สญฺญากฺขนฺโธ ปน ปุริเม โอกาสปญฺจเก ฉผสฺสทฺวารวเสน, อิตรสฺมิํ โอฬาริกทุเก ปฏิฆสมฺผสฺสทุกวเสน เจว ยถาวุตฺตกุสลตฺติกาทิวเสน จ วิภตฺโตฯ เสเสสุ กุสลตฺติกาทิวเสเนวฯ ตถา สงฺขารกฺขนฺโธฯ ปฏิฆสมฺผสฺสทุโก ปเนตฺถ นตฺเถวฯ เจตนาย เอว เจตฺถ นิทฺเทโส สงฺขารกฺขนฺธธมฺมานํ เจตนาปฺปธานภาวทสฺสนตฺถํฯ ตถา หิ สา ‘‘สงฺขารกฺขนฺโธ’’ติ วุตฺตาฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ วิญฺญาณกฺขนฺธสฺส วิภชเน ปฏินิทฺเทเสฯ ตํ ปน ทฺวยนฺติ มโนธาตุมโนวิญฺญาณธาตุทฺวยํฯ ยญฺหิ สตฺตวิญฺญาณธาตุเทสนายํ ‘‘มโนธาตุ, มโนวิญฺญาณธาตู’’ติ ทฺวยํ เทสิตํ, ตํ ฉวิญฺญาณกายเทสนายํ ‘‘มโนวิญฺญาณ’’นฺเตฺวว วุจฺจตีติฯ

ปาฬินเยนาติ ขนฺธวิภงฺคปาฬินเยนฯ อญฺเญน ปกาเรนาติ ธมฺมสงฺคเห, ตทฏฺฐกถายญฺจ อาคเตน ปการนฺตเรนฯ

1. รูปกฺขนฺธนิทฺเทสวณฺณนา

[2] ‘‘กิญฺจี’’ติ ปทํ ‘‘เอกจฺจ’’นฺติ อิมินา สมานตฺถนฺติ อาห ‘‘กิญฺจีติ ปการนฺตรเภทํ อามสิตฺวา อนิยมนิทสฺสน’’นฺติฯ อุภเยนาติ ปการเภทํ อนามสิตฺวา อามสิตฺวา จ อนิยมทสฺสนวเสน ปวตฺเตน ‘‘ยํ กิญฺจี’’ติ ปททฺวเยนฯ อธิปฺเปตตฺถนฺติ รูปํฯ อติจฺจาติ อติกฺกมิตฺวาฯ ปวตฺติโตติ ปวตฺตนโตฯ นิยมนตฺถนฺติ นิวตฺตนตฺถํฯ

‘‘กิญฺจา’’ติ เอตฺถ กิํ-สทฺโท ปุจฺฉายํ เหตุอตฺถทีปโก, กรเณ เจตํ ปจฺจตฺตวจนํ, จ-สทฺโท วจนาลงฺกาโรติ อาห ‘‘เกน การเณน วเทถา’’ติฯ ทุติยวิกปฺเป ปน วุตฺตนเยเนว การณตฺเถ ปวตฺตํ กิํ-สทฺทํ ‘‘วเทถา’’ติ กิริยาปทสมฺพนฺธเนน อุปโยควเสน ปริณาเมตฺวา วทติ ‘‘ตํ การณํ วเทถา’’ติฯ

ปุริมสนฺตานสฺส เภทนฺติ ปุริมสนฺตานสฺส วินาสํ, วินาสาปเทเสน เจตฺถ สนฺตาเน วิสทิสุปฺปาทเมว ทสฺเสติฯ เตเนวาห ‘‘วิสทิสสนฺตานุปฺปตฺติทสฺสนโต’’ติฯ นนุ จ อรูปธมฺมานมฺปิ วิโรธิปจฺจยสมวาเย วิสทิสุปฺปตฺติ อตฺถีติ? สจฺจํ อตฺถิ, สา ปน น ปากฏตรา, ปากฏตรา จ อิธาธิปฺเปตาฯ เตเนวาห ‘‘สีตาทิสนฺนิปาเต’’ติฯ ตถา จาห ภควา ‘‘สีเตนปิ รุปฺปติ, อุณฺเหนปิ รุปฺปตี’’ติอาทิ (สํ. นิ. 3.79)ฯ

อิทานิ เภท-สทฺโท อุชุกเมว วิการาปตฺติํ วทตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เภโท จา’’ติอาทิมาห ฯ วิสทิสรูปุปฺปตฺติเยว, น อุปฺปนฺนสฺส อญฺญถาภาโวติ อธิปฺปาโยฯ เตน กาปิลิยํ ปริณามวาทํ ปฏิกฺขิปติฯ ยทิ ปุริมสนฺตานโต เภโท วิสทิสุปฺปตฺติ รุปฺปนํ, เอวํ สนฺเต ลกฺขณสฺส อติปฺปสงฺโค สิยาติ โจทนํ มนสิ กตฺวา อาห ‘‘อรูปกฺขนฺธาน’’นฺติอาทิฯ เอตฺถ สีตาทีหีติ อาทิ-สทฺเทน ยถา อุณฺหชิฆจฺฉาทโย สงฺคยฺหนฺติ, เอวํ อาหาราทีนมฺปิ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ เยนาติ เยน สีตาทีหิ สมาคเมนฯ ตตฺถาติ เตสุ รูปธมฺเมสุฯ อาหาราทิกสฺส วา ฐิติปฺปตฺตสฺสาติ สมฺพนฺโธฯ ยถา รูปธมฺมานํ ฐิติกฺขเณ สีตาทีหิ สมาคโม โหติ, เอวํ อรูปกฺขนฺธานํ อญฺเญหิ สมาคโม นตฺถิ อติลหุปริวตฺติโต, ตสฺมา อรูปธมฺมา รูปธมฺมานํ วิย ปากฏสฺส วิการสฺส อภาวโต ‘‘รุปฺปนฺตี’’ติ, ‘‘รุปฺปนลกฺขณา’’ติ จ น วุจฺจนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘รุปฺปตี’’ติ ปทสฺส กตฺตุกมฺมสาธนานํ วเสน อตฺถํ ทสฺเสตุํ อฏฺฐกถายํ ‘‘กุปฺปติ ฆฏฺฏียติ ปีฬียติ ภิชฺชตี’’ติ วุตฺตนฺติ ตทตฺถํ วิวรนฺโต ‘‘กุปฺปตีติ เอเตนา’’ติอาทิมาหฯ โกปาทิกิริยาติ โกปสงฺฆฏฺฏนปีฬนกิริยาฯ โกป-สทฺโท เจตฺถ โขภปริยาโย เวทิตพฺโพฯ กตฺตุภูโต กมฺมภูโต จ อตฺโถติ กตฺตุกมฺมสาธนานํ วเสน วุจฺจมาโน ภูตุปาทายรูปสงฺขาโต อตฺโถฯ กมฺมกตฺตุตฺเถน ภิชฺชติ-สทฺเทนาติ ยทา กมฺมกตฺตุตฺโถ รุปฺปติ-สทฺโท, ตทา ภิชฺชติ-สทฺโทปิ ตทตฺโถ เอว เวทิตพฺโพติ อตฺโถฯ ตตฺถ ยทา กมฺมตฺเถ ‘‘รุปฺปตี’’ติ ปทํ, ตทา ‘‘สีเตนา’’ติอาทีสุ กตฺตุอตฺเถ กรณวจนํฯ ยทา ปน ‘‘รุปฺปตี’’ติ ปทํ กตฺตุอตฺเถ กมฺมกตฺตุอตฺเถ วา, ตทา เหตุมฺหิ กรณวจนํ เวทิตพฺพํฯ ‘‘ยํ ปน รุปฺปตี’’ติอาทินา ‘‘กุปฺปตี’’ติอาทีนํ กตฺตุกมฺมตฺถานมฺปิ อตฺถวจนานํ วจเน การณํ ทสฺเสติฯ ยทิปิ อตฺถ-สทฺโท ‘‘ปีฬนฏฺโฐ’’ติอาทีสุ (ปฏิ. ม. 1.17; 2.8) สภาวปริยาโยปิ โหติ, ‘‘เกนฏฺเฐนา’’ติ ปเนตฺถ อภิเธยฺยปริยาโย อธิปฺเปโตติ อาห ‘‘เกนฏฺเฐนาติ ปุจฺฉาสภาควเสน รุปฺปนฏฺเฐนา’’ติ, รุปฺปนสทฺทาภิเธยฺยภาเวนาติ อตฺโถฯ เตเนวาห ‘‘น เกวลํ สทฺทตฺโถเยว รุปฺปน’’นฺติฯ ตสฺส อตฺถสฺสาติ ตสฺส ภูตุปาทายปฺปเภทสฺส สภาวธมฺมสฺสฯ รุปฺปนลกฺขณญฺจ นาเมตํ อนิจฺจตาทิ วิย กกฺขฬตฺตาทิโต อญฺญนฺติ น คเหตพฺพํฯ ปญฺญตฺติวิเสโส หิ ตนฺติ, กกฺขฬตฺตาทีนํเยว ปน อรูปธมฺมวิธุโร สภาววิเสโสติ เวทิตพฺพํฯ

มุจฺฉาปตฺติยาติ มุจฺฉาย โมหสฺส อาปชฺชเนนฯ กปฺปสณฺฐานํ อุทกนฺติ กปฺปสณฺฐาปกมหาเมฆวุฏฺฐํ อุทกํฯ ตถาติ ตปฺปการตาย ขารภาเว สติ อุทเกน กปฺปวุฏฺฐานกาเล วิย ปถวี วิลีเยยฺยฯ โลกนฺตริยสตฺตานํ ปน ปาปกมฺมพเลน อขาเรปิ ขาเร วิย สรีรสฺส วิลียนา เวทิตพฺพาฯ เตเนวาติ สอุสฺสทนิสฺสยนิรยสฺส วุตฺตตฺตา เอวฯ น หิ อวีจิมฺหิ ปญฺจวิธพนฺธนาทิกมฺมการณํ กโรนฺติฯ

[3] ปกรณปฺปตฺตํ รูปํ ปกฺขิปิตฺวา มาติกา ฐปิตาติ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธฯ มหาภูตุ…เป.… อาปชฺชติ ตปฺปการภาเวน อตีตํเส คณนํ คตนฺติ วุตฺตตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘น หี’’ติอาทินา ธมฺมนฺตรนิวตฺตนตฺถตา ปการนฺตรนิวตฺตนตฺถตา จ ภูตุปาทายคหณสฺส นตฺถีติ ทสฺเสติฯ ตํทสฺสเนติ คณนนฺตรทสฺสเนฯ ตํสภาวตฺตาติ ภูตุปาทายสภาวตฺตาฯ ‘‘น จา’’ติอาทินา ภูตุปาทายสภาโว อตีตํสคณิตตาย ตํสภาวสฺสปิ อญฺญถา คณิตตฺตา, อตํสภาวสฺส จ ตถา คณิตตฺตา อการณนฺติ ทสฺเสติฯ ‘‘อชฺฌตฺต…เป.… ลพฺภตี’’ติ เอเตน ทุติยนเย น เกวลํ ยถาวุตฺโตว โทโส, อถ โข อพฺยาปิโตปิ โทโสติ ทสฺเสติฯ ตเทตํ ปน อการณํ การณภาวสฺเสว อนธิปฺเปตตฺตาฯ น เหตฺถ ภูตุปาทายรูปภาโว อตีตํเส คณนสฺส การณนฺติ อธิปฺเปตํ, ยโต ยถาวุตฺตโทสาปตฺติ สิยาฯ

‘‘กินฺตี’’ติ เอตฺถ ‘‘กิ’’นฺติ ปุพฺเพ ยํ ‘‘รูป’’นฺติ สามญฺญโต คหิตํ, ตสฺส สรูปปุจฺฉาฯ อิติ-สทฺโท นิทสฺสนตฺโถ, น การณตฺโถฯ เตนสฺส ยํ รูปํ อตีตํ นิรุทฺธํ…เป.… อตีตํเสน สงฺคหิตํ อตีตโกฏฺฐาเส คณนํ คตํ, ตํ กินฺติ เจ? ‘‘จตฺตาโร จ…เป.… รูป’’นฺติ ภูตุปาทายวิภาคทสฺสนมุเขน วิเสสํ นิทสฺเสติฯ ยตฺตกา หิ อิธ วิเสสา นิทฺทิฏฺฐา จกฺขายตนาทโย, เตสมิทํ นิทสฺสนนฺติฯ น เจตฺถ ปุริมนยโต อวิเสโสฯ ตตฺถ หิ รูปสฺส ภูตุปาทายตามตฺตสภาวทสฺสนตา วุตฺตาฯ เตนาห อฏฺฐกถายํ ‘‘อตีตรูปมฺปิ ภูตานิ เจวา’’ติอาทิฯ อิธ ปน ภูตุปาทาเยน นิทสฺสนภูเตน รูปสฺส สพฺพวิเสสวิภาวนตา ทสฺสิตาฯ เอวญฺจ กตฺวา อพฺยาปิตโทโสปิ เจตฺถ อโนกาโสว, ยํ รูปํ อชฺฌตฺตํ…เป.… อุปาทินฺนํ, กินฺติ? จตฺตาโร จ…เป.… รูปนฺติ ตทญฺญวิเสสนิทสฺสนสฺส อธิปฺเปตตฺตาฯ ตถา จาห ‘‘เอวํ สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ’’ติฯ

ปริยายเทสนตฺตาติ สภาวโต ปริยายนํ ปริวตฺตนํ ปริยาโย, อุชุกํ อปฺปวตฺตีติ อตฺโถฯ ปริยาเยน, ปริยายภูตา วา เทสนา เอตฺถาติ ปริยายเทสนํ, สุตฺตนฺตํฯ สุตฺตนฺตญฺหิ เวเนยฺยชฺฌาสยวเสน เทเสตพฺพธมฺเม เลสโต ลพฺภมานภาวกถนํ, น อุชุนิปฺปเทสภาวกถนนฺติ ปริยายเทสนํ นามฯ เตเนว ตํ ‘‘ยถานุโลมสาสน’’นฺติ วุจฺจติฯ อภิธมฺโม ปน เทเสตพฺพธมฺเม อุชุนิปฺปเทสกถนนฺติ นิปฺปริยายเทสนํ นาม, ยโต ‘‘ยถาธมฺมสาสน’’นฺติ วุจฺจติฯ นิจฺฉเยน เทโสติ ววตฺถานโต กถนํฯ ตถา ภทฺเทกรตฺตสุตฺตาทีสุ (ม. นิ. 3.272 อาทโย) วิย อตีตาทิภาโว อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนภาโว อทฺธาวเสน อิธาปิ ขนฺธวิภงฺเค สุตฺตนฺตภาชนียตฺตา นิทฺทิสิตพฺโพ สิยาติ โยชนาฯ

สนฺนิปติตนฺติ สมาคตํฯ สนฺตานวเสนาติ ปุพฺพาปรวเสนฯ ปุพฺเพนาปรสฺส สมปฺปมาณตาย อนูนํ อนธิกํ, ตโต เอว เอกาการํฯ ปวตฺติกาลวเสน วา อนูนํ อนธิกํ, สมานสภาวตาย เอกาการํฯ เตน วิสภาคอุตุนา อนนฺตริตตํ ทสฺเสติฯ เอวํ อาหาเรปีติ เอตฺถ วิสภาคาหาเรน อนนฺตริโต อเนกวารํ อเนกทิวสมฺปิ ภุตฺโต สภาเคกาหารํ นามฯ ‘‘ตโต ปุพฺเพ วิสภาคอุตุอาหารสมุฏฺฐานํ อตีตํ, ปจฺฉา อนาคต’’นฺติ หิ วุตฺตนฺติฯ ‘‘เอกาหารสมุฏฺฐาน’’นฺติ ปน วุตฺตตฺตา เอกสฺเสว อาหารสฺส โยชนา ยุตฺตรูปาติ อปเรฯ ปญฺจทฺวารวเสนาติ เอตฺถ ปญฺจทฺวาราวชฺชนโต ปฏฺฐาย ยาว ตทารมฺมณํ, ยาว ชวนํ, ยาว วา โวฏฺฐพฺพนํ, ตาว ปวตฺตา จิตฺตสนฺตติ เอกวีถิฯ เอกชวนสมุฏฺฐานนฺติ เอกชวนวารสมุฏฺฐานํฯ เอตฺถ จ สมยํ อนามสิตฺวาว สนฺตติวเสน, สนฺตติญฺจ อนามสิตฺวาว สมยวเสน อตีตาทิวิภาโค คเหตพฺโพฯ

เตสนฺติ เหตุปจฺจยานํฯ กลาปสฺสาติ รูปกลาปสฺสฯ กมฺมานนฺตราทีติ กมฺมาทิ, อนนฺตราทีติ ปจฺเจกํ อาทิ-สทฺโท โยเชตพฺโพฯ ตตฺถ ปฐเมน อาทิสทฺเทน อุปนิสฺสยปจฺจยสฺส อาหาราทิโน จ ทุติเยน สมนนฺตรานนฺตรูปนิสฺสยาทิโน สงฺคโห เวทิตพฺโพฯ จิตฺตุปฺปาทสฺส เจตฺถ กมฺมานนฺตราทิปจฺจยวเสน, อิตรสฺส กมฺมาทิวเสเนว ชนกภาเว โยชนา ทฏฺฐพฺพาฯ

ตถา จิตฺตุปฺปาทสฺส ปุเรชาตวเสน, อิตรสฺส ปจฺฉาชาตวเสน, อุภเยสมฺปิ สหชาตวเสน อุปตฺถมฺภนํ เวทิตพฺพํ ฯ เตเนวาห ‘‘ยถาสมฺภวํ โยเชตพฺพ’’นฺติฯ อุปฺปาทกฺขเณติ เหตุกิจฺจกฺขเณฯ เหตุกิจฺจํ นาม ตสฺส ตสฺส อุปฺปาเทตพฺพสฺส อุปฺปตฺติกรณํ, ตญฺจ ตสฺมิํ ขเณ อุปฺปนฺนผลตฺตา ตโต ปรํ กตฺตพฺพาภาวโต นิฏฺฐิตญฺจาติ ทฏฺฐพฺพํฯ อิตรํ ปน ตีสุปิ ขเณสุ ปจฺจยกิจฺจํ ทฏฺฐพฺพนฺติ โยชนาฯ

[6] อนิฏฺฐนามนิวตฺตนสฺสาติ อนิฏฺฐนามนิวตฺติยา อการณภาวทสฺสเนน อิฏฺฐนามลาภาปนสฺส อการณภาวํ ทสฺเสติฯ

เทวมนุสฺสสมฺปตฺติภเวติ สมฺปตฺติยุตฺเต สมฺปนฺเน เทวมนุสฺสภเวฯ สมิทฺธโสภนตาติ อภิวุทฺธโสภนตาฯ ตโต เอวาติ สมฺปตฺติวิรหโต เอว, อสมฺปนฺนตฺตา เอวาติ อตฺโถฯ เตสํเยว หตฺถิอาทีนํ สุขสฺส เหตุภาวํ น คจฺฉนฺติ สารณาทิวเสน ทุกฺขปจฺจยตฺตาฯ เตสนฺติ หตฺถิรูปาทีนํฯ ‘‘ตสฺส ตสฺเสวา’’ติอาทินา ยถาวุตฺตมตฺถํ วิวรติฯ อกุสเลน อตฺตนา กเตน นิพฺพตฺตํ ทุกฺขสฺส ปจฺจโย โหตีติ โยชนาฯ ตสฺมาติ ยสฺมา กมฺมํ ยสฺมิํ สนฺตาเน นิพฺพตฺตํ, ตตฺเถว สุขทุกฺขานํ ปจฺจโย โหติ, น อญฺญตฺถ, ตสฺมาฯ อฏฺฐกถายํ ปนาติ เอกจฺจมตทสฺสนํฯ ตตฺถ ‘‘อนิฏฺฐํ นาม นตฺถี’’ติ ยสฺมา ปฏิเสธทฺวเยน กุสลกมฺมชสฺส อิฏฺฐภาโว นิยโต, ตสฺมา ‘‘กุสลกมฺมชเมว อิฏฺฐ’’นฺติ เอวํ อนิยเมตฺวา ‘‘กุสลกมฺมชํ อิฏฺฐเมวา’’ติ เอวเมตฺถ นิยโม คเหตพฺโพติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อกุสลกมฺมชมฺปี’’ติอาทิมาหฯ กินฺติ อกุสลกมฺมชํ โสภนํ, ยํ ปเรสํ อิฏฺฐํ นาม สิยา? ยทิ ทุคฺคติยํ เกสญฺจิ ติรจฺฉานานํ สณฺฐานาทิสมฺปตฺติ สุคติยํ สตฺตานํ อกุสลนิสฺสนฺเทน วิรูปรูปตา วิย กุสลนิสฺสนฺเทน, กถํ ตสฺสา อกุสลกมฺมชตาฯ อถ ปน ยํ เกสญฺจิ อมนาปมฺปิ สมานํ รูปํ มนาปํ หุตฺวา อุปฏฺฐาติ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ, เอวมฺปิ ยถา เกสญฺจิ ติรจฺฉานาทีนํ กุสลกมฺมชํ มนุสฺสาทิรูปํ อมนาปโต อุปฏฺฐหนฺตมฺปิ กุสลวิปากสฺเสว อารมฺมณภาวโต อตฺถโต อิฏฺฐเมว นาม โหติ, เอวํ อกุสลกมฺมชํ เกสญฺจิ มนาปํ หุตฺวา อุปฏฺฐหนฺตมฺปิ อกุสลวิปากสฺเสว อารมฺมณภาวโต อตฺถโต อนิฏฺฐเมว นาม โหติ, เอวญฺเจตํ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํฯ อญฺญถา ‘‘อฏฺฐานเมตํ อนวกาโส, ยํ กายทุจฺจริตสฺส อิฏฺโฐ กนฺโต มนาโป วิปาโก อุปฺปชฺเชยฺยา’’ติอาทิอฏฺฐานปาฬิยา (ม. นิ. 3.131) วิโรโธ สิยาฯ เตเนวาห ‘‘กุสลกมฺมชสฺส ปนา’’ติอาทิฯ

สพฺเพสนฺติ อตฺตโน, ปเรสญฺจ ฯ อิฏฺฐสฺส อภาโว วตฺตพฺโพติ ยถา ‘‘กุสลกมฺมชํ อนิฏฺฐํ นาม นตฺถี’’ติ วุตฺตํ, เอวํ กิญฺจาปิ ‘‘อกุสลกมฺมชํ อิฏฺฐํ นาม นตฺถี’’ติ อฏฺฐกถายํ น วุตฺตํ, เตน ปน นยทสฺสเนน อกุสลกมฺมชสฺส อภาโว วุตฺโต เอว โหตีติ โส สํวณฺณนาวเสน นิทฺธาเรตฺวา วตฺตพฺโพติ อธิปฺปาโยฯ เอเตน กุสลกมฺมชเมว อิฏฺฐนฺติ ปุริมปทาวธารณสฺส คเหตพฺพตํ ทสฺเสติฯ

อิทานิ ‘‘หตฺถิอาทีนมฺปี’’ติอาทินา ตเมวตฺถํ วิวรติฯ กุสลวิปากสฺสาติ เอตฺถาปิ กุสลวิปากสฺเสว อารมฺมณนฺติ อตฺโถฯ มนุสฺสานนฺติ จ นิทสฺสนมตฺตํ ทฏฺฐพฺพํฯ อิตเรสมฺปิ จ อกุสลกมฺมชํ อกุสลวิปากสฺเสว, กุสลกมฺมชญฺจ กุสลวิปากสฺเสว อารมฺมณนฺติ ทสฺสิโตวายํ นโยติฯ กสฺมา ปน อิฏฺฐานิฏฺฐมิสฺสิเต วตฺถุมฺหิ มนาปตาว สณฺฐาตีติ อาห ‘‘อิฏฺฐารมฺมเณน…เป.… สกฺกา วตฺตุ’’นฺติฯ สุฏฺฐุ วุตฺตนฺติ ‘‘อิฏฺฐานิฏฺฐํ เอกนฺตโต วิปาเกเนว ปริจฺฉิชฺชตี’’ติ วทนฺเตหิ อิฏฺฐานิฏฺฐารมฺมณววตฺถานํ สมฺมเทว วุตฺตํฯ ตํ อนุคนฺตฺวาติ วิปากวเสน อิฏฺฐานิฏฺฐารมฺมณววตฺถานํ อนุคนฺตฺวาฯ สพฺพตฺถาติ สุคติทุคฺคตีสุ, สพฺเพสุ วา อารมฺมเณสุฯ

‘‘อนิฏฺฐา’’ติ วจเนเนว เตสํ อิฏฺฐตา นิวตฺติตาติ อาห ‘‘สทิสตา จ รูปาทิภาโวเยวา’’ติฯ อิฏฺฐาเนว รูปาทีนิ กามคุณาติ สุตฺเต วุตฺตานีติ มิตฺตปฏิปกฺโข อมิตฺโต วิย อิฏฺฐปฏิปกฺขา อนิฏฺฐาติ อธิปฺเปตาติ วุตฺตํ ‘‘อนิฏฺฐาติ…เป.… โวหาโร วิยา’’ติฯ สพฺพานิ วาติ เอตฺถ ‘‘ปิยรูปํ สาตรูป’’นฺติ (ที. นิ. 2.400; ม. นิ. 1.133; วิภ. 203) วจนโต กถํ อนิฏฺฐานํ รูปาทีนํ กามคุณภาวาปตฺตีติ เจ? เตสมฺปิ วิปลฺลาสวเสน ตณฺหาวตฺถุภาวโต ปิยรูปภาวสฺส อธิปฺเปตตฺตาฯ ยทิ เอวํ กถํ ‘‘จกฺขุวิญฺเญยฺยานิ รูปานิ อิฏฺฐานี’’ติอาทิสุตฺตปทํ (ม. นิ. 1.166; 2.155; 3.57; สํ. นิ. 5.30) นียตีติ อาห ‘‘อติสเยนา’’ติอาทิฯ

อินฺทฺริยพทฺธรูปวเสน ปาฬิยํ หีนทุกนิทฺเทโส ปวตฺโตติ ทสฺเสตุํ ‘‘ทฺวีสุปิ หีนปณีตปเทสู’’ติอาทิมาหฯ อวยวโยเค สามิวจนํ, น กตฺตรีติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘เตสํ เตสํ สตฺตาน’’นฺติ อินฺทฺริยพทฺธรูเป นิทฺทิฏฺเฐ กสฺมา กมฺมชวเสน อตฺโถ วุตฺโต, น จตุสนฺตติวเสนาติ อาห ‘‘สตฺตสนฺตาน…เป.… วุตฺต’’นฺติฯ

ปธานตฺตา หิ กมฺมชวเสน อตฺถํ วตฺวา เสเสสุ ‘‘เอวํ อุตุสมุฏฺฐานาทีสุปี’’ติ อฏฺฐกถายํ อติเทโส กโต ฯ ‘‘เตหิ เตหีติ เอตสฺมิํ อตฺเถ’’ติ อิมินา ‘‘เตสํ เตส’’นฺติ กตฺตริ สามิวจนํ อาสงฺกติฯ ตถา สติ วิสเย วา สามิวจเน ลทฺธคุณํ ทสฺเสติ ‘‘น กมฺมชวเสเนวา’’ติอาทินา, กมฺมชคฺคหณญฺเจตฺถ อุปลกฺขณํ ทฏฺฐพฺพํฯ

มริยาทาภูตนฺติ อุตฺตมมริยาทาภูตํฯ เตเนวาห ‘‘ยสฺส เยว มนาปา, ตสฺส เตว ปรมา’’ติฯ เตสนฺติ กามคุณานํฯ สภาวโตติ ลกฺขณโตฯ

‘‘เอกสฺมิํเยว อสฺสาทนกุชฺฌนโต’’ติอาทินา ‘‘ยสฺมา เตเยว รูปาทโย เอโก อสฺสาเทตี’’ติอาทิกํ สุตฺตนฺตวิวรณํ อิฏฺฐานิฏฺฐภาเว เหตุภาเวน วุตฺตนฺติ ทสฺเสติฯ อิฏฺฐานิฏฺฐคฺคหณํ โหตีติ นิพฺพาเน วิย อนิฏฺฐคฺคหณํ สญฺญาวิปลฺลาเสน อญฺเญสุปิ อารมฺมเณสุ อิฏฺฐานิฏฺฐาภินิเวโส โหตีติ อธิปฺปาโยฯ

วิภาโค นาม อสงฺกโร, วิตฺถาโร จาติ ‘‘วิภตฺต’’นฺติ ปทสฺส ‘‘ววตฺถิตํ, ปกาสิต’’นฺติ จ อตฺถมาหฯ อญฺเญสนฺติ อติอฑฺฒทลิทฺทานํฯ อิทํ อิฏฺฐํ, อนิฏฺฐญฺจ โหตีติ เอตฺถ จ-สทฺเทน อนิฏฺฐํ, อิฏฺฐญฺจ โหตีติ อยมฺปิ อตฺโถ วุตฺโตติ เวทิตพฺพํฯ อนิฏฺฐํ อิฏฺฐนฺติ อิฏฺฐสฺส ‘‘อนิฏฺฐ’’นฺติ, อนิฏฺฐสฺส ‘‘อิฏฺฐ’’นฺติ คหเณ ยถาสงฺขฺยํ โยชนาฯ อินฺทฺริยวิการาปตฺติอาทินาติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน ปุพฺพาภิสงฺขาราทิํ สงฺคณฺหาติฯ ปุเรตรํ ปวตฺตจิตฺตาภิสงฺขารวเสนาปิ หิ วินาว สญฺญาวิปลฺลาสํ อิฏฺฐํ ‘‘อนิฏฺฐ’’นฺติ, อนิฏฺฐญฺจ ‘‘อิฏฺฐ’’นฺติ คยฺหตีติฯ

เตน วิปาเกนาติ เตน กุสลากุสลวิปาเกนฯ อารมฺมณสฺส อิฏฺฐานิฏฺฐตนฺติ ยตฺถ ตํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส พุทฺธรูปาทิกสฺส คูถาทิกสฺส จ อารมฺมณสฺส ยถากฺกมํ อิฏฺฐตํ อนิฏฺฐตญฺจ นิทสฺเสติฯ วิชฺชมาเนปิ สญฺญาวิปลฺลาเส อารมฺมเณน วิปากนิยมทสฺสนนฺติ อิฏฺฐารมฺมเณ กุสลวิปาโกว อุปฺปชฺชติ, อนิฏฺฐารมฺมเณ อกุสลวิปาโกวาติ เอวํ อารมฺมเณน วิปากนิยมทสฺสนํฯ อารมฺมณนิยมทสฺสนตฺถนฺติ ยํ กุสลวิปากสฺส อารมฺมณํ, ตํ อิฏฺฐํ นามฯ ยํ อกุสลวิปากสฺส อารมฺมณํ, ตํ อนิฏฺฐํ นามาติ ทสฺสนตฺถํฯ อารมฺมเณน นิยามิโต หิ วิปาโก อตฺตโน อุปการกสฺส อารมฺมณสฺส นิยามโก โหตีติฯ

ทฺวารนฺตเร ทุกฺขสฺส ปจฺจยภูตสฺส อารมฺมณสฺส ทฺวารนฺตเร สุขวิปากุปฺปาทนโต, ทฺวารนฺตเร สุขสฺส ปจฺจยภูตสฺส อารมฺมณสฺส ทฺวารนฺตเร ทุกฺขวิปากุปฺปาทนโต วิปาเกน อารมฺมณนิยมทสฺสเนน วิปากวเสน อิฏฺฐานิฏฺฐตา ทสฺสิตาติ โยชนาฯ

[7] ทุปฺปริคฺคหฏฺเฐน การณภูเตน ลกฺขณสฺส อินฺทฺริยาทิสภาวสฺส ทุปฺปฏิวิชฺฌตา, เอวํ สุปริคฺคหฏฺเฐน ลกฺขณสุปฺปฏิวิชฺฌตา เวทิตพฺพาฯ ‘‘ทูเร’’ติ อวุตฺตสฺสาติ ลกฺขณโต ‘‘ทูเร’’ติ อกถิตสฺสฯ วุตฺตมฺปีติ ลกฺขณโต ‘‘ทูเร’’ติ วุตฺตมฺปิ สุขุมรูปํฯ

‘‘ภินฺทมาโน’’ติ สมฺภินฺทมาโนติ วุตฺตํ โหตีติ อาห ‘‘มิสฺสกํ กโรนฺโต’’ติฯ ยสฺมา ปน เภทนํ วิภาคกรณมฺปิ โหติ, ตสฺมา ทุติยวิกปฺเป ‘‘ภินฺทมาโน’’ติ ปทสฺส ‘‘วิสุํ กโรนฺโต’’ติ อตฺถมาหฯ ตติยวิกปฺเป ปน ภินฺทมาโนติ วินาเสนฺโตติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘สนฺติกภาวํ ภินฺทิตฺวา ทูรภาวํ, ทูรภาวญฺจ ภินฺทิตฺวา สนฺติกภาวํ กโรนฺโต’’ติฯ น หิ สกฺกา สนฺติกสฺส ตพฺภาวํ อวินาเสตฺวา ทูรภาวํ กาตุํ, ตถา อิตรสฺสาปิฯ สนฺติกภาวกรเณน น ภินฺทติ น วินาเสติ, น จ โอกาสทูรโต ลกฺขณโต ทูรํ วิสุํ กรเณน ภินฺทติ วิภาคํ กโรติ, นาปิ โอกาสทูเรน ลกฺขณโต ทูรํ โวมิสฺสกกรเณน ภินฺทติ สมฺภินฺทตีติ โยชนาฯ ‘‘ติธา อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ’’ติ สงฺเขเปน วุตฺตมตฺถํ ‘‘น หี’’ติอาทินา วิวรติฯ วิสุํ กโรติ, โวมิสฺสกํ กโรตีติ กโรติ-สทฺทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธฯ ‘‘เอตฺถาปี’’ติอาทินา ยถา ‘‘โอกาสโต ทูรเมว ภินฺทตี’’ติ เอตฺถ โอกาสโต ทูรสฺส โอกาสโต สนฺติกภาวกรณํ อธิปฺเปตนฺติ วินาสนํ เภทนํ, เอวํ ‘‘น ลกฺขณโต ทูรํ ภินฺทตี’’ติ เอตฺถาปิ ลกฺขณโต ทูรสฺส ลกฺขณโต สนฺติกภาวากรณํ อเภทนํ อวินาสนนฺติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติฯ โวมิสฺสกกรณวิภาคกรณตฺถตํ สนฺธายาห ‘‘ภินฺทมาโนติ เอตฺถ จ อญฺญถา เภทนํ วุตฺต’’นฺติฯ ปจฺฉิมนเย วินาสนตฺถเมว สนฺธาย ‘‘เภทนํ อิธ จ อญฺญถา วุตฺต’’นฺติ อโวจฯ

รูปกฺขนฺธนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. เวทนากฺขนฺธนิทฺเทสวณฺณนา

[8] จกฺขาทโย ปสาทาติ โอฬาริกตฺตภาวปริยาปนฺนา จกฺขุโสตฆานชิวฺหาปสาทา, มโนมยตฺตภาวปริยาปนฺนา จกฺขุโสตปฺปสาทา จฯ กายโวหารํ อรหนฺตีติ กายนฺโตคธตฺตา กาเยกเทสตฺตา จ กาโยติ วตฺตพฺพตํ อรหนฺติฯ กาโยติ หิ อตฺตภาโวปิ วุจฺจติ ‘‘สกฺกายทิฏฺฐี’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 1.21; 3.155), กรชกาโยปิ ‘‘โส อิมมฺหา กายา อญฺญํ กายํ อภินิมฺมินาตี’’ติอาทีสุ (ปฏิ. ม. 3.14)ฯ ตพฺพตฺถุกาติ จกฺขาทินิสฺสิตา กายิกาติ ปริยาเยน วุตฺตา, นิปฺปริยาเยน ปน เจตสิกาวฯ ยถาห ‘‘ยํ ตสฺมิํ สมเย ตชฺชาจกฺขุวิญฺญาณธาตุสมฺผสฺสชํ เจตสิกํ เนว สาตํ นาสาตํ เจโตสมฺผสฺสชํ อทุกฺขมสุขํ เวทยิต’’นฺติอาทิ (ธ. ส. 152)ฯ ‘‘น หิ จกฺขาทโย กายปฺปสาทา โหนฺตี’’ติ อิมินา กายปสาทนิสฺสิตา เวทนา นิปฺปริยาเยน กายิกาติ ทสฺเสติฯ กายิกเจตสิกาทิภาเวนาติ อาทิ-สทฺเทน กุสลากุสลาพฺยากตาทิภาวา สงฺคยฺหนฺติฯ เตนาติ สุขาทิเวทเนกเทสสฺส อทฺธาสมยวเสน อตีตาทิภาวาภาเวนฯ เกจิ ปเนตฺถ ‘‘เหฏฺฐา ทสฺสิตนยตฺตา ปากฏตฺตา อทฺธาวเสน, เอกมุหุตฺตาทิปุพฺพณฺหาทีสุ อุตุอาทินา รูปสฺส วิย เวทนาย วิภาโค น คยฺหตีติ สมยวเสน จ อตีตาทิเภโท น ทสฺสิโต’’ติ วทนฺติฯ สนฺตานวเสน ปวตฺตานมฺปิ เวทนานํ จิตฺเตน สมูหโต คเหตพฺพตํ สนฺธายาห ‘‘เวทนาสมุทาโย’’ติฯ เตหีติ อทฺธาสมยวเสน อตีตาทิภาเวหิฯ เอตฺถาติ เอตสฺมิํ วิภงฺเคฯ เตติ ‘‘เวทเนกเทสา’’ติ วุตฺตา กายิกเจตสิกาทิภาเวน ภินฺนา สุขาทิเวทนาวิเสสาฯ ยทิ เวทเนกเทสา เอตฺถ คหิตา, ขณปริจฺฉินฺนาว เต คเหตพฺพา, น สนฺตติปริจฺฉินฺนาติ อาห ‘‘เอกสนฺตติยํ ปนา’’ติอาทิฯ เตสูติ สุขาทิเภเทสุฯ เภโทติ วิเสโสฯ ตสฺสาติ สุขาทิวิเสสสฺสฯ ยถา เจตฺถ, เอวํ ‘‘ตํสหิตตทุปฺปาทกา’’ติ เอตฺถาปิ ตํ-สทฺเทน สุขาทิวิเสโส ปจฺจามฏฺโฐติ เวทิตพฺโพฯ สนฺตติ ปริจฺเฉทิกา ภวิตุํ อรหตีติ สมฺพนฺโธฯ สนฺตติขณวเสเนว ปริจฺเฉโท วุตฺโต, น อทฺธาสมยวเสนาติ อธิปฺปาโยฯ