นิทฺเทสวณฺณนา

[509] กมฺมตฺเถหิ ทิฏฺฐิ-สทฺทาทีหิ สาสนํ วุตฺตนฺติ ‘‘ทิฏฺฐตฺตา ทิฏฺฐี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สภาวฏฺเฐนาติ อวิปรีตฏฺเฐนฯ สิกฺขิยมาโน กายาทีนิ วิเนติ, น อญฺญถาติ อาห ‘‘สิกฺขิตพฺพฏฺเฐน วินโย’’ติ, วินโย วา สิกฺขิตพฺพานิ สิกฺขาปทานิ, ขนฺธตฺตยํ สิกฺขิตพฺพนฺติ วินโย วิยาติ วินโยติ ทสฺเสติฯ สตฺถุ อนุสาสนทานภูตํ สิกฺขตฺตยนฺติ อาห ‘‘อนุสิฏฺฐิทานวเสนา’’ติฯ

สมฺมาทิฏฺฐิปจฺจยตฺตาติ สมฺมาทิฏฺฐิยา ปจฺจยตฺตาฯ ติสฺโส หิ สิกฺขา สิกฺขนฺตสฺส สมฺมาทิฏฺฐิ ปริปูรตีติฯ ‘‘ตสฺมาติห ตฺวํ ภิกฺขุ อาทิเมว วิโสเธหิ กุสเลสุ ธมฺเมสุ, โก จาทิ กุสลานํ ธมฺมานํ? สีลญฺจ สุวิสุทฺธํ ทิฏฺฐิ จ อุชุกา’’ติ (สํ. นิ. 5.369) วจนโต สมฺมาทิฏฺฐิปุพฺพงฺคมํ สิกฺขตฺตยํฯ เอตสฺมิญฺจ อตฺถทฺวเย ผลการโณปจาเรหิ สิกฺขตฺตยํ ‘‘ทิฏฺฐี’’ติ วุตฺตํ, กุสลธมฺเมหิ วา อตฺตโน เอกเทสภูเตหีติ อธิปฺปาโยฯ ภควโต วินยนกิริยตฺตา วินโย สิกฺขตฺตยํ, ตํ ปน วินยนํ ธมฺเมเนว อวิสมสภาเวน, เทสนาธมฺเมน วา ปวตฺตํ, น ทณฺฑาทินาติ ‘‘ธมฺมวินโย’’ติ วุตฺตํฯ

อนวชฺชธมฺมตฺถนฺติ ปรมานวชฺชนิพฺพานตฺถํ, อกุปฺปเจโตวิมุตฺติอตฺถํ วาฯ ธมฺเมสุ อภิญฺเญยฺยาทีสุ อภิชานนาทิการณํ สิกฺขตฺตยนฺติ ตํ ‘‘ธมฺมวินโย’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘อิมิสฺสา อิมสฺมิ’’นฺติ ปุนปฺปุนํ วุจฺจมานํ นิยมกรณํ โหติ, เอว-สทฺทโลโป วา กโตติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘นิยโม กโต’’ติฯ

[510] ภิกฺขุโกติ อนญฺญตฺเถน ก-กาเรน ปทํ วฑฺฒิตนฺติ ‘‘ภิกฺขนธมฺมตายา’’ติ อตฺถมาหฯ ภิกฺขโกติ ปน ปาเฐ ภิกฺขตีติ ภิกฺขโกติ อตฺโถฯ ชลฺลิกํ รชมิสฺสํ มลํ, อมิสฺสํ มลเมวฯ ภินฺนปฏธโรติ นิพฺพจนํ ภินฺนปฏธเร ภิกฺขุ-สทฺทสฺส นิรุฬฺหตฺตา วุตฺตํฯ

ยสฺส ภาเวตพฺโพ ปหาตพฺโพ จ โอธิ อวสิฏฺโฐ อตฺถิ, โส โอธิโส, อรหา ปน ตทภาวา โอธิรหิโตติ ‘‘อโนธิโส กิเลสานํ ปหานา ภิกฺขู’’ติ วุตฺโตฯ โอธิ-สทฺโท วา เอกเทเส นิรุฬฺโหติ สพฺพมคฺคา สพฺพกิเลสา จ อรหตา ภาวิตา ปหีนา จ ‘‘โอธี’’ติ น วุจฺจนฺติฯ ปหานาติ อิทญฺจ นิพฺพจนํ เภทนปริยายวเสน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

เสกฺโขติอาทินา ภิกฺขุ-สทฺเทน วุจฺจมานํ อตฺถํ คุณวเสน ทสฺเสติ, เหฏฺฐา ปน ‘‘สมญฺญาย ปฏิญฺญายา’’ติ ปญฺญายนวเสน, ‘‘ภิกฺขตี’’ติอาทินา นิพฺพจนวเสน ทสฺสิโตฯ

เสกฺโข ภิกฺขูติ สตฺต เสกฺขา กถิตา, ภินฺนตฺตา ปาปกานํ…เป.… ภิกฺขูติ ขีณาสโวว กถิโตติ อิทํ ทฺวยํ ‘‘เสกฺโขติ ปุถุชฺชนกลฺยาณเกน สทฺธิํ สตฺต อริยา, ภินฺนตฺตาติ อิมินา ปน จตฺตาโร ผลฏฺฐา’’ติ อิมินา ทฺวเยน น สเมติ, ตทิทํ นิปฺปริยายทสฺสนํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ‘‘เสสฏฺฐาเนสุ ปุถุชฺชนกลฺยาณกาทโย กถิตา’’ติ วุตฺตํ, นนุ ปฏิญฺญาย ภิกฺขุสีโลปิ วุตฺโตติ? วุตฺโต, น ปน อิธาธิปฺเปโต สพฺพปฺปการชฺฌานนิพฺพตฺตกสฺส อธิปฺเปตตฺตาฯ

ภควโต วจนํ อุปสมฺปทากมฺมกรณสฺส การณตฺตา ฐานํ, ตทนุรูปํ ฐานารหํ, อนูนญตฺติอนุสฺสาวนํ อุปฺปฏิปาฏิยา จ อวุตฺตนฺติ อตฺโถฯ

[511] นิปฺปริยายโต สีลํ สมาทานวิรติอวีติกฺกมนวิรติภาวโตติ อธิปฺปาโยฯ อนภิชฺฌาทีนิ สนฺธาย เจตสิกสีลสฺส ปริยายสีลตา วุตฺตาฯ นครวฑฺฒกี วตฺถุวิชฺชาจริโยติ วทนฺติฯ จตุพฺพิโธ อาหาโร อสิตาทีนิ, ภกฺขิตพฺพภุญฺชิตพฺพเลหิตพฺพจุพิตพฺพานิ วาฯ

ปาติโมกฺขสํวเรน อุเปโต ปิหิตินฺทฺริโย โหติ ติณฺณํ สุจริตานํ อินฺทฺริยสํวราหารตฺตา, ปาติโมกฺขสํวโร วา อินฺทฺริยสํวรสฺส อุปนิสฺสโย โหติฯ อิติ ปาติโมกฺขสํวเรน ปิหิตินฺทฺริโย ‘‘ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต’’ติ วุตฺโตฯ อิมินา อธิปฺปาเยน ‘‘สํวุโต’’ติ เอตสฺส ปิหิตินฺทฺริโยติ อตฺถมาหฯ ปาติโมกฺเขน จ สํวเรน จาติ อิทํ ปาติโมกฺขโต อญฺญํ สีลํ กายิกอวีติกฺกมาทิคฺคหเณน คหิตนฺติ อิมินา อธิปฺปาเยน วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ทุติโย ปนตฺโถ ทฺวินฺนมฺปิ เอกตฺถตํ สนฺธาย วุตฺโตฯ

[513] สพฺพมฺปิ ทุสฺสีลฺยนฺติ อิมินา อภิชฺฌาทโย จ คหิตาติ สนฺธายาห ‘‘มนสาปิ อาจรติ เอว, ตสฺมา ตํ ทสฺเสตุ’’นฺติฯ ตตฺถาติ กายิกวีติกฺกมาทิวเสน วุตฺเตสุ อนาจาเรสุฯ ครุภณฺฑวิสฺสชฺชนมาปชฺชตีติ ถุลฺลจฺจยํ อาปชฺชตีติ อตฺโถฯ

อโรปิโมติ สงฺฆิกภูมิยํ อุฏฺฐิโต วุตฺโตฯ ผาติกมฺมนฺติ ครุภณฺฑนฺตรภูตํ กมฺมํฯ ทณฺฑกมฺมนฺติ ยถาวุตฺตํ หตฺถกมฺมมาหฯ สินายนฺติ เอเตนาติ สินานํ, จุณฺณาทิฯ

สจฺจาลีเกน ปิยวาที ‘‘จาฏู’’ติ วุจฺจติ, จาฏุํ อตฺตานํ อิจฺฉตีติ จาฏุกาโม, ตสฺส ภาโว จาฏุกมฺยตาฯ มุคฺคสูปสฺส อปฺปวิสนฏฺฐานํ นาม นตฺถิ สพฺพาหาเรหิ อวิรุทฺธตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ ปริภฏติ ธาเรติ, โปเสติ วาติ ปริภโฏ, อถ วา ปริวารภูโต ภโฏ เสวโก ปริภโฏฯ

ภณฺฑาคาริกกมฺมํ คิหีนํ กริยมานํ วุตฺตํฯ ปิณฺฑตฺถํ ปฏิปิณฺฑทานํ, ปิณฺฑํ ทตฺวา ปฏิปิณฺฑคฺคหณํ วา ปิณฺฑปฏิปิณฺฑํฯ สงฺฆโภคเจติยโภคานํ อโยนิโส วิจารณํ สงฺฆุปฺปาทเจติยุปฺปาทปฏฺฐปนํ, อตฺตโน สนฺตเก วิย ปฏิปชฺชนนฺติ เกจิฯ

[514] คาโว จรนฺติ เอตฺถาติ โคจโร, โคจโร วิยาติ โคจโร, อภิณฺหํ จริตพฺพฏฺฐานํฯ คาโว วา จกฺขาทีนิ อินฺทฺริยานิ, เตหิ จริตพฺพฏฺฐานํ โคจโรฯ อยุตฺโต โคจโร อโคจโรติ ตทญฺโญ ยุตฺโต ‘‘โคจโร’’ติ วุตฺโตฯ

วา-สทฺโท วิธุนนตฺโถปิ โหตีติ กตฺวา อาห ‘‘วินิทฺธุตกิพฺพิสานิ วา’’ติฯ

[515] อวรา ปจฺฉิมา มตฺตา เอเตสนฺติ โอรมตฺตกานิฯ สํยมกรณียานีติ กายวาจาสํยมมตฺเตน กตฺตพฺพปฏิกมฺมานิ, วิกฺขิปิตพฺพานิ วาฯ ‘‘ปุน น เอวํ กโรมี’’ติ จิตฺเตน สํวรมตฺเตน, อินฺทฺริยสํวเรเนว วา กรณียานิ สํวรกรณียานิฯ ทิวิวิหารชนปทวาสี ทิวิวิหารวาสีฯ มนสฺส อธิฏฺฐานเมว อธิฏฺฐานาวิกมฺมํฯ เทสนา อิธ ‘‘วุฏฺฐานาวิกมฺม’’นฺติ อธิปฺเปตาฯ ตตฺถ ‘‘จิตฺตุปฺปาทกรณียานิ มนสิการปฏิพทฺธานี’’ติ วจนโต ปาติโมกฺขสํวรวิสุทฺธตฺถํ อนติกฺกมนียานิ อนาปตฺติคมนียานิ วชฺชานิ วุตฺตานีติ อาจริยสฺส อธิปฺปาโยฯ จตุพฺพิธสฺสาติ อตฺตานุวาทปรานุวาททณฺฑทุคฺคติภยสฺสฯ

[516] ‘‘อิธ ภิกฺขู’’ติ ภิกฺขุ เอว อธิปฺเปโตติ สนฺธาย ‘‘เสสสิกฺขา ปน อตฺถุทฺธารวเสน สิกฺขา-สทฺทสฺส อตฺถทสฺสนตฺถํ วุตฺตา’’ติ อาหฯ

ภิกฺขุคฺคหณํ ปน อคฺคปริสามุเขน สพฺพชฺฌานนิพฺพตฺตกานํ จตุนฺนมฺปิ ปริสานํ ทสฺสนตฺถํ กตํฯ คุณโต วา ภิกฺขุ อธิปฺเปโตติ สพฺพาปิ สิกฺขา อิธาธิปฺเปตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ สพฺเพน สิกฺขาสมาทาเนนาติ เอตฺถ เยน สมาทาเนน สพฺพาปิ สิกฺขา สมาทินฺนา โหนฺติ, ตํ เอกมฺปิ สพฺพสมาทานกิจฺจกรตฺตา สพฺพสมาทานํ นาม โหติ, อเนเกสุ ปน วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ สพฺเพน สิกฺขิตพฺพากาเรนาติ อวีติกฺกมเทสนาวุฏฺฐานวตฺตจรณาทิอากาเรนฯ วีติกฺกมนวเสน เสสสฺสปิ นิสฺเสสตากรณํ สนฺธาย ‘‘ภินฺนสฺสปี’’ติอาทิมาหฯ

[519] อาวรณีเยหิ จิตฺตปริโสธนภาวนา ชาคริยานุโยโคติ กตฺวา อาห ‘‘ภาวน’’นฺติฯ สุปฺปปริคฺคาหกนฺติ ‘‘สุปฺปปริคฺคาหกํ นาม อิทํ อิโต ปุพฺเพ อิโต ปรญฺจ นตฺถิ, อยเมตสฺส ปจฺจโย’’ติอาทินา ปริคฺคาหกํฯ

[520-521] ยุตฺโตติ อารมฺภมาโนฯ สาตจฺจํ เนปกฺกญฺจ ปวตฺตยมาโน ชาคริยานุโยคํ อนุยุตฺโต โหตีติ สมฺพนฺธํ ทสฺเสติฯ

[522] โลกิยายปิ…เป.… อาหาติ อิทํ วิปสฺสนาภาวนาย สติปฏฺฐานาทโย เอกสฺมิํ อารมฺมเณ สห นปฺปวตฺตนฺติ, ปวตฺตมานานิปิ อินฺทฺริยพลานิ โพชฺฌงฺเคสฺเวว อนฺโตคธานิ โหนฺติฯ ปีติสมฺโพชฺฌงฺคคฺคหเณน หิ ตทุปนิสฺสยภูตํ สทฺธินฺทฺริยํ สทฺธาพลญฺจ คหิตเมว โหติ ‘‘สทฺธูปนิสํ ปาโมชฺช’’นฺติ (สํ. นิ. 2.23) วุตฺตตฺตาฯ มคฺคงฺคานิ ปญฺเจว วิปสฺสนากฺขเณ ปวตฺตนฺตีติ อิมมตฺถํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[523] สมนฺตโต, สมฺมา, สมํ วา สาตฺถกาทิปชานนํ สมฺปชานํ, ตเทว สมฺปชญฺญํฯ เตนาติ สติสมฺปยุตฺตตฺตา เอว อุทฺเทเส อวุตฺตาปิ สติ นิทฺเทเส ‘‘สโต’’ติ อิมินา วุตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ

สาตฺถกานํ อภิกฺกมาทีนํ สมฺปชานนํ สาตฺถกสมฺปชญฺญํฯ เอวํ สปฺปายสมฺปชญฺญํฯ อภิกฺกมาทีสุ ปน ภิกฺขาจารโคจเร อญฺญตฺถาปิ จ ปวตฺเตสุ อวิชหิเต กมฺมฏฺฐานสงฺขาเต โคจเร สมฺปชญฺญํ โคจรสมฺปชญฺญํฯ อภิกฺกมาทีสุ อสมฺมุยฺหนเมว สมฺปชญฺญํ อสมฺโมหสมฺปชญฺญํฯ

ทฺเว กถาติ วจนกรณากรณกถา น กถิตปุพฺพาฯ วจนํ กโรมิ เอว, ตสฺมา สุพฺพจตฺตา ปฏิวจนํ เทมีติ อตฺโถฯ

กมฺมฏฺฐานสีเสเนวาติ กมฺมฏฺฐานคฺเคเนว, กมฺมฏฺฐานํ ปธานํ กตฺวา เอวาติ อตฺโถฯ เตน ‘‘ปตฺตมฺปิ อเจตน’’นฺติอาทินา วกฺขมานํ กมฺมฏฺฐานํ, ยถาปริหริยมานํ วา อวิชหิตฺวาติ ทสฺเสติฯ ‘‘ตสฺมา’’ติ เอตสฺส ‘‘ธมฺมกถา กเถตพฺพาเยวาติ วทนฺตี’’ติ เอเตน สมฺพนฺโธฯ ภเยติ ปรจกฺกาทิภเยฯ

อวเสสฏฺฐาเนติ ยาคุอคฺคหิตฏฺฐาเนฯ ฐานจงฺกมนเมวาติ อธิฏฺฐาตพฺพิริยาปถวเสน วุตฺตํ, น โภชนาทิกาเล อวสฺสํ กตฺตพฺพนิสชฺชายปิ ปฏิกฺเขปวเสนฯ

เถโร ทารุจีริโย –

‘‘ตสฺมาติห เต, พาหิย, เอวํ สิกฺขิตพฺพํฯ ทิฏฺเฐ ทิฏฺฐมตฺตํ ภวิสฺสติ, สุเต มุเต วิญฺญาเตฯ ยโต โข เต, พาหิย, ทิฏฺเฐ ทิฏฺฐมตฺตํ ภวิสฺสติ, สุเต มุเต วิญฺญาเต วิญฺญาตมตฺตํ ภวิสฺสติ, ตโต ตฺวํ, พาหิย, น เตน, ยโต ตฺวํ, พาหิย, น เตนฯ ตโต ตฺวํ, พาหิย, น ตตฺถ, ยโต ตฺวํ, พาหิย, น ตตฺถฯ ตโต ตฺวํ, พาหิย, เนวิธ น หุรํ น อุภยมนฺตเรนฯ เอเสวนฺโต ทุกฺขสฺสา’’ติ (อุทา. 10) –

เอตฺตเกน อรหตฺตํ สจฺฉากาสิฯ

ขาณุอาทิปริหรณตฺถํ, ปติฏฺฐิตปาทปริหรณตฺถํ วา ปสฺเสน หรณํ วีติหรณนฺติ วทนฺติฯ ยาว ปติฏฺฐิตปาโท, ตาว อาหรณํ อติหรณํ, ตโต ปรํ หรณํ วีติหรณนฺติ อยํ วา เอเตสํ วิเสโสฯ อวีจินฺติ นิรนฺตรํฯ

ปฐมชวเนปิ…เป.… น โหตีติ อิทํ ปญฺจวิญฺญาณวีถิยํ อิตฺถิปุริโสติ รชฺชนาทีนํ อภาวํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ตตฺถ หิ อาวชฺชนโวฏฺฐพฺพนานํ อโยนิโส อาวชฺชนโวฏฺฐพฺพนวเสน อิฏฺเฐ อิตฺถิรูปาทิมฺหิ โลโภ, อนิฏฺเฐ จ ปฏิโฆ อุปฺปชฺชติฯ

มโนทฺวาเร ปน อิตฺถิปุริโสติ รชฺชนาทิ โหติ, ตสฺส ปญฺจทฺวารชวนํ มูลํ, ยถาวุตฺตํ วา สพฺพํ ภวงฺคาทิฯ เอวํ มโนทฺวารชวนสฺส มูลวเสน มูลปริญฺญา วุตฺตาฯ อาคนฺตุกตาวกาลิกตา ปน ปญฺจทฺวารชวนสฺเสว อปุพฺพติตฺตรตาวเสนฯ มณิสปฺโป สีหฬทีเป วิชฺชมานา เอกา สปฺปชาตีติ วทนฺติฯ จลนนฺติ กมฺปนํฯ

อติหรตีติ ยาว มุขา อาหรติฯ วีติหรตีติ ตโต ยาว กุจฺฉิ, ตาว หรติ, กุจฺฉิคตํ วา ปสฺสโต หรติฯ อลฺลตฺตญฺจ อนุปาเลตีติ วายุอาทีหิ อติวิโสสนํ ยถา น โหติ, ตถา ปาเลติฯ อาภุชตีติ ปริเยสนชฺโฌหรณชิณฺณาชิณฺณตาทิํ อาวชฺเชติ, วิชานาตีติ อตฺโถฯ ตํตํวิชานนนิปฺผาทโกเยว หิ ปโยโค ‘‘สมฺมาปโยโค’’ติ วุตฺโตติฯ อถ วา ‘‘สมฺมาปฏิปตฺติมาคมฺม อพฺภนฺตเร อตฺตา นาม โกจิ ภุชนโก นตฺถี’’ติอาทินา วิชานนํ อาภุชนํฯ

อฏฺฐาเนติ มนุสฺสามนุสฺสปริคฺคหิเต อยุตฺเต ฐาเน เขตฺตเทวายตนาทิเกฯ ตุมฺพโต เวฬุนาฬิอาทิอุทกภาชนโตฯ ตนฺติ ฉฑฺฑิตํ อุทกํฯ

คเตติ คมเนติ ปุพฺเพ อภิกฺกมปฏิกฺกมคฺคหเณน คมเนปิ ปุรโต ปจฺฉโต จ กายสฺส อติหรณํ วุตฺตนฺติ อิธ คมนเมว คหิตนฺติ เวทิตพฺพํ, วกฺขมาโน วา เอเตสํ วิเสโสฯ

เอตฺตเกนาติ กมฺมฏฺฐานํ อวิสฺสชฺเชตฺวา จตุนฺนํ อิริยาปถานํ ปวตฺตนวจนมตฺเตน โคจรสมฺปชญฺญํ น ปากฏํ โหตีติ อตฺโถฯ เอวํ ปน สุตฺเต กมฺมฏฺฐานํ อวิภูตํ โหตีติ จงฺกมนฏฺฐานนิสชฺชาสุ เอว ปวตฺเต ปริคฺคณฺหนฺตสฺส สุตฺเต ปวตฺตา อปากฏา โหนฺตีติ อตฺโถฯ

กายาทิกิริยามยตฺตา อาวชฺชนกิริยาสมุฏฺฐิตตฺตา จ ชวนํ, สพฺพมฺปิ วา ฉทฺวารปฺปวตฺตํ กิริยามยปวตฺตํ นาม, ทุติยชฺฌานํ วจีสงฺขารวิรหา ‘‘ตุณฺหีภาโว’’ติ วุจฺจติฯ

[526] อุปาสนฏฺฐานนฺติ อิสฺสาสานํ วิย อุปาสนสฺส สิกฺขาโยคกรณสฺส กมฺมฏฺฐานอุปาสนสฺส ฐานนฺติ อตฺโถฯ ตเมว หิ อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘โยคปถ’’นฺติ อาหาติฯ สีสํ โธวตีติ อิจฺฉาทาสพฺยา ภุชิสฺสตํ ญาปยติ, มิจฺฉาปฏิปนฺเนหิ วา ปกฺขิตฺตํ อยสรชํ โธวติฯ

[529] วินยปริยาเยน อทินฺนาทานปาราชิเก อาคตํฯ สุตฺตนฺตปริยาเยน อารญฺญกสิกฺขาปเท ‘‘ปญฺจธนุสติกํ ปจฺฉิม’’นฺติ อาคตํ อารญฺญิกํ ภิกฺขุํ สนฺธายฯ น หิ โส วินยปริยายิเก อรญฺเญ วสนโต ‘‘อารญฺญโก ปนฺตเสนาสโน’’ติ สุตฺเต วุตฺโตติฯ

[530] ‘‘นิตุมฺพ’’นฺติปิ ‘‘นทีกุญฺช’’นฺติปิ ยํ วทนฺติ, ตํ กนฺทรนฺติ อปพฺพตปเทเสปิ วิทุคฺคนทีนิวตฺตนปเทสํ กนฺทรนฺติ ทสฺเสติฯ

[531] ภาเชตฺวา ทสฺสิตนฺติ เอเตน ภาเชตพฺพตํ อนฺเต นิทฺเทสสฺส การณํ ทสฺเสติฯ

[533] รหสฺส กิริยา รหสฺสํ, ตํ อรหติ ตสฺส โยคฺคนฺติ ราหสฺเสยฺยกํฯ วิจิตฺตา หิ ตทฺธิตาติฯ รหสิ วา สาธุ รหสฺสํ, ตสฺส โยคฺคํ ราหสฺเสยฺยกํฯ

[536] ปณิหิโตติ สุฏฺฐุ ฐปิโตฯ

[537] ปริคฺคหิตนิยฺยานนฺติ ปริคฺคหิตนิยฺยานสภาวํ, กายาทีสุ สุฏฺฐุ ปวตฺติยา นิยฺยานสภาวยุตฺตนฺติ อตฺโถฯ กายาทิปริคฺคหณํ ญาณํ วา ปริคฺคโห, ตํ-สมฺปยุตฺตตาย ปริคฺคหิตํ นิยฺยานภูตํ อุปฏฺฐานํ กตฺวาติ อตฺโถฯ

[542-543] วิการปฺปตฺติยาติ จิตฺตสฺส วิการาปตฺติภาเวนาติ อตฺโถฯ สพฺพสงฺคาหิกวเสนาติ สตฺตสงฺขารคตสพฺพโกธสงฺคาหิกวเสนฯ สพฺพสงฺคหณญฺจ สมุจฺเฉทปฺปหานสฺสปิ อธิปฺเปตตฺตา กตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

[546] อิทํ สนฺธายาติ ‘‘ทฺเว ธมฺมา’’ติ สนฺธายฯ เอกวจเนน ‘‘ถินมิทฺธ’’นฺติ อุทฺทิสิตฺวาปิ นิทฺเทเส ‘‘สนฺตา’’ติ วจนเภโท, พหุวจนํ กตนฺติ อตฺโถฯ นิโรธสนฺตตายาติ วจนํ องฺคสนฺตตาย, สภาวสนฺตตาย วา สนฺตตานิวารณตฺถํฯ

[550] ถินมิทฺธวิการวิรหา ตปฺปฏิปกฺขสญฺญา อาโลกสญฺญา นาม โหติฯ เตเนว วุตฺตํ ‘‘อยํ สญฺญา อาโลกา โหตี’’ติฯ

[553] ‘‘วนฺตตฺตา มุตฺตตฺตา’’ติอาทีนิ, ‘‘อาโลกา โหตี’’ติอาทีนิ จ ‘‘จตฺตตฺตาติอาทีนี’’ติ วุตฺตานิฯ

อาทิ-สทฺเทน วา ทฺวินฺนมฺปิ นิทฺเทสปทานิ สงฺคเหตฺวา ตตฺถ ยานิ เยสํ เววจนานิ, ตาเนว สนฺธาย ‘‘อญฺญมญฺญเววจนานี’’ติ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ปฏิมุญฺจโตติ เอเตน สารมฺภํ อภิภวํ ทสฺเสติฯ นิราวรณา หุตฺวา อาภุชติ สมฺปชานาตีติ นิราวรณาโภคา, ตํสภาวตฺตา วิวฏาฯ

[556] ‘‘วิกาโล นุ โข, น นุ โข’’ติ อนิจฺฉยตาย กตวตฺถุชฺฌาจารมูลโก วิปฺปฏิสาโร วตฺถุชฺฌาจาโร การณโวหาเรน วุตฺโตติ ทฏฺฐพฺโพฯ

[562] กิลิสฺสนฺตีติ กิเลเสนฺตีติ อตฺถํ วทนฺติ, สทรถภาเวน สยเมว วา กิลิสฺสนฺติฯ น หิ เต อุปฺปชฺชมานา กิเลสรหิตา อุปฺปชฺชนฺตีติฯ

[564] อิเธว จ วิภงฺเค ‘‘อุเปโต โหตี’’ติอาทิ ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตเมวฯ

[588] นิทฺเทสวเสนาติ ‘‘ตตฺถ กตมา อุเปกฺขา? ยา อุเปกฺขา’’ติอาทินิทฺเทสวเสนฯ ‘‘อิมาย อุเปกฺขาย อุเปโต โหตี’’ติอาทิ ปฏินิทฺเทสวเสนาติ วทนฺติฯ ‘‘ตตฺถ กตมา…เป.… อิมาย อุเปกฺขาย อุเปโต โหตี’’ติ เอเตน ปุคฺคโล นิทฺทิฏฺโฐ โหติ, ‘‘สมุเปโต’’ติอาทินา ปฏินิทฺทิฏฺโฐฯ ยาว วา ‘‘สมนฺนาคโต’’ติ ปทํ, ตาว นิทฺทิฏฺโฐ, ‘‘เตน วุจฺจติ อุเปกฺขโก’’ติ อิมินา ปฏินิทฺทิฏฺโฐติ เตสํ วเสน นิทฺเทสปฏินิทฺเทสา โยเชตพฺพาฯ ปกาเรนาติ อุเปกฺขาย ‘‘อุเปกฺขนา’’ติอาทิธมฺมปฺปกาเรน ‘‘อุเปโต สมุเปโต’’ติอาทิปุคฺคลปฺปกาเรน จ อุเปกฺขกสทฺทสฺส อตฺถํ ฐเปนฺโต ปฏฺฐเปนฺติฯ ‘‘อุเปกฺขา’’ติ เอตสฺส อตฺถสฺส ‘‘อุเปกฺขนา’’ติ การณํฯ อุเปกฺขนาวเสน หิ อุเปกฺขาติฯ ตถา ‘‘อุเปโต สมุเปโต’’ติ เอเตสํ ‘‘อุปาคโต สมุปาคโต’’ติ การณนฺติ เอวํ ธมฺมปุคฺคลวเสน ตสฺส ตสฺสตฺถสฺส การณํ ทสฺเสนฺตา วิวรนฺติ, ‘‘อุเปกฺขโก’’ติ อิมสฺเสว วา อตฺถสฺส ‘‘อิมาย อุเปกฺขาย อุเปโต โหตี’’ติอาทินา การณํ ทสฺเสนฺตาฯ ‘‘อุเปกฺขนา อชฺฌุเปกฺขนา สมุเปโต’’ติอาทินา พฺยญฺชนานํ วิภาคํ ทสฺเสนฺตา วิภชนฺติฯ

อุเปกฺขก-สทฺทนฺโตคธาย วา อุเปกฺขาย ตสฺเสว จ อุเปกฺขก-สทฺทสฺส วิสุํ อตฺถวจนํ ‘‘ยา อุเปกฺขา อุเปกฺขนา’’ติอาทินา, ‘‘อิมาย อุเปกฺขาย อุเปโต โหตี’’ติอาทินา จ พฺยญฺชนวิภาโคฯ สพฺพถา อญฺญาตตา นิกุชฺฌิตภาโว, เกนจิ ปกาเรน วิญฺญาเตปิ นิรวเสสปริจฺฉินฺทนาภาโว คมฺภีรภาโวฯ

[602] อุปริภูมิปฺปตฺติยาติ อิทํ ‘‘รูปสญฺญานํ สมติกฺกมา’’ติ เอตฺเถว โยเชตพฺพํฯ วิญฺญาณญฺจายตนาทีนิปิ วา อากาสานญฺจายตนาทีนํ อุปริภูมิโยติ สพฺพตฺถาปิ น น ยุชฺชติฯ

[610] วิญฺญาณญฺจายตนนิทฺเทเส ‘‘อนนฺตํ วิญฺญาณนฺติ ตํเยว อากาสํ วิญฺญาเณน ผุฏํ มนสิ กโรติ อนนฺตํ ผรติ, เตน วุจฺจติ อนนฺตํ วิญฺญาณ’’นฺติ เอตฺถ วิญฺญาเณนาติ เอตํ อุปโยคตฺเถ กรณวจนํ, ตํเยว อากาสํ ผุฏํ วิญฺญาณํ มนสิ กโรตีติ กิร อฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ อยํ วา เอตสฺส อตฺโถ – ตํเยว อากาสํ ผุฏํ วิญฺญาณํ วิญฺญาณญฺจายตนวิญฺญาเณน มนสิ กโรตีติฯ อยํ ปนตฺโถ ยุตฺโต – ตํเยว อากาสํ วิญฺญาเณน ผุฏํ เตน คหิตาการํ มนสิ กโรติ, เอวํ ตํ วิญฺญาณํ อนนฺตํ ผรตีติฯ ยญฺหิ อากาสํ ปฐมารุปฺปสมงฺคี วิญฺญาเณน อนนฺตํ ผรติ, ตํ ผรณาการสหิตเมว วิญฺญาณํ มนสิกโรนฺโต ทุติยารุปฺปสมงฺคี อนนฺตํ ผรตีติ วุจฺจตีติฯ

[615] ตํเยว วิญฺญาณํ อภาเวตีติ ยํ ปุพฺเพ ‘‘อนนฺตํ วิญฺญาณ’’นฺติ มนสิ กตํ, ตํเยวาติ อตฺโถฯ ตสฺเสว หิ อารมฺมณภูตํ ปฐเมน วิย รูปนิมิตฺตํ ตติเยนารุปฺเปน อภาเวตีติฯ

นิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา

[623] อภิธมฺมภาชนีเย ปญฺจกนยทสฺสเน ‘‘ปญฺจ ฌานานี’’ติ จ, ‘‘ตตฺถ กตมํ ปฐมํ ฌาน’’นฺติ จ อาทินา อุทฺธฏํฯ อุทฺธฏานํเยว จตุนฺนํ ปฐมตติยจตุตฺถปญฺจมชฺฌานานํ ทสฺสนโต, ทุติยสฺเสว วิเสสทสฺสนโต จฯ

อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ปญฺหปุจฺฉกวณฺณนา