํ…เป.… เอเตน สห สมฺพนฺโธ’’ติฯ ตสฺมา ‘‘ตโต’’ติ เอตฺถ ตํสทฺเทน จุติํ ปจฺจามสตีติ วุตฺตํ ‘‘จุติโต ปรนฺติ อตฺโถ’’ติฯ

นตฺถีติ กตฺวาติ ยทิปิ ยถา อฏฺฐกถายํ วุตฺตํ, ตถา เอกุปฺปาเทกนิโรธตา รูปานํ อรูเปหิ, อรูปานญฺจ รูเปหิ นตฺถิฯ ยถา จ อมฺเหหิ วุตฺตํ, ตถา อตฺเถวาติ อธิปฺปาโยฯ

จตุตฺถสฺส ปการสฺส วุจฺจมานตฺตา ‘‘ตโย ปกาเร อาหา’’ติ วุตฺตํฯ

‘‘เตสํเยว รูปานํ กายวิกาโร’’ติอาทินา ปรินิปฺผนฺนานํ วิการาทิภาวํ ทสฺเสตฺวา ‘‘สพฺพํ ปรินิปฺผนฺนํ สงฺขตเมวา’’ติ วทนฺเตน ปรินิปฺผนฺนตาปริยาโย ทสฺสิโตฯ ปุพฺพนฺตาปรนฺตปริจฺฉินฺโนติ ปาตุภาววิทฺธํสภาวปริจฺฉินฺโน, อุทยพฺพยปริจฺฉินฺโน วาฯ ‘‘อยํ ทตฺโต นาม โหตู’’ติอาทินา นามกรณํ นามคฺคหณํฯ สมาปชฺชนํ นิโรธสมาปตฺติยา สมถวิปสฺสนานุกฺกเมน นามกายสฺส นิโรธเมวฯ อาทิ-สทฺเทน สตฺตกสิณาทิปญฺญตฺติยา ปญฺญาปนํ สงฺคณฺหาติฯ นิปฺผาทิยมาโนติ สาธิยมาโนฯ

ปกิณฺณกกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

กมาทิวินิจฺฉยกถาวณฺณนา

อุปฺปตฺติกฺกมาทีสุ เทสนากฺกโมปิ ลพฺภเตวาติ ‘‘จตฺตาโร สติปฏฺฐานาติอาทิโก เทสนากฺกโมวา’’ติ วุตฺตํฯ อนุปุพฺพุกฺกํสโตติ ทานสีลกามาทีนวาทิทสฺสนเนกฺขมฺมกถานํ อนุกฺกเมน อุกฺกฏฺฐภาวโต กถานํ อนุปุพฺพุกฺกํสตา วุตฺตาฯ เตน อุกฺกํสกฺกโม นามายํ วิสุํ กโมติ ทสฺเสติฯ ตถาปิ ทานาทีนํ เทสนากฺกมาวโรธเน การณมาห ‘‘อุปฺปตฺติอาทิววตฺถานาภาวโต’’ติฯ ตตฺถ อาทิ-สทฺเทน ปหานปฏิปตฺติภูมิกฺกเม สงฺคณฺหาติฯ ‘‘จกฺขุอาทีนมฺปิ วิสยภูต’’นฺติ อิมินา ปญฺจรูปินฺทฺริยโคจรตา อธิปฺเปตาติ อาห ‘‘เอกเทเสนา’’ติอาทิฯ เอกเทเสนาติ พาหิโรฬาริกายตเนหิฯ เอตฺถาติ ‘‘ยํ เวทยติ, ตํ สญฺชานาตี’’ติ เอตสฺมิํ ปเท วุตฺตนเยนฯ

ตํสภาวตานิวตฺตนตฺถนฺติ อนาสวธมฺมสภาวตานิวตฺตนตฺถํฯ อนาสวา ขนฺเธสฺเวว วุตฺตาติ อตฺโถ สาสวานมฺปิ ขนฺเธสุ วุตฺตตฺตาฯ นนุ จ อนาสวธมฺโม ขนฺเธสุ อวุตฺโตปิ อตฺถีติ? สจฺจํ อตฺถิ, ขนฺธาธิกาเร ขนฺธปริยาปนฺนา เอว อนาสวา คยฺหนฺตีติ นายํ โทโสฯ