มตฺถเกติ เวหปฺผเลสูติ อตฺโถฯ เสฏฺฐภวา นามาติ ตโต ปรํ อคมนโต อุตฺตมภวาติ อธิปฺปาโยฯ เตเนว ภวสีสานีติ คหิตาฯ อิเมสุ ตีสุ ฐาเนสูติ เวหปฺผลาทิฏฺฐานานิ เอว สนฺธาย วุตฺตํฯ เวหปฺผลโต ปน ปุริเมสุ นวสุ นิพฺพตฺตอนาคามี อรูปธาตุํ อุปปชฺชตีติ กตฺวา ‘‘รูปธาตุยา จุตสฺส อรูปธาตุํ อุปปชฺชนฺตสฺส กสฺสจิ สตฺต อนุสยา อนุเสนฺติ, กสฺสจิ ปญฺจ, กสฺสจิ ตโย อนุเสนฺตี’’ติ (ยม. 2.อนุสยยมก.311) อิทํ วุตฺตํ, น เวหปฺผลาทีสุ อุปปนฺนํ สนฺธายาติ อยเมตฺถ อธิปฺปาโย สิยาฯ ยํ ปน วุตฺตํ ‘‘นวสุ พฺรหฺมโลเกสุ นิพฺพตฺตอริยสาวกานํ ตตฺรูปปตฺติเยว โหติ, น เหฏฺฐูปปตฺตี’’ติ, เอเตน เหฏฺฐูปปตฺติ เอว นิวาริตา, น เตสฺเวว อุปรูปริ เวหปฺผเล จ อุปปตฺติ อรูปธาตูปปตฺติ จฯ ‘‘ปฐมชฺฌานภูมิยํ นิพฺพตฺโต อนาคามี นว พฺรหฺมโลเก โสเธตฺวา มตฺถเก ฐิโต ปรินิพฺพาตี’’ติ อิทมฺปิ อนุปุพฺเพน อาโรหนฺตํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ น เตน ตสฺส มตฺถกํ อปฺปตฺตสฺส อรูปธาตุํ อุปปตฺติ นิวาริตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ

โย วา อญฺญตฺถ ตตฺถ วา มคฺคํ ภาเวตฺวา จวิตฺวา ตตฺถ อุปปนฺโน อวิกฺขมฺภิตรูปราโค อริยสาวโก, ตํ สนฺธาย อยํ อฏฺฐกถา วุตฺตาฯ เตเนว ‘‘นวสุ พฺรหฺมโลเกสุ นิพฺพตฺตอริยสาวกาน’’นฺติ, ‘‘ปฐมชฺฌานภูมิยํ นิพฺพตฺโต อนาคามี’’ติ, ‘‘อิเมสุ ตีสุ ฐาเนสุ นิพฺพตฺตอนาคามิโน’’ติ จ สพฺพตฺถ นิพฺพตฺตคฺคหณํ กตํฯ ตสฺส ปน เยน ตตฺถ อุปปนฺโน, ตสฺมิํ รูปราเค วิกฺขมฺภิเต ปุน ภวาภิลาโส น ภวิสฺสตีติ อรูปราคุปจฺเฉโท จ ภวิสฺสติเยวฯ โย ปน ปุถุชฺชโน ตตฺถ นิพฺพตฺโต อริยมคฺคํ ภาเวตฺวา อรูเปหิ วิกฺขมฺภิตรูปราโค อุปฺปนฺเน มคฺเค นิพฺพตฺตภวาทีนวทสฺสนวเสน อนิวตฺติตภวาภิลาโส, ตสฺส วเสน ยมกปาฬิ ปวตฺตาติ วา อยมตฺโถ อธิปฺเปโต สิยาฯ

อายุปฺปมาณวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. อภิญฺเญยฺยาทิวารวณฺณนา

[1030] ‘‘รุปฺปนลกฺขณํ รูปํ, ผุสนลกฺขโณ ผสฺโส’’ติอาทินา สามญฺญวิเสสลกฺขณปริคฺคาหิกา สลกฺขณปริคฺคาหิกา ทิฏฺฐิกงฺขาวิตรณวิสุทฺธิโย ญาตปริญฺญา, ตโต ปรํ ยาว อนุโลมา ตีรณปริญฺญา, อุทยพฺพยานุปสฺสนโต ปฏฺฐาย ยาว มคฺคา ปหานปริญฺญาฯ

ตตฺถ ตตฺถาติ ขนฺธาทีนํ ตาว ขนฺธวิภงฺคาทีสุ ปญฺหปุจฺฉกวาเร วตฺตพฺพํ วุตฺตํ, เหตุอาทีนญฺจ ขนฺธาทีสุ อนฺโตคธตฺตา ตตฺถ ตตฺถ ปญฺหปุจฺฉกวาเร วตฺตพฺพํ วุตฺตเมวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

อภิญฺเญยฺยาทิวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ธมฺมหทยวิภงฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อิติ สมฺโมหวิโนทนิยา ลีนตฺถปทวณฺณนา

วิภงฺค-มูลฏีกา สมตฺตาฯ

ฯ นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ

อภิธมฺมปิฏเก

วิภงฺค-อนุฏีกา

1. ขนฺธวิภงฺโค

1. สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา