2. เวทนากฺขนฺธนิทฺเทสวณฺณนา

[8] จกฺขาทโย ปสาทาติ โอฬาริกตฺตภาวปริยาปนฺนา จกฺขุโสตฆานชิวฺหาปสาทา, มโนมยตฺตภาวปริยาปนฺนา จกฺขุโสตปฺปสาทา จฯ กายโวหารํ อรหนฺตีติ กายนฺโตคธตฺตา กาเยกเทสตฺตา จ กาโยติ วตฺตพฺพตํ อรหนฺติฯ กาโยติ หิ อตฺตภาโวปิ วุจฺจติ ‘‘สกฺกายทิฏฺฐี’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 1.21; 3.155), กรชกาโยปิ ‘‘โส อิมมฺหา กายา อญฺญํ กายํ อภินิมฺมินาตี’’ติอาทีสุ (ปฏิ. ม. 3.14)ฯ ตพฺพตฺถุกาติ จกฺขาทินิสฺสิตา กายิกาติ ปริยาเยน วุตฺตา, นิปฺปริยาเยน ปน เจตสิกาวฯ ยถาห ‘‘ยํ ตสฺมิํ สมเย ตชฺชาจกฺขุวิญฺญาณธาตุสมฺผสฺสชํ เจตสิกํ เนว สาตํ นาสาตํ เจโตสมฺผสฺสชํ อทุกฺขมสุขํ เวทยิต’’นฺติอาทิ (ธ. ส. 152)ฯ ‘‘น หิ จกฺขาทโย กายปฺปสาทา โหนฺตี’’ติ อิมินา กายปสาทนิสฺสิตา เวทนา นิปฺปริยาเยน กายิกาติ ทสฺเสติฯ กายิกเจตสิกาทิภาเวนาติ อาทิ-สทฺเทน กุสลากุสลาพฺยากตาทิภาวา สงฺคยฺหนฺติฯ เตนาติ สุขาทิเวทเนกเทสสฺส อทฺธาสมยวเสน อตีตาทิภาวาภาเวนฯ เกจิ ปเนตฺถ ‘‘เหฏฺฐา ทสฺสิตนยตฺตา ปากฏตฺตา อทฺธาวเสน, เอกมุหุตฺตาทิปุพฺพณฺหาทีสุ อุตุอาทินา รูปสฺส วิย เวทนาย วิภาโค น คยฺหตีติ สมยวเสน จ อตีตาทิเภโท น ทสฺสิโต’’ติ วทนฺติฯ สนฺตานวเสน ปวตฺตานมฺปิ เวทนานํ จิตฺเตน สมูหโต คเหตพฺพตํ สนฺธายาห ‘‘เวทนาสมุทาโย’’ติฯ เตหีติ อทฺธาสมยวเสน อตีตาทิภาเวหิฯ เอตฺถาติ เอตสฺมิํ วิภงฺเคฯ เตติ ‘‘เวทเนกเทสา’’ติ วุตฺตา กายิกเจตสิกาทิภาเวน ภินฺนา สุขาทิเวทนาวิเสสาฯ ยทิ เวทเนกเทสา เอตฺถ คหิตา, ขณปริจฺฉินฺนาว เต คเหตพฺพา, น สนฺตติปริจฺฉินฺนาติ อาห ‘‘เอกสนฺตติยํ ปนา’’ติอาทิฯ เตสูติ สุขาทิเภเทสุฯ เภโทติ วิเสโสฯ ตสฺสาติ สุขาทิวิเสสสฺสฯ ยถา เจตฺถ, เอวํ ‘‘ตํสหิตตทุปฺปาทกา’’ติ เอตฺถาปิ ตํ-สทฺเทน สุขาทิวิเสโส ปจฺจามฏฺโฐติ เวทิตพฺโพฯ สนฺตติ ปริจฺเฉทิกา ภวิตุํ อรหตีติ สมฺพนฺโธฯ สนฺตติขณวเสเนว ปริจฺเฉโท วุตฺโต, น อทฺธาสมยวเสนาติ อธิปฺปาโยฯ

‘‘ปุพฺพนฺตาปรนฺตมชฺฌคตา’’ติ นิฏฺฐิตเหตุกิจฺจา อนิฏฺฐิตปจฺจยกิจฺจาติ วุตฺตา, ตํ ปน อติกฺกนฺตเหตุปจฺจยกิจฺจนฺติ เอวํ วุตฺตสฺส นยสฺส อุปลกฺขณนฺติ อาห ‘‘ปุพฺพนฺตาปรนฺตมชฺฌคตาติ เอเตน เหตุปจฺจยกิจฺจวเสน วุตฺตนยํ ทสฺเสตี’’ติฯ เอตฺถ กุสลากุสลกิริยเวทนานํ รูปสฺส วิย, วิปากานํ วิย จ อยํ นาม ชนกเหตูติ นิปฺปริยาเยน น สกฺกา วตฺตุํ, ปริยาเยน ปน อนนฺตรปจฺจยภูโต เหตูติ วตฺตพฺโพฯ

[11] สนฺตาปนกิจฺจนฺติ ปริฑหนกิจฺจํฯ ชาติอาทิสงฺกรนฺติ ชาติสภาวปุคฺคลโลกิยโลกุตฺตรโต สงฺกรํ สมฺเภทํ อกตฺวาฯ สมานชาติยนฺติ เอกชาติยํฯ สุขโต ตชฺชาติยา อทุกฺขมสุขา ปณีตาติ โยเชตพฺพาติ สมฺพนฺโธฯ สมานเภเทติ ภูมนฺตราทิสมานวิภาเคฯ อุปพฺรูหิตานํ ธาตูนนฺติ อุฬารรูปสมุฏฺฐาปเนน ปณีตานํ รูปธมฺมานํฯ วิพาธิตานนฺติ นิปฺปีฬิตานํ มิลาปิตานํฯ อุภยนฺติ สุขาทิทฺวยํฯ เอตฺถ จ โขภนา, อาลุฬนา จ กายิกสุขสฺส วเสน เวทิตพฺพาฯ อภิสนฺทนา ฌานสุขสฺสฯ มทยนา กามสุขสฺสฯ ตถา ฉาทนาฯ อาสิญฺจนา สพฺพสฺสฯ ฉาทนา อาสิญฺจนา วา สพฺพสฺส วเสน เวทิตพฺพาฯ

สภาวาทิเภเทน จาติ สภาวปุคฺคลโลกิยาทิเภเทน จฯ เอกนฺตปณีเต โลกุตฺตเร หีนปณีตานํ ปฏิปทานํ วเสน หีนปณีตตาฯ เอกนฺตหีเน อกุสเล ฉนฺทาทิวเสน หีนปณีตตา, โอฬาริกสุขุมตา จฯ ตถา หิ วุตฺตํ อฏฺฐกถายํ ‘‘ยา โอฬาริกา, สา หีนาฯ ยา สุขุมา, สา ปณีตา’’ติ (วิภ. อฏฺฐ. 11)ฯ อกุสลาทีสุ โทสสหคตาทิอนฺตรเภทวเสน อุปาทายุปาทาย โอฬาริกสุขุมตา ตํตํวาปนวเสน วุจฺจติ, น กุสลากุสลาทิวเสนาติ อาห ‘‘ตํตํวาปนวเสน กถเนปิ ปริวตฺตนํ นตฺถี’’ติฯ โทสุสฺสนฺนตายาติ กิเลสาธิกตายฯ ตถาติ โทสุสฺสนฺนตายฯ กถํ ปน กุสเลสุ โทสุสฺสนฺนตา? อุปนิสฺสยวเสน, กิเลสาธิเกหิ สนฺตาเน ปวตฺตมานา กุสลา ธมฺมา กิเลเสหิ สมฺพาธปฺปตฺติยา ติณาทีหิ สมฺพาธปฺปตฺตานิ วิย สสฺสานิ วิปุลผลอุฬารผลา น โหนฺตีติฯ ตถาติ มนฺทโทสตายฯ กุสลานํ มนฺทโทสตาปิ วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺพาฯ โอฬาริกสุขุมนิกนฺตีติ เอตฺถ อนฺโตคธวิเสสํ นิกนฺติยา โอฬาริกสุขุมตาสามญฺญํ วุตฺตํฯ

ยถา เหตฺถ โอฬาริกสามญฺเญน โอฬาริโกฬาริกตโรฬาริกตมา นิกนฺติโย คยฺหนฺติ, ตถา สุขุมสุขุมตรสุขุมตมา สุขุมตาสามญฺเญน คยฺหนฺตีติฯ สุขุมตมนิกนฺติวตฺถุนฺติ เจตฺถ ยาว ภวคฺคํ วิปสฺสนาญาณญฺจ เวทิตพฺพํฯ

[13] ยทิ สิยาติ ยทิ อสมฺปโยโค วิสํสฏฺโฐ สิยาฯ

สนฺติกโต อกุสลโตติ อกุสลภาเวน สนฺติกโต โลภสหคตาทิอกุสลเวทยิตโตฯ อกุสลาติ โทสสหคตาทิอกุสลเวทนา ทูเรติ ยถา อุทฺธรียติฯ ตโต ทูรโต กุสลโตติ ตโต อกุสลโต ทูรโต กามาวจราทิกุสลเวทยิตโต กุสลา กามาวจราทิกุสลเวทนาฯ ‘‘น สกฺกา’’ติ วุตฺตํ อุทฺธริตุํ อสกฺกุเณยฺยตํ ‘‘ตถา หิ สตี’’ติอาทินา วิวรติฯ ตสฺมาติ ยสฺมา ทูรโต สนฺติกุทฺธรณํ วุตฺตนเยน สนฺติกโต สนฺติกุทฺธรณเมว โหติ, ตถา สติ อตฺถวิเสโส น โหติ, อุปาทายุปาทาย ทูรสนฺติกตา อิธ วุจฺจติฯ ตสฺมา สนฺติกโต สนฺติกุทฺธรณญฺจ น สกฺกา กาตุํ อตฺถวิเสสาภาวโต, อนธิปฺเปตตฺตา จาติ อธิปฺปาโยฯ

นนุ จ อติสยวจนิจฺฉาวเสน อตฺเถว อตฺถวิเสโสติ โจทนํ มนสิ กตฺวา อาห ‘‘ทูรทูรตรตาย วิย สนฺติกสนฺติกตรตาย จ อนธิปฺเปตตฺตา’’ติฯ ยาติ อกุสลเวทนาฯ ตโตติ กุสลเวทยิตโตฯ อิธ วุตฺตสฺส ทูรสฺสาติ อิมสฺมิํ เวทนากฺขนฺธวิภงฺเค ‘‘อกุสลา เวทนา กุสลาพฺยากตาหิ เวทนาหิ ทูเร’’ติอาทินา (วิภ. 13) วุตฺตสฺส ทูรสฺสฯ ทูรโต อจฺจนฺตวิสภาคตฺตาติ ยโต ยํ ‘‘ทูเร’’ติ วุตฺตํ, ตโต อจฺจนฺตวิสทิสตฺตา ตสฺส วเสน ทูเร สนฺติกํ นตฺถีติ น สกฺกา ทูรโต สนฺติกํ อุทฺธริตุํฯ อยญฺเหตฺถ อธิปฺปาโย – เหฏฺฐา ยา เวทนา ยาย เวทนาย ทูเรติ วุตฺตา, สา เอว ตสฺสา เกนจิปิ ปริยาเยน สนฺติเกติ น อุทฺธริตพฺพาติฯ สนฺติเกติ วุตฺตเวทนํเยว สนฺธาย วทติฯ ภินฺเนติ โลภสหคตาทิวเสน วิภตฺเตฯ ตตฺเถวาติ ‘‘สนฺติเก’’ติ วุตฺตอตฺเถ เอวฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ‘‘อกุสลา เวทนา อกุสลาย เวทนาย สนฺติเก’’ติ เอวํ วุตฺตอกุสลาย เวทนายเมว โลภสหคตาทิวเสน วิภตฺตาย ทูรภาโวปิ ลพฺภติฯ เอวํ เสเสสุปีติฯ

ยทิ สนฺติกโต ทูรํ ลพฺภติ, ยทคฺเคน ทูรํ ลพฺภติ, ตทคฺเคน ทูรโต สนฺติกํ อุทฺธริเยยฺยาติ โจทนํ มนสิ กตฺวา อาห ‘‘อุปาทายุปาทาย ทูรโต จ สนฺติกํ น สกฺกา อุทฺธริตุ’’นฺติอาทิฯ ตสฺสตฺโถ – ยํ สนฺติกโต ทูรํ ลพฺภติ, ยทิปิ ตํ วิสภาคฏฺเฐน ลพฺภติ, ตถาปิ ยํ ตตฺถ สนฺติกํ ลพฺภติ, ตํ สภาคฏฺเฐเนว ลพฺภตีติ สนฺติกโตว สนฺติกํ อุทฺธฏํ สิยาติฯ ตสฺมาติ ยสฺมา วิสภาคฏฺเฐน ทูรตา, สภาคฏฺเฐน จ สนฺติกตา อิจฺฉิตา, ตสฺมาฯ โลภสหคตาย โทสสหคตา วิสภาคตาย ทูเร สมานา กถํ สนฺติเก ภเวยฺยาติ อธิปฺปาโยฯ นนุ ตาสํ อกุสลสภาคตา ลพฺภเตวาติ ตตฺถ อุตฺตรมาห ‘‘วิสภาคตา’’ติอาทิฯ ตตฺถ เภทํ อคฺคเหตฺวา น ปวตฺตตีติ เภทํ วิเสสํ อสทิสตํ คเหตฺวา เอว ปวตฺตติ วิสภาคตาฯ ทูรตายาติ อิธาธิปฺเปตาย ทูรตาย สภาคสฺส อพฺยาปกตฺตา ทูรโต สนฺติกุทฺธรณํ น สกฺกา กาตุํฯ สติ หิ สภาคพฺยาปกตฺเต สิยา สนฺติกตาติ ทูรโต สนฺติกุทฺธรณํ สกฺกา กาตุนฺติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘น หี’’ติอาทินา ตเมวตฺถํ ปากฏํ กโรติฯ สภาคตาติ สามญฺญํฯ เภทนฺติ วิเสสํฯ อนฺโตคธํ กตฺวาวาติ อภิพฺยาเปตฺวาวฯ วิสภาคพฺยาปกตฺตา สนฺติกตายาติ อิธาธิปฺเปตวิสภาคํ พฺยาเปตฺวา ปวตฺตนโต เหฏฺฐา วุตฺตสนฺติกตาย สนฺติกโต ทูรุทฺธรณํ สกฺกา กาตุํฯ ตเมวตฺถํ ‘‘อกุสลตา หี’’ติอาทินา ปากฏํ กโรติฯ

เวทนากฺขนฺธนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. สญฺญากฺขนฺธนิทฺเทสวณฺณนา

[17] ตสฺสาปีติ สญฺญายปิฯ ตพฺพตฺถุกตฺตาติ จกฺขุวตฺถุกตฺตาฯ ปฏิฆวิญฺเญยฺโยติ ยถาวุตฺตปฏิฆโต วิชานิตพฺโพ ปฏิฆวเสน คเหตพฺโพฯ อุตฺตรปทโลปํ กตฺวาติ ปุริมปเท อุตฺตรปทโลปํ กตฺวาฯ

วิญฺเญยฺยภาเว, น อุปฺปตฺติยนฺติ อธิปฺปาโยฯ วจนนฺติ สทฺโท, นามนฺติ อตฺโถฯ วจนาธีนาติ คเหตพฺพตํ ปติ สทฺทาธีนา, นามายตฺตคหณาติ อตฺโถฯ ยเทตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ นามรูปทุเก (ธ. ส. มูลฏี. 101-108) วุตฺตเมวฯ