1. สงฺคหวารวณฺณนา

[718] เอเสว นโยติ สงฺเขเปน ทสฺเสตฺวา ตเมว นยํ วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ ‘‘ธมฺมปฺปเภทสฺส หี’’ติอาทิมาหฯ นิรุตฺติปฏิภานปฺปเภทา ตพฺพิสยานํ อตฺถาทีนํ ปจฺจยุปฺปนฺนาทิเภเทหิ ภินฺทิตฺวา เวทิตพฺพาฯ

‘‘ยํ กิญฺจิ ปจฺจยสมุปฺปนฺน’’นฺติ เอเตน สจฺจเหตุธมฺมปจฺจยาการวาเรสุ อาคตานิ ทุกฺขาทีนิ คหิตานิฯ สจฺจปจฺจยาการวาเรสุ นิพฺพานํ, ปริยตฺติวาเร ภาสิตตฺโถ, อภิธมฺมภาชนีเย วิปาโก กิริยญฺจาติ เอวํ ปาฬิยํ วุตฺตานเมว วเสน ปญฺจ อตฺถา เวทิตพฺพา, ตถา ธมฺมา จฯ

วิทหตีติ นิพฺพตฺตกเหตุอาทีนํ สาธารณํ นิพฺพจนํ, ตทตฺถํ ปน วิภาเวตุมาห ‘‘ปวตฺเตติ เจว ปาเปติ จา’’ติฯ เตสุ ปุริโม อตฺโถ มคฺควชฺเชสุ ทฏฺฐพฺโพฯ ภาสิตมฺปิ หิ อวโพธนวเสน อตฺถํ ปวตฺเตตีติฯ มคฺโค ปน นิพฺพานํ ปาเปตีติ ตสฺมิํ ปจฺฉิโมฯ

ธมฺมนิรุตฺตาภิลาเปติ เอตฺถ ธมฺม-สทฺโท สภาววาจโกติ กตฺวา อาห ‘‘ยา สภาวนิรุตฺตี’’ติ, อวิปรีตนิรุตฺตีติ อตฺโถฯ ตสฺสา อภิลาเปติ ตสฺสา นิรุตฺติยา อวจนภูตาย ปญฺญตฺติยา อภิลาเปติ เกจิ วณฺณยนฺติฯ เอวํ สติ ปญฺญตฺติ อภิลปิตพฺพา , น วจนนฺติ อาปชฺชติ, น จ วจนโต อญฺญํ อภิลปิตพฺพํ อุจฺจาเรตพฺพํ อตฺถิ, อถาปิ ผสฺสาทิวจเนหิ โพเธตพฺพํ อภิลปิตพฺพํ สิยา, เอวํ สติ อตฺถธมฺมวชฺชํ เตหิ โพเธตพฺพํ น วิชฺชตีติ เตสํ นิรุตฺติภาโว อาปชฺชติฯ ‘‘ผสฺโสติ จ สภาวนิรุตฺติ, ผสฺสํ ผสฺสาติ น สภาวนิรุตฺตี’’ติ ทสฺสิโตวายมตฺโถ, น จ อวจนํ เอวํปการํ อตฺถิ, ตสฺมา วจนภูตาย เอว ตสฺสา สภาวนิรุตฺติยา อภิลาเป อุจฺจารเณติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ