ปกิณฺณกกถาวณฺณนา

สมุคฺคม-สทฺโท สญฺชาติยํ อาทิอุปฺปตฺติยํ นิรุฬฺโหฯ ตํตํปจฺจยสมาโยเค หิ ปุริมภวสงฺขาตา ปุริมนฺตโต อุทฺธงฺคมนํ สมุคฺคโม, สนฺธิยํ วา ปฏิสนฺธิยํ อุคฺคโม สมุคฺคโมฯ โส ปน ยตฺถ ปญฺจกฺขนฺธา ปริปุณฺณา สมุคฺคจฺฉนฺติ, ตตฺเถว ทสฺสิโตฯ เอเตน นเยน อปริปุณฺณขนฺธสมุคฺคโม เอกโวการจตุโวกาเรสุ สกฺกา วิญฺญาตุนฺติฯ อถ วา ยถาธิคตานํ ปญฺจนฺนมฺปิ ขนฺธานํ สห อุคฺคโม อุปฺปตฺติ สมุคฺคโมฯ เอตสฺมิํ อตฺเถ วิกลุปฺปตฺติ อสงฺคหิตา โหติฯ หิมวนฺตปฺปเทเส ชาติมนฺตเอฬกโลมํ ชาติอุณฺณาฯ สปฺปิมณฺฑพินฺทูติ เอวํ เอตฺถาปิ พินฺทุ-สทฺโท โยเชตพฺโพฯ เอวํวณฺณปฺปฏิภาคนฺติ เอวํวณฺณํ เอวํสณฺฐานญฺจฯ ปฏิภชนํ วา ปฏิภาโค, สทิสตาภชนํ สทิสตาปตฺตีติ อตฺโถฯ เอวํวิโธ วณฺณปฺปฏิภาโค เอตสฺสาติ เอวํวณฺณปฺปฏิภาคํฯ

สนฺตติสีสานีติ สนฺตติมูลานิ, สนฺตติโกฏฺฐาสา วาฯ อเนกินฺทฺริยสมาหารภาวโต หิ ปธานงฺคํ ‘‘สีส’’นฺติ วุจฺจติ, เอวํ วตฺถุทสกาทิโกฏฺฐาสา อเนกรูปสมุทายภูตา ‘‘สีสานี’’ติ วุตฺตานีติฯ

ปญฺจกฺขนฺธา ปริปุณฺณา โหนฺตีติ คณนาปาริปูริํ สนฺธาย วุตฺตํ, น ตสฺส ตสฺส ขนฺธสฺส ปริปุณฺณตํฯ กมฺมสมุฏฺฐานปเวณิยา วุตฺตตฺตา ‘‘อุตุจิตฺตาหารชปเวณี จ เอตฺตกํ กาลํ อติกฺกมิตฺวา โหตี’’ติอาทินา วตฺตพฺพา สิยา, ตํ ปน ‘‘ปุพฺพาปรโต’’ติ เอตฺถ วกฺขตีติ อกเถตฺวา กมฺมชปเวณี จ น สพฺพา วุตฺตาติ อวุตฺตํ ทสฺเสตุํ โอปปาติกสมุคฺคโม นาม ทสฺสิโตฯ เอวํ…เป.… ปญฺจกฺขนฺธา ปริปุณฺณา โหนฺตีติ ปริปุณฺณายตนานํ วเสน นโย ทสฺสิโต, อปริปุณฺณายตนานํ ปน กามาวจรานํ รูปาวจรานํ ปริหีนายตนสฺส วเสน สนฺตติสีสหานิ เวทิตพฺพาฯ

ปุพฺพาปรโตติ อยํ วิจารณา น ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ อุปฺปตฺติยํ, อถ โข เตสํ รูปสมุฏฺฐาปเนติ ทฏฺฐพฺพาฯ ตํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เอวํ ปนา’’ติอาทิฯ อปจฺฉาอปุเร อุปฺปนฺเนสูติ เอเตน สํสยการณํ ทสฺเสติฯ สหุปฺปนฺเนสุ หิ อิทเมว ปฐมํ รูปํ สมุฏฺฐาเปติ, อิทํ ปจฺฉาติ อทสฺสิตํ น สกฺกา วิญฺญาตุํฯ เอตฺถ จ ‘‘ปุพฺพาปรโต’’ติ เอติสฺสา วิจารณาย วตฺถุภาเวน ปฏิสนฺธิยํ อุปฺปนฺนา ปวตฺตา ปญฺจกฺขนฺธา คหิตาฯ

ตตฺถ จ นิทฺธารเณ ภุมฺมนิทฺเทโสติ ‘‘รูปํ ปฐมํ รูปํ สมุฏฺฐาเปตี’’ติ อาหฯ อญฺญถา ภาเวนภาวลกฺขณตฺเถ ภุมฺมนิทฺเทเส สติ รูปสฺส รูปสมุฏฺฐาปนกฺขเณ กมฺมสฺสปิ รูปสมุฏฺฐานํ วทนฺตีติ อุภยนฺติ วตฺตพฺพํ สิยาติฯ รูปารูปสนฺตติญฺจ คเหตฺวา อยํ วิจารณา ปวตฺตาติ ‘‘รูปํ ปฐมํ รูปํ สมุฏฺฐาเปตี’’ติ วุตฺตํฯ อญฺญถา ปฏิสนฺธิกฺขเณ เอว วิชฺชมาเน คเหตฺวา วิจารณาย กริยมานาย อรูปสฺส รูปสมุฏฺฐาปนเมว นตฺถีติ ปุพฺพาปรสมุฏฺฐาปนวิจารณาว อิธ น อุปปชฺชตีติ วตฺตพฺพํ สิยาติฯ วตฺถุ อุปฺปาทกฺขเณ ทุพฺพลํ โหตีติ สพฺพรูปานํ อุปฺปาทกฺขเณ ทุพฺพลตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ตทา หิ ตํ ปจฺฉาชาตปจฺจยรหิตํ อาหาราทีหิ จ อนุปตฺถทฺธนฺติ ‘‘ทุพฺพล’’นฺติ วุตฺตํฯ กมฺมเวคกฺขิตฺตตฺตาติ อิทํ สติปิ ภวงฺคสฺส กมฺมชภาเว สายํ วิปากสนฺตติ ปฏิสนฺธิกฺขเณ ปุริมภวงฺคสมุฏฺฐาปกโต อญฺเญน กมฺมุนา ขิตฺตา วิย อปฺปติฏฺฐิตา, ตโต ปรญฺจ สมานสนฺตติยํ อนนฺตรปจฺจยํ ปุเรชาตปจฺจยญฺจ ลภิตฺวา ปติฏฺฐิตาติ อิมมตฺถํ สนฺธาย วุตฺตํฯ

ปเวณี ฆฏิยตีติ จกฺขาทิวตฺถุสนฺตติ เอกสฺมิํ วิชฺชมาเน เอว อญฺญสฺส นิโรธุปฺปตฺติวเสน ฆฏิยติ, น จุติปฏิสนฺธินิสฺสยวตฺถูนํ วิย วิจฺเฉทปฺปวตฺตีติ อตฺโถฯ องฺคโตติ ฌานงฺคโตฯ ฌานงฺคานิ หิ จิตฺเตน สห รูปสมุฏฺฐาปกานิ, เตสํ อนุพลทายกานิ มคฺคงฺคาทีนิ เตสุ วิชฺชมาเนสุ วิเสสรูปปฺปวตฺติทสฺสนโตฯ อถ วา ยานิ จิตฺตงฺคานิ เจตนาทีนิ จิตฺตสฺส รูปสมุฏฺฐาปเน องฺคภาวํ สหายภาวํ คจฺฉนฺติ, เตสํ พลทายเกหิ ฌานงฺคาทีหิ อปริหีนนฺติ อตฺโถฯ ตโต ปริหีนตฺตา หิ จกฺขุวิญฺญาณาทีนิ รูปํ น สมุฏฺฐาเปนฺตีติฯ โย ปน วเทยฺย ‘‘ปฏิสนฺธิจิตฺเตน สหชาตวตฺถุ ตสฺส ฐิติกฺขเณ จ ภงฺคกฺขเณ จ ปุเรชาตนฺติ กตฺวา ปจฺจยเวกลฺลาภาวโต ตสฺมิํ ขณทฺวเย รูปํ สมุฏฺฐาเปตู’’ติ, ตํ นิวาเรนฺโต อาห ‘‘ยทิ หิ จิตฺต’’นฺติอาทิฯ ตตฺถ ฐิติภงฺคกฺขเณสุปิ เตสํ ธมฺมานํ วตฺถุ ปุเรชาตํ น โหตีติ น วตฺตพฺพเมเวตนฺติ อนุชานิ, ตตฺถาปิ โทสํ ทสฺเสติฯ ยทิ ตทา รูปํ สมุฏฺฐาเปยฺย, ตว มเตน ปฏิสนฺธิจิตฺตมฺปิ สมุฏฺฐาเปยฺย, ตทา ปน รูปุปฺปาทนเมว นตฺถิฯ ยทา จ รูปุปฺปาทนํ, ตทา อุปฺปาทกฺขเณ ตว มเตนปิ ปจฺจยเวกลฺลเมว ปฏิสนฺธิกฺขเณ ปุเรชาตนิสฺสยาภาวโต, ตสฺมา ปฏิสนฺธิจิตฺตํ รูปํ น สมุฏฺฐาเปตีติ อยเมตฺถ อธิปฺปาโยฯ

อุปฺปาทกฺขเณ อฏฺฐ รูปานิ คเหตฺวา อุฏฺฐหติฯ กสฺมา? อรูปธมฺมานํ อนนฺตราทิปจฺจยวเสน สเวคานํ ปริปุณฺณพลานเมว อุปฺปตฺติโตฯ

อวิสยตายาติ อคตปุพฺพสฺส คามสฺส อาคนฺตุกสฺส อวิสยภาวโตฯ อปฺปหุตตายาติ ตตฺถ ตสฺส อนิสฺสรภาวโตฯ จิตฺตสมุฏฺฐาน…เป.… ฐิตานีติ อิทํ เยหากาเรหิ จิตฺตสมุฏฺฐานรูปานํ จิตฺตเจตสิกา ปจฺจยา โหนฺติ, เตหิ สพฺเพหิ ปฏิสนฺธิยํ จิตฺตเจตสิกา สมติํสกมฺมชรูปานํ ยถาสมฺภวํ ปจฺจยา โหนฺตีติ กตฺวา วุตฺตํฯ

วฏฺฏมูลนฺติ ตณฺหา อวิชฺชา วุจฺจติฯ จุติจิตฺเตน อุปฺปชฺชมานํ รูปํ ตโต ปุริมตเรหิ อุปฺปชฺชมานํ วิย น ภวนฺตเร อุปฺปชฺชตีติ วฏฺฏมูลสฺส วูปสนฺตตฺตา อนุปฺปตฺติ วิจาเรตพฺพาฯ

รูปสฺส นตฺถิตายาติ รูปานํ นิสฺสรณตฺตา อรูปสฺส, วิราควเสน ปหีนตฺตา อุปฺปาเทตพฺพสฺส อภาวํ สนฺธาย วุตฺตํฯ รูโปกาเส วา รูปํ อตฺถีติ กตฺวา รูปปจฺจยานํ รูปุปฺปาทนํ โหติ, อรูปํ ปน รูปสฺส โอกาโส น โหตีติ ยสฺมิํ รูเป สติ จิตฺตํ อญฺญํ รูปํ อุปฺปาเทยฺย, ตเทว ตตฺถ นตฺถีติ อตฺโถฯ ปุริมรูปสฺสปิ หิ ปจฺจยภาโว อตฺถิ ปุตฺตสฺส ปิติสทิสตาทสฺสนโตติฯ

อุตุ ปน ปฐมํ รูปํ สมุฏฺฐาเปติ ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส ฐิติกฺขเณ สมุฏฺฐาปนโตติ อธิปฺปาโยฯ อุตุ นาม เจส ทนฺธนิโรโธติอาทิ อุตุสฺส ฐานกฺขเณ อุปฺปาทเน การณทสฺสนตฺถํ อรูปานํ อุปฺปาทกาลทสฺสนตฺถญฺจ วุตฺตํฯ ทนฺธนิโรธตฺตา หิ โส ฐิติกฺขเณ พลวาติ ตทา รูปํ สมุฏฺฐาเปติ, ตสฺมิํ ธรนฺเต เอว ขิปฺปนิโรธตฺตา โสฬสสุ จิตฺเตสุ อุปฺปนฺเนสุ ปฏิสนฺธิอนนฺตรํ จิตฺตํ อุตุนา สมุฏฺฐิเต รูเป ปุน สมุฏฺฐาเปตีติ อธิปฺปาโยฯ ตสฺมิํ ธรนฺเต เอว โสฬส จิตฺตานิ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌนฺตีติ เอเตน ปน วจเนน ยทิ อุปฺปาทนิโรธกฺขณา ธรมานกฺขเณ เอว คหิตา, ‘‘โสฬสจิตฺตกฺขณายุกํ รูป’’นฺติ วุตฺตํ โหติ, อถุปฺปาทกฺขณํ อคฺคเหตฺวา นิโรธกฺขโณว คหิโต, ‘‘สตฺตรสจิตฺตกฺขณายุก’’นฺติ, สเจ นิโรธกฺขณํ อคฺคเหตฺวา อุปฺปาทกฺขโณ คหิโต, ‘‘อธิกโสฬสจิตฺตกฺขณายุก’’นฺติ, ยทิ ปน อุปฺปาทนิโรธกฺขณา ธรมานกฺขเณ น คหิตา, ‘‘อธิกสตฺตรสจิตฺตกฺขณายุก’’นฺติฯ

ยสฺมา ปน ‘‘เตสุ ปฏิสนฺธิอนนฺตร’’นฺติ ปฏิสนฺธิปิ ตสฺส ธรมานกฺขเณ อุปฺปนฺเนสุ คหิตา, ตสฺมา อุปฺปาทกฺขโณ ธรมานกฺขเณ คหิโตติ นิโรธกฺขเณ อคฺคหิเต อธิกโสฬสจิตฺตกฺขณายุกตา วกฺขมานา, คหิเต วา โสฬสจิตฺตกฺขณายุกตา อธิปฺเปตาติ เวทิตพฺพาฯ

โอชา ขราติ สวตฺถุกํ โอชํ สนฺธายาหฯ สภาวโต สุขุมาย หิ โอชาย วตฺถุวเสน อตฺถิ โอฬาริกสุขุมตาติฯ

จิตฺตญฺเจวาติ จิตฺตสฺส ปุพฺพงฺคมตาย วุตฺตํ, ตํสมฺปยุตฺตกาปิ ปน รูปสมุฏฺฐาปกา โหนฺตีติฯ ยถาห ‘‘เหตู เหตุสมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ ตํสมุฏฺฐานานญฺจ รูปานํ เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติอาทิ (ปฏฺฐา. 1.1.1)ฯ จิตฺตนฺติ วา จิตฺตุปฺปาทํ คณฺหาติ, น กมฺมเจตนํ วิย เอกธมฺมเมว อวิชฺชมานํฯ กมฺมสมุฏฺฐานญฺจ ตํสมฺปยุตฺเตหิปิ สมุฏฺฐิตํ โหตูติ เจ? น, เตหิ สมุฏฺฐิตภาวสฺส อวุตฺตตฺตา, อวจนญฺจ เตสํ เกนจิ ปจฺจเยน ปจฺจยภาวาภาวโตฯ

อทฺธานปริจฺเฉทโตติ กาลปริจฺเฉทโตฯ ตตฺถ ‘‘สตฺตรส จิตฺตกฺขณา รูปสฺส อทฺธา, รูปสฺส สตฺตรสโม ภาโค อรูปสฺสา’’ติ เอโส อทฺธานปริจฺเฉโท อธิปฺเปโตฯ ปฏิสนฺธิกฺขเณติ อิทํ นยทสฺสนมตฺตํ ทฏฺฐพฺพํ ตโต ปรมฺปิ รูปารูปานํ สหุปฺปตฺติสพฺภาวโต, น ปเนตํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ อสหุปฺปตฺติอภาวํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ, ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส ฐิติภงฺคกฺขเณสุปิ รูปุปฺปตฺติํ สยเมว วกฺขตีติฯ ผลปฺปตฺตนิทสฺสเนน จ รูปารูปานํ อสมานกาลตํ นิทสฺเสติ, น สหุปฺปาทํ ตทตฺถํ อนารทฺธตฺตาฯ สหุปฺปาเทน ปน อสมานกาลตา สุขทีปนา โหตีติ ตํทีปนตฺถเมว สหุปฺปาทคฺคหณํฯ

ยทิ เอวํ รูปารูปานํ อสมานทฺธตฺตา อรูปํ โอหาย รูปสฺส ปวตฺติ อาปชฺชตีติ เอตสฺสา นิวารณตฺถมาห ‘‘ตตฺถ กิญฺจาปี’’ติอาทิฯ เอกปฺปมาณาวาติ นิรนฺตรํ ปวตฺตมาเนสุ รูปารูปธมฺเมสุ นิจฺฉิทฺเทสุ อรูปรหิตํ รูปํ, รูปรหิตํ วา อรูปํ นตฺถีติ กตฺวา วุตฺตํฯ อยญฺจ กถา ปญฺจโวกาเร กมฺมชรูปปฺปวตฺติํ นิพฺพานปฏิภาคนิโรธสมาปตฺติรหิตํ สนฺธาย กตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ ปเท ปทนฺติ อตฺตโน ปเท เอว ปทํ นิกฺขิปนฺโต วิย ลหุํ ลหุํ อกฺกมิตฺวาติ อตฺโถฯ

อโนหายาติ ยาว จุติ, ตาว อวิชหิตฺวา, จุติกฺขเณ ปน สเหว นิรุชฺฌนฺตีติฯ ยสฺมิญฺจทฺธาเน อญฺญมญฺญํ อโนหาย ปวตฺติ, โส จ ปฏิสนฺธิจุติปริจฺฉินฺโน อุกฺกํสโต เอเตสํ อทฺธาติฯ เอวนฺติ เอเตน ปุพฺเพ วุตฺตํ อวกํสโต อทฺธาปการํ อิมญฺจ สงฺคณฺหาตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

เอกุปฺปาทนานานิโรธโตติ เอตํ ทฺวยมปิ สห คเหตฺวา รูปารูปานํ ‘‘เอกุปฺปาทนานานิโรธโต’’ติ เอโก ทฏฺฐพฺพากาโร วุตฺโตติ ทฏฺฐพฺโพฯ เอวํ อิโต ปเรสุปิฯ ปจฺฉิมกมฺมชํ ฐเปตฺวาติ ตสฺส จุติจิตฺเตน สห นิรุชฺฌนโต นานานิโรโธ นตฺถีติ กตฺวา วุตฺตนฺติ วทนฺติฯ ตสฺส ปน เอกุปฺปาโทปิ นตฺถิ เหฏฺฐา โสฬสเก ปจฺฉิมสฺส ภงฺคกฺขเณ อุปฺปตฺติวจนโตฯ ยทิ ปน ยสฺส เอกุปฺปาทนานานิโรธา ทฺเวปิ น สนฺติ, ตํ ฐเปตพฺพํฯ สพฺพมฺปิ จิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณ อุปฺปนฺนํ ฐเปตพฺพํ สิยา, ปจฺฉิมกมฺมชสฺส ปน อุปฺปตฺติโต ปรโต จิตฺเตสุ ปวตฺตมาเนสุ กมฺมชรูปสฺส อนุปฺปตฺติโต วชฺเชตพฺพํ คเหตพฺพญฺจ ตทา นตฺถีติ ‘‘ปจฺฉิมกมฺมชํ ฐเปตฺวา’’ติ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ตโต ปุพฺเพ ปน อฏฺฐจตฺตาลีสกมฺมชรูปปเวณี อตฺถีติ ตตฺถ ยํ จิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ อุปฺปนฺนํ, ตํ อญฺญสฺส อุปฺปาทกฺขเณ นิรุชฺฌตีติ ‘‘เอกุปฺปาทนานานิโรธ’’นฺติ คเหตฺวา ฐิติภงฺคกฺขเณสุ อุปฺปนฺนรูปานิ วชฺเชตฺวา เอวํ เอกุปฺปาทนานานิโรธโต เวทิตพฺพาติ โยชนา กตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ ตญฺหิ รูปํ อรูเปน, อรูปญฺจ เตน เอกุปฺปาทนานานิโรธนฺติฯ ตตฺถ สงฺขลิกสฺส วิย สมฺพนฺโธ ปเวณีติ กตฺวา อฏฺฐจตฺตาลีสกมฺมชิยวจนํ กตํ, อญฺญถา เอกูนปญฺญาสกมฺมชิยวจนํ กตฺตพฺพํ สิยาฯ

นานุปฺปาท…เป.… ปจฺฉิมกมฺมเชน ทีเปตพฺพาติ เตน สุทีปนตฺตา วุตฺตํฯ เอเตน หิ นเยน สกฺกา ตโต ปุพฺเพปิ เอกสฺส จิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณ อุปฺปนฺนรูปํ อญฺญสฺสปิ ภงฺคกฺขเณ เอว นิรุชฺฌตีติ ตํ อรูเปน, อรูปญฺจ เตน นานุปฺปาทํ เอกนิโรธนฺติ วิญฺญาตุนฺติฯ อุภยตฺถาปิ ปน อญฺญสฺส จิตฺตสฺส ฐิติกฺขเณ อุปฺปนฺนํ รูปํ อญฺญสฺส ฐิติกฺขเณ, ตสฺส ฐิติกฺขเณ อุปฺปชฺชิตฺวา ฐิติกฺขเณ เอว นิรุชฺฌนกํ อรูปญฺจ น สงฺคหิตํ, ตํ ‘‘นานุปฺปาทโต นานานิโรธโต’’ติ เอตฺเถว สงฺคหํ คจฺฉตีติ เวทิตพฺพํฯ จตุสนฺตติกรูเปน หิ นานุปฺปาทนานานิโรธตาทีปนา เอตฺถ ฐิติกฺขเณ อุปฺปนฺนสฺส ทสฺสิตตฺตา อทสฺสิตสฺส วเสน นยทสฺสนํ โหตีติฯ สมติํสกมฺมชรูเปสุ เอว ฐิตสฺสปิ คพฺเภ คตสฺส มรณํ อตฺถีติ เตสํ เอว วเสน ปจฺฉิมกมฺปิ โยชิตํฯ

อมรา นาม ภเวยฺยุํ, กสฺมา? ยถา ฉนฺนํ วตฺถูนํ ปวตฺติ , เอวํ ตทุปฺปาทกกมฺเมเนว ภวงฺคาทีนญฺจ ตพฺพตฺถุกานํ ปวตฺติยา ภวิตพฺพนฺติฯ น หิ ตํ การณํ อตฺถิ, เยน ตํ กมฺมเชสุ เอกจฺจํ ปวตฺเตยฺย, เอกจฺจํ น ปวตฺเตยฺยาติฯ ตสฺมา อายุอุสฺมาวิญฺญาณาทีนํ ชีวิตสงฺขารานํ อนูนตฺตา วุตฺตํ ‘‘อมรา นาม ภเวยฺยุ’’นฺติฯ

‘‘อุปฺปาทกฺขเณ อุปฺปนฺนํ อญฺญสฺส อุปฺปาทกฺขเณ นิรุชฺฌติ, ฐิติกฺขเณ อุปฺปนฺนํ อญฺญสฺส ฐิติกฺขเณ, ภงฺคกฺขเณ อุปฺปนฺนํ อญฺญสฺส ภงฺคกฺขเณ นิรุชฺฌตี’’ติ อิทํ อฏฺฐกถายํ อาคตตฺตา วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโยฯ อตฺตโน ปนาธิปฺปายํ อุปฺปาทกฺขเณ อุปฺปนฺนํ นิโรธกฺขเณ, ฐิติกฺขเณ อุปฺปนฺนญฺจ อุปฺปาทกฺขเณ, ภงฺคกฺขเณ อุปฺปนฺนํ ฐิติกฺขเณ นิรุชฺฌตีติ ทีเปติเยวฯ เอวญฺจ กตฺวา อทฺธานปริจฺเฉเท ‘‘ตํ ปน สตฺตรสเมน จิตฺเตน สทฺธิํ นิรุชฺฌตี’’ติ (วิภ. อฏฺฐ. 26 ปกิณฺณกกถา) วุตฺตํฯ อิมาย ปาฬิยา วิรุชฺฌติ, กสฺมา? จตุสมุฏฺฐานิกรูปสฺสปิ สมานายุกตาย ภวิตพฺพตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ ยถา ปน เอเตหิ โยชิตํ, ตถา รูปสฺส เอกุปฺปาทนานานิโรธตา นานุปฺปาเทกนิโรธตา จ นตฺถิเยวฯ

ยา ปน เอเตหิ รูปสฺส สตฺตรสจิตฺตกฺขณายุกตา วุตฺตา, ยา จ อฏฺฐกถายํ ตติยภาคาธิกโสฬสจิตฺตกฺขณายุกตา, สา ปฏิจฺจสมุปฺปาทวิภงฺคฏฺฐกถายํ (วิภ. อฏฺฐ. 227) อตีตารมฺมณาย จุติยา อนนฺตรา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณํ ปฏิสนฺธิํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอตฺตาวตา เอกาทส จิตฺตกฺขณา อตีตา โหนฺติ, ตถา ปญฺจทส จิตฺตกฺขณา อตีตา โหนฺติ, อถาวเสสปญฺจจิตฺตเอกจิตฺตกฺขณายุเก ตสฺมิํ เยวารมฺมเณ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ อุปฺปชฺชตี’’ติ ทสฺสิเตน โสฬสจิตฺตกฺขณายุกภาเวน วิรุชฺฌติฯ น หิ สกฺกา ‘‘ฐิติกฺขเณ เอว รูปํ อาปาถมาคจฺฉตี’’ติ วตฺตุํฯ ตถา หิ สติ น รูปสฺส เอกาทส วา ปญฺจทเสว วา จิตฺตกฺขณา อตีตา, อถ โข อติเรกเอกาทสปญฺจทสจิตฺตกฺขณาฯ ตสฺมา ยทิปิ ปญฺจทฺวาเร ฐิติปฺปตฺตเมว รูปํ ปสาทํ ฆฏฺเฏตีติ ยุชฺเชยฺย, มโนทฺวาเร ปน อุปฺปาทกฺขเณปิ อาปาถมาคจฺฉตีติ อิจฺฉิตพฺพเมตํฯ น หิ มโนทฺวาเร อตีตาทีสุ กิญฺจิ อาปาถํ นาคจฺฉตีติฯ มโนทฺวาเร จ เอวํ วุตฺตํ ‘‘เอกาทส จิตฺตกฺขณา อตีตา, อถาวเสสปญฺจจิตฺตกฺขณายุเก’’ติ (วิภ. อฏฺฐ. 227)ฯ

โย เจตฺถ จิตฺตสฺส ฐิติกฺขโณ วุตฺโต, โส จ อตฺถิ นตฺถีติ วิจาเรตพฺโพฯ

จิตฺตยมเก (ยม. 2.จิตฺตยมก.102) หิ ‘‘อุปฺปนฺนํ อุปฺปชฺชมานนฺติ? ภงฺคกฺขเณ อุปฺปนฺนํ, โน จ อุปฺปชฺชมาน’’นฺติ เอตฺตกเมว วุตฺตํ, น วุตฺตํ ‘‘ฐิติกฺขเณ ภงฺคกฺขเณ จา’’ติฯ ตถา ‘‘นุปฺปชฺชมานํ นุปฺปนฺนนฺติ? ภงฺคกฺขเณ นุปฺปชฺชมานํ, โน จ นุปฺปนฺน’’นฺติ เอตฺตกเมว วุตฺตํ, น วุตฺตํ ‘‘ฐิติกฺขเณ ภงฺคกฺขเณ จา’’ติฯ เอวํ ‘‘น นิรุทฺธํ น นิรุชฺฌมานํ, น นิรุชฺฌมานํ น นิรุทฺธ’’นฺติ เอเตสํ ปริปุณฺณวิสฺสชฺชเน ‘‘อุปฺปาทกฺขเณ อนาคตญฺจา’’ติ วตฺวา ‘‘ฐิติกฺขเณ’’ติ อวจนํ, อติกฺกนฺตกาลวาเร จ ‘‘ภงฺคกฺขเณ จิตฺตํ อุปฺปาทกฺขณํ วีติกฺกนฺต’’นฺติ วตฺวา ‘‘ฐิติกฺขเณ’’ติ อวจนํ ฐิติกฺขณาภาวํ จิตฺตสฺส ทีเปติฯ สุตฺเตสุปิ หิ ‘‘ฐิตสฺส อญฺญถตฺตํ ปญฺญายตี’’ติ ตสฺเสว (สํ. นิ. 3.38; อ. นิ. 3.47) เอกสฺส อญฺญถตฺตาภาวโต ‘‘ยสฺสา อญฺญถตฺตํ ปญฺญายติ, สา สนฺตติฐิตี’’ติ น น สกฺกา วตฺตุนฺติ, วิชฺชมานํ วา ขณทฺวยสมงฺคิํ ฐิตนฺติฯ

โย เจตฺถ จิตฺตนิโรธกฺขเณ รูปุปฺปาโท วุตฺโต, โส จ วิจาเรตพฺโพ ‘‘ยสฺส วา ปน สมุทยสจฺจํ นิรุชฺฌติ, ตสฺส ทุกฺขสจฺจํ อุปฺปชฺชตีติ? โนติ วุตฺต’’นฺติ (ยม. 1.สจฺจยมก.136)ฯ โย จ จิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ รูปนิโรโธ วุตฺโต, โส จ วิจาเรตพฺโพ ‘‘ยสฺส กุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ, ตสฺส อพฺยากตา ธมฺมา นิรุชฺฌนฺตีติ? โนติอาทิ (ยม. 3.ธมฺมยมก.163) วุตฺต’’นฺติฯ น จ จิตฺตสมุฏฺฐานรูปเมว สนฺธาย ปฏิกฺเขโป กโตติ สกฺกา วตฺตุํ จิตฺตสมุฏฺฐานรูปาธิการสฺส อภาวา, อพฺยากตสทฺทสฺส จ จิตฺตสมุฏฺฐานรูเปสฺเวว อปฺปวตฺติโตฯ ยทิ สงฺขารยมเก กายสงฺขารสฺส จิตฺตสงฺขาเรน สหุปฺปาเทกนิโรธวจนโต อพฺยากต-สทฺเทน จิตฺตสมุฏฺฐานเมเวตฺถ คหิตนฺติ การณํ วเทยฺย, ตมฺปิ อการณํฯ น หิ เตน วจเนน อญฺญรูปานํ จิตฺเตน สหุปฺปาทสหนิโรธปฏิกฺเขโป กโต, นาปิ นานุปฺปาทนานานิโรธานุชานนํ, เนว จิตฺตสมุฏฺฐานโต อญฺญสฺส อพฺยากตภาวนิวารณญฺจ กตํ, ตสฺมา ตถา อปฺปฏิกฺขิตฺตานานุญฺญาตานิวาริตาพฺยากตภาวานํ สหุปฺปาทสหนิโรธาทิกานํ กมฺมชาทีนํ เอเตน จิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ นิโรโธ ปฏิกฺขิตฺโตติ น สกฺกา กมฺมชาทีนํ จิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ นิโรธํ วตฺตุํฯ ยมกปาฬิอนุสฺสรเณ จ สติ อุปฺปาทานนฺตรํ จิตฺตสฺส ภิชฺชมานตาติ ตสฺมิํ ขเณ จิตฺตํ น จ รูปํ สมุฏฺฐาเปติ วินสฺสมานตฺตา, นาปิ จ อญฺญสฺส รูปสมุฏฺฐาปกสฺส สหายภาวํ คจฺฉตีติ ปฏิสนฺธิจิตฺเตน สหุปฺปนฺโน อุตุ ตทนนฺตรสฺส จิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ รูปํ สมุฏฺฐาเปยฺยฯ

เอวญฺจ สติ รูปารูปานํ อาทิมฺหิ สห รูปสมุฏฺฐาปนโต ปุพฺพาปรโตติ อิทมฺปิ นตฺถิ, อติลหุปริวตฺตญฺจ จิตฺตนฺติ เยน สหุปฺปชฺชติ, ตํ จิตฺตกฺขเณ รูปํ อุปฺปชฺชมานเมวาติ สกฺกา วตฺตุํฯ เตเนว หิ ตํ ปฏิสนฺธิโต อุทฺธํ อจิตฺตสมุฏฺฐานานํ อตฺตนา สห อุปฺปชฺชมานานํ น เกนจิ ปจฺจเยน ปจฺจโย โหติ, ตทนนฺตรญฺจ ตํ ฐิติปฺปตฺตนฺติ ตทนนฺตรํ จิตฺตํ ตสฺส ปจฺฉาชาตปจฺจโย โหติ, น สหชาตปจฺจโยติฯ ยทิ เอวํ ‘‘ยสฺส กายสงฺขาโร อุปฺปชฺชติ, ตสฺส วจีสงฺขาโร นิรุชฺฌตีติ? โน’’ติ (ยม. 2.สงฺขารยมก.128), วตฺตพฺพนฺติ เจ? น, จิตฺตนิโรธกฺขเณ รูปุปฺปาทารมฺภาภาวโตติฯ นิปฺปริยาเยน หิ จิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ เอว รูปํ อุปฺปชฺชมานํ โหติ, จิตฺตกฺขเณ ปน อวีติวตฺเต ตํ อตฺตโน รูปสมุฏฺฐาปนปุเรชาตปจฺจยกิจฺจํ น กโรติ, อรูปญฺจ ตสฺส ปจฺฉาชาตปจฺจโย น โหตีติ ฐิติปฺปตฺติวิเสสาลาภํ สนฺธาย ปริยาเยน อิทํ วุตฺตนฺติฯ

ตโต ปรํ ปนาติ เอตสฺส ‘‘เอตฺถ ปน ยเทต’’นฺติอาทิกายปิ สงฺคหกถาย นิฏฺฐิตาย ปุริมกถาย สนฺนิฏฺฐานโต ‘‘ตโต ปฏฺฐาย กมฺมชรูปปเวณี น ปวตฺตตี’’ติ เอเตน สห สมฺพนฺโธติ จุติโต ปรนฺติ อตฺโถฯ

รูปํ ปน รูเปน สหาติอาทินา ยถา อฏฺฐกถายํ วุตฺตํ, ตถา เอกุปฺปาเทกนิโรธตา รูปานํ อรูเปหิ, อรูปานํ รูเปหิ จ นตฺถีติ กตฺวา รูปานํ รูเปเหว, อรูปานญฺจ อรูเปหิ โยชิตาฯ

สรีรสฺส รูปํ อวยวภูตนฺติ อตฺโถ, ฆนภูโต ปุญฺชภาโว ฆนปุญฺชภาโว, น ติลมุคฺคาทิปุญฺชา วิย สิถิลสมฺพนฺธนานํ ปุญฺโชติ อตฺโถฯ เอกุปฺปาทาทิตาติ ยถาวุตฺเต ตโย ปกาเร อาหฯ

เหฏฺฐาติ รูปกณฺฑวณฺณนายํฯ ปรินิปฺผนฺนาว โหนฺตีติ วิการรูปาทีนญฺจ รูปกณฺฑวณฺณนายํ ปรินิปฺผนฺนตาปริยาโย วุตฺโตติ กตฺวา วุตฺตํฯ ปรินิปฺผนฺนนิปฺผนฺนานํ โก วิเสโสติ? ปุพฺพนฺตาปรนฺตปริจฺฉินฺโน ปจฺจเยหิ นิปฺผาทิโต ติลกฺขณาหโต สภาวธมฺโม ปรินิปฺผนฺโน, นิปฺผนฺโน ปน อสภาวธมฺโมปิ โหติ นามคฺคหณสมาปชฺชนาทิวเสน นิปฺผาทิยมาโนติฯ นิโรธสมาปตฺติ ปนาติ เอเตน สพฺพมฺปิ อุปาทาปญฺญตฺติํ ตเทกเทเสน ทสฺเสตีติ เวทิตพฺพํฯ

ปกิณฺณกกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

กมาทิวินิจฺฉยกถาวณฺณนา

ทสฺสเนน ปหาตพฺพาติอาทินา ปฐมํ ปหาตพฺพา ปฐมํ วุตฺตา, ทุติยํ ปหาตพฺพา ทุติยนฺติ อยํ ปหานกฺกโมฯ อนุปุพฺพปณีตา ภูมิโย อนุปุพฺเพน ววตฺถิตาติ ตาสํ วเสน เทสนาย ภูมิกฺกโมฯ ‘‘จตฺตาโร สติปฏฺฐานา’’ติอาทิโก (สํ. นิ. 5.372, 382, 383; วิภ. 355) เอกกฺขเณปิ สติปฏฺฐานาทิสมฺภวโต เทสนากฺกโมวฯ ทานกถาทโย อนุปุพฺพุกฺกํสโต กถิตา, อุปฺปตฺติอาทิววตฺถานาภาวโต ปน ทานาทีนํ อิธ เทสนากฺกมวจนํฯ เทสนากฺกโมติ จ ยถาวุตฺตววตฺถานาภาวโต อเนเกสํ วจนานํ สห ปวตฺติยา อสมฺภวโต เยน เกนจิ ปุพฺพาปริเยน เทเสตพฺพตฺตา เตน เตนาธิปฺปาเยน เทสนามตฺตสฺเสว กโม วุจฺจติฯ อเภเทน หีติ รูปาทีนํ เภทํ อกตฺวา ปิณฺฑคฺคหเณนาติ อตฺโถฯ จกฺขุอาทีนมฺปิ วิสยภูตนฺติ เอกเทเสน รูปกฺขนฺธํ สมุทายภูตํ วทติฯ เอวนฺติ เอตฺถ วุตฺตนเยนาติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘ฉทฺวาราธิปติ ราชา’’ติ (ธ. ป. อฏฺฐ. 2.เอรกปตฺตนาคราชวตฺถุ) ‘‘มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา’’ติ (ธ. ป. 1-2) จ วจนโต วิญฺญาณํ อธิปติฯ

รูปกฺขนฺเธ ‘‘สาสวํ อุปาทานิย’’นฺติ วจนํ อนาสวานํ ธมฺมานํ สพฺภาวโต รูปกฺขนฺธสฺส ตํสภาวตานิวตฺตนตฺถํ, น อนาสวรูปนิวตฺตนตฺถนฺติฯ อนาสวาว ขนฺเธสุ วุตฺตาติ เอตฺถ อฏฺฐานปฺปยุตฺโต เอว-สทฺโท ทฏฺฐพฺโพ, อนาสวา ขนฺเธสฺเวว วุตฺตาติ อตฺโถฯ

สพฺพสงฺขตานํ สภาเคน เอกชฺฌํ สงฺคโห สพฺพสงฺขตสภาเคกสงฺคโหฯ สภาคสภาเคน หิ สงฺคยฺหมานา สพฺพสงฺขตา ผสฺสาทโย ปญฺจกฺขนฺธา โหนฺติฯ ตตฺถ รุปฺปนาทิสามญฺเญน สมานโกฏฺฐาสา ‘‘สภาคา’’ติ เวทิตพฺพาฯ เตสุ สงฺขตาภิสงฺขรณกิจฺจํ อายูหนรสาย เจตนาย พลวนฺติ สา ‘‘สงฺขารกฺขนฺโธ’’ติ วุตฺตา, อญฺเญ จ รุปฺปนาทิวิเสสลกฺขณรหิตา ผสฺสาทโย สงฺขตาภิสงฺขรณสามญฺเญนาติ ทฏฺฐพฺพาฯ ผุสนาทโย ปน สภาวา วิสุํ ขนฺธ-สทฺทวจนียา น โหนฺตีติ ธมฺมสภาววิญฺญุนา ตถาคเตน ผสฺสขนฺธาทโย น วุตฺตาติ ทฏฺฐพฺพาติฯ