2. สจฺจวาราทิวณฺณนา

[719] เหตุวาเร กาลตฺตเยปิ เหตุผลธมฺมา ‘‘อตฺถา’’ติ วุตฺตา, เตสญฺจ เหตุธมฺมา ‘‘ธมฺมา’’ติ, ธมฺมวาเร เวเนยฺยวเสน อตีตานญฺจ สงฺคหิตตฺตา ‘‘อุปฺปนฺนา สมุปฺปนฺนา’’ติอาทิ น วุตฺตนฺติ อตีตปจฺจุปฺปนฺนา ‘‘อตฺถา’’ติ วุตฺตา, ตํนิพฺพตฺตกา จ ‘‘ธมฺมา’’ติ อิทเมเตสํ ทฺวินฺนมฺปิ วารานํ นานตฺตํฯ

สจฺจวาราทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา

[725] อวุตฺตตฺตาติ ‘‘เตสํ วิปาเก ญาณ’’นฺติ สามญฺเญน วตฺวา วิเสเสน อวุตฺตตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ เอตฺถ จ กิริยานํ อวิปากตฺตา ธมฺมภาโว น วุตฺโตติฯ ยทิ เอวํ วิปากา น โหนฺตีติ อตฺถภาโว จ น วตฺตพฺโพติ? น, ปจฺจยุปฺปนฺนตฺตาฯ เอวญฺเจ กุสลากุสลานมฺปิ อตฺถภาโว อาปชฺชตีติฯ นปฺปฏิสิทฺโธ, วิปากสฺส ปน ปธานเหตุตาย ปากฏตฺตา ธมฺมภาโวว เตสํ วุตฺโตฯ กิริยานํ ปจฺจยตฺตา ธมฺมภาโว อาปชฺชตีติ เจ? นายํ โทโส อปฺปฏิสิทฺธตฺตา, กมฺมผลสมฺพนฺธสฺส ปน อเหตุตฺตา ธมฺมภาโว น วุตฺโตฯ อปิจ ‘‘อยํ อิมสฺส ปจฺจโย, อิทํ ปจฺจยุปฺปนฺน’’นฺติ เอวํ เภทํ อกตฺวา เกวลํ กุสลากุสเล วิปากกิริยธมฺเม จ สภาวโต ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ธมฺมปฏิสมฺภิทา อตฺถปฏิสมฺภิทา จ โหตีติปิ เตสํ อตฺถธมฺมตา น วุตฺตาติ เวทิตพฺพา ฯ กุสลากุสลวาเรสุ จ ธมฺมปฏิสมฺภิทา กุสลากุสลานํ ปจฺจยภาวํ สตฺติวิเสสํ สนิปฺผาเทตพฺพตํ ปสฺสนฺตี นิปฺผาเทตพฺพาเปกฺขา โหตีติ ตํสมฺพนฺเธเนว ‘‘เตสํ วิปาเก ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา’’ติ วุตฺตํฯ สภาวทสฺสนมตฺตเมว ปน อตฺถปฏิสมฺภิทาย กิจฺจํ นิปฺผนฺนผลมตฺตทสฺสนโตติ ตสฺสา นิปฺผาทกานเปกฺขตฺตา วิปากวาเร ‘‘เตสํ วิปจฺจนเก ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา’’ติ น วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

สภาวปญฺญตฺติยาติ น สตฺตาทิปญฺญตฺติยา, อวิปรีตปญฺญตฺติยา วาฯ โขเภตฺวาติ โลมหํสชนนสาธุการทานาทีหิ โขเภตฺวาฯ

ปุน ธมฺมสฺสวเน ชานิสฺสถาติ อปฺปสฺสุตตฺตา ทุติยวารํ กเถนฺโต ตเทว กเถสฺสตีติ อธิปฺปาโยฯ

[746] ภูมิทสฺสนตฺถนฺติ เอตฺถ กามาวจรา โลกุตฺตรา จ ภูมิ ‘‘ภูมี’’ติ เวทิตพฺพา, จิตฺตุปฺปาทา วาติฯ

อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ปญฺหปุจฺฉกวณฺณนา

[747] ปจฺจยสมุปฺปนฺนญฺจ อตฺถํ ปจฺจยธมฺมญฺจาติ วจเนหิ เหตาทิปจฺจยสมุปฺปนฺนานํ กุสลากุสลรูปานมฺปิ อตฺถปริยายํ, เหตาทิปจฺจยภูตานํ วิปากกิริยรูปานมฺปิ ธมฺมปริยายญฺจ ทสฺเสติฯ ปฏิภานปฏิสมฺภิทาย กามาวจรวิปาการมฺมณตา มหคฺคตารมฺมณตา จ ปฏิสมฺภิทาญาณารมฺมณตฺเต น ยุชฺชติ ปฏิสมฺภิทาญาณานํ กามาวจรโลกุตฺตรกุสเลสุ กามาวจรกิริยาโลกุตฺตรวิปาเกสุ จ อุปฺปตฺติโตฯ สพฺพญาณารมฺมณตาย สติ ยุชฺเชยฺย, ‘‘เยน ญาเณน ตานิ ญาณานิ ชานาตี’’ติ (วิภ. 726) วจนโต ปน น สพฺพญาณารมฺมณตาติ กถยนฺติฯ สุตฺตนฺตภาชนีเย ปน ‘‘ญาเณสุ ญาณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา’’ติ อวิเสเสน วุตฺตตฺตา สพฺพญาณารมฺมณตา สิยาฯ อภิธมฺมภาชนีเยปิ จิตฺตุปฺปาทวเสน กถนํ นิรวเสสกถนนฺติ ยถาทสฺสิตวิสยวจนวเสน ‘‘เยน ญาเณน ตานิ ญาณานิ ชานาตี’’ติ ยํ วุตฺตํ, ตํ อญฺญารมฺมณตํ น ปฏิเสเธตีติฯ ยถา จ อตฺถปฏิสมฺภิทาวิสยานํ น นิรวเสเสน กถนํ อภิธมฺมภาชนีเย, เอวํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทาวิสยสฺสปีติฯ เอวํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทาย สพฺพญาณวิสยตฺตา ‘‘ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา สิยา ปริตฺตารมฺมณา สิยา มหคฺคตารมฺมณา สิยา อปฺปมาณารมฺมณา’’ติ (วิภ. 749) วุตฺตาฯ

ยทิปิ ‘‘สิยา อตฺถปฏิสมฺภิทา น มคฺคารมฺมณา’’ติ (วิภ. 749) วจนโต อภิธมฺมภาชนีเย วุตฺตปฏิสมฺภิทาสฺเวว ปญฺหปุจฺฉกนโย ปวตฺโตฯ น หิ มคฺโค ปจฺจยุปฺปนฺโน น โหติ, อภิธมฺมภาชนีเย จ ปฏิสมฺภิทาญาณวิสยา เอว ปฏิภานปฏิสมฺภิทา วุตฺตาติ น ตสฺสา มหคฺคตารมฺมณตาติฯ