สญฺญากฺขนฺโธ ปน ปุริเม โอกาสปญฺจเก ฉผสฺสทฺวารวเสน, อิตรสฺมิํ โอฬาริกทุเก ปฏิฆสมฺผสฺสทุกวเสน เจว ยถาวุตฺตกุสลตฺติกาทิวเสน จ วิภตฺโตฯ เสเสสุ กุสลตฺติกาทิวเสเนวฯ ตถา สงฺขารกฺขนฺโธฯ ปฏิฆสมฺผสฺสทุโก ปเนตฺถ นตฺเถวฯ เจตนาย เอว เจตฺถ นิทฺเทโส สงฺขารกฺขนฺธธมฺมานํ เจตนาปฺปธานภาวทสฺสนตฺถํฯ ตถา หิ สา ‘‘สงฺขารกฺขนฺโธ’’ติ วุตฺตาฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ วิญฺญาณกฺขนฺธสฺส วิภชเน ปฏินิทฺเทเสฯ ตํ ปน ทฺวยนฺติ มโนธาตุมโนวิญฺญาณธาตุทฺวยํฯ ยญฺหิ สตฺตวิญฺญาณธาตุเทสนายํ ‘‘มโนธาตุ, มโนวิญฺญาณธาตู’’ติ ทฺวยํ เทสิตํ, ตํ ฉวิญฺญาณกายเทสนายํ ‘‘มโนวิญฺญาณ’’นฺเตฺวว วุจฺจตีติฯ

ปาฬินเยนาติ ขนฺธวิภงฺคปาฬินเยนฯ อญฺเญน ปกาเรนาติ ธมฺมสงฺคเห, ตทฏฺฐกถายญฺจ อาคเตน ปการนฺตเรนฯ

1. รูปกฺขนฺธนิทฺเทสวณฺณนา

[2] ‘‘กิญฺจี’’ติ ปทํ ‘‘เอกจฺจ’’นฺติ อิมินา สมานตฺถนฺติ อาห ‘‘กิญฺจีติ ปการนฺตรเภทํ อามสิตฺวา อนิยมนิทสฺสน’’นฺติฯ อุภเยนาติ ปการเภทํ อนามสิตฺวา อามสิตฺวา จ อนิยมทสฺสนวเสน ปวตฺเตน ‘‘ยํ กิญฺจี’’ติ ปททฺวเยนฯ อธิปฺเปตตฺถนฺติ รูปํฯ อติจฺจาติ อติกฺกมิตฺวาฯ ปวตฺติโตติ ปวตฺตนโตฯ นิยมนตฺถนฺติ นิวตฺตนตฺถํฯ

‘‘กิญฺจา’’ติ เอตฺถ กิํ-สทฺโท ปุจฺฉายํ เหตุอตฺถทีปโก, กรเณ เจตํ ปจฺจตฺตวจนํ, จ-สทฺโท วจนาลงฺกาโรติ อาห ‘‘เกน การเณน วเทถา’’ติฯ ทุติยวิกปฺเป ปน วุตฺตนเยเนว การณตฺเถ ปวตฺตํ กิํ-สทฺทํ ‘‘วเทถา’’ติ กิริยาปทสมฺพนฺธเนน อุปโยควเสน ปริณาเมตฺวา วทติ ‘‘ตํ การณํ วเทถา’’ติฯ

ปุริมสนฺตานสฺส เภทนฺติ ปุริมสนฺตานสฺส วินาสํ, วินาสาปเทเสน เจตฺถ สนฺตาเน วิสทิสุปฺปาทเมว ทสฺเสติฯ เตเนวาห ‘‘วิสทิสสนฺตานุปฺปตฺติทสฺสนโต’’ติฯ นนุ จ อรูปธมฺมานมฺปิ วิโรธิปจฺจยสมวาเย วิสทิสุปฺปตฺติ อตฺถีติ? สจฺจํ อตฺถิ, สา ปน น ปากฏตรา, ปากฏตรา จ อิธาธิปฺเปตาฯ เตเนวาห ‘‘สีตาทิสนฺนิปาเต’’ติฯ ตถา จาห ภควา ‘‘สีเตนปิ รุปฺปติ, อุณฺเหนปิ รุปฺปตี’’ติอาทิ (สํ. นิ. 3.79)ฯ