[427] ปญฺหปุจฺฉเก ยํ วุตฺตํ ‘‘วีริยเชฏฺฐิกาย ปน อญฺญสฺส วีริยสฺส อภาวา น วตฺตพฺพานิ มคฺคาธิปตีนีติ วา น มคฺคาธิปตีนีติ วา’’ติ, เอตฺถ ‘‘มคฺคาธิปตีนี’’ติ น วตฺตพฺพตาย เอว อญฺญสฺส วีริยสฺส อภาโว การณนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ฉนฺทสฺส ปน จิตฺตสฺส วา นมคฺคภูตสฺส อธิปติโน ตทา อภาวา ‘‘น มคฺคาธิปตีนี’’ติ น วตฺตพฺพานีติ วุตฺตํฯ ฉนฺทจิตฺตานํ วิย นมคฺคภูตสฺส อญฺญสฺส วีริยาธิปติโน อภาวาติ วา อธิปฺปาโยฯ สมฺมปฺปธานานํ ตทา มคฺคสงฺขาตอธิปติภาวโต วา ‘‘น มคฺคาธิปตีนี’’ติ นวตฺตพฺพตา วุตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ

ปญฺหปุจฺฉกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สมฺมปฺปธานวิภงฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. อิทฺธิปาทวิภงฺโค

1. สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา

[431] อิทฺธิ-สทฺทสฺส ปฐโม กตฺตุอตฺโถ, ทุติโย กรณตฺโถ วุตฺโต, ปาท-สทฺทสฺส เอโก กรณเมวตฺโถ วุตฺโตฯ ปชฺชิตพฺพาว อิทฺธิ วุตฺตา, น จ อิชฺฌนฺตี ปชฺชิตพฺพา จ อิทฺธิ ปชฺชนกรเณน ปาเทน สมานาธิกรณา โหตีติ ‘‘ปฐเมนตฺเถน อิทฺธิ เอว ปาโท อิทฺธิปาโท’’ติ น สกฺกา วตฺตุํ, ตถา อิทฺธิกิริยากรเณน สาเธตพฺพา จ วุทฺธิสงฺขาตา อิทฺธิ ปชฺชนกิริยากรเณน ปชฺชิตพฺพาติ ทฺวินฺนํ กรณานํ น อสมานาธิกรณตา สมฺภวตีติ ‘‘ทุติเยนตฺเถน อิทฺธิยา ปาโท อิทฺธิปาโท’’ติ จ น สกฺกา วตฺตุํ, ตสฺมา ปฐเมนตฺเถน อิทฺธิยา ปาโท อิทฺธิปาโท, ทุติเยนตฺเถน อิทฺธิ เอว ปาโท อิทฺธิปาโทติ เอวํ โยชนา ยุชฺชติฯ

‘‘ฉนฺทํ เจ…เป.… อยํ วุจฺจติ ฉนฺทสมาธี’’ติ อิมาย ปาฬิยา ฉนฺทาธิปติ สมาธิ ฉนฺทสมาธีติ อธิปติ-สทฺทโลปํ กตฺวา สมาโส วุตฺโตติ วิญฺญายติ, อธิปติ-สทฺทตฺถทสฺสนวเสน ปน ‘‘ฉนฺทเหตุโก ฉนฺทาธิโก วา สมาธิ ฉนฺทสมาธี’’ติ อฏฺฐกถายํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ปธานภูตาติ วีริยภูตาติ เกจิ วทนฺติฯ สงฺขตสงฺขาราทินิวตฺตนตฺถญฺหิ ปธานคฺคหณนฺติฯ อถ วา ตํ ตํ วิเสสํ สงฺขโรตีติ สงฺขาโร, สพฺพํ วีริยํฯ ตตฺถ จตุกิจฺจสาธกโต อญฺญสฺส นิวตฺตนตฺถํ ปธานคฺคหณนฺติ ปธานภูตา เสฏฺฐภูตาติ อตฺโถฯ จตุพฺพิธสฺส ปน วีริยสฺส อธิปฺเปตตฺตา พหุวจนนิทฺเทโส กโตฯ อธิฏฺฐานฏฺเฐนาติ ทุวิธตฺถายปิ อิทฺธิยา อธิฏฺฐานตฺเถนฯ ปาทภูตนฺติ อิมินา วิสุํ สมาสโยชนาวเสน ปน โย ปุพฺเพ อิทฺธิปาทตฺโถ ปาท-สทฺทสฺส อุปายตฺถตํ คเหตฺวา ยถายุตฺโต วุตฺโต, โส วกฺขมานานํ ปฏิลาภปุพฺพภาคานํ กตฺตุกรณิทฺธิภาวํ, อุตฺตรจูฬภาชนีเย วา วุตฺเตหิ ฉนฺทาทีหิ อิทฺธิปาเทหิ สาเธตพฺพาย อิทฺธิยา กตฺติทฺธิภาวํ, ฉนฺทาทีนญฺจ กรณิทฺธิภาวํ สนฺธาย วุตฺโตติ เวทิตพฺโพฯ

วีริยิทฺธิปาทนิทฺเทเส ‘‘วีริยสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคต’’นฺติ ทฺวิกฺขตฺตุํ วีริยํ อาคตํฯ ตตฺถ ปุริมํ สมาธิวิเสสนํ ‘‘วีริยาธิปติ สมาธิ วีริยสมาธี’’ติ, ทุติยํ สมนฺนาคมงฺคทสฺสนํฯ

ทฺเวเยว หิ สพฺพตฺถ สมนฺนาคมงฺคานิ สมาธิ ปธานสงฺขาโร จ, ฉนฺทาทโย สมาธิวิเสสนานิ, ปธานสงฺขาโร ปน ปธานวจเนเนว วิเสสิโต, น ฉนฺทาทีหีติ น อิธ วีริยาธิปติตา ปธานสงฺขารสฺส วุตฺตา โหติฯ วีริยญฺจ สมาธิํ วิเสเสตฺวา ฐิตเมว สมนฺนาคมงฺควเสน ปธานสงฺขารวจเนน วุตฺตนฺติ นาปิ ทฺวีหิ วีริเยหิ สมนฺนาคโม วุตฺโต โหตีติฯ ยสฺมา ปน ฉนฺทาทีหิ วิสิฏฺโฐ สมาธิ, ตถา วิสิฏฺเฐเนว จ เตน สมฺปยุตฺโต ปธานสงฺขาโร เสสธมฺมา จ, ตสฺมา สมาธิวิเสสนานํ วเสน จตฺตาโร อิทฺธิปาทา วุตฺตาฯ วิเสสนภาโว จ ฉนฺทาทีนํ ตํตํอวสฺสยนวเสน โหตีติ ‘‘ฉนฺทสมาธิ…เป.… อิทฺธิปาท’’นฺติ เอตฺถ นิสฺสยตฺเถปิ ปาท-สทฺเท อุปายตฺเถน ฉนฺทาทีนํ อิทฺธิปาทตา วุตฺตา โหติฯ เตเนว อุตฺตรจูฬภาชนีเย ‘‘จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ฉนฺทิทฺธิปาโท’’ติอาทินา ฉนฺทาทีนเมว อิทฺธิปาทตา วุตฺตาฯ ปญฺหปุจฺฉเก จ ‘‘จตฺตาโร อิทฺธิปาทา อิธ ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธี’’ติอาทินาว (วิภ. 462) อุทฺเทสํ กตฺวาปิ ปุน ฉนฺทาทีนํเยว กุสลาทิภาโว วิภตฺโตติฯ อุปายิทฺธิปาททสฺสนตฺถเมว หิ นิสฺสยิทฺธิปาททสฺสนํ กตํ, อญฺญถา จตุพฺพิธตา น โหตีติ อยเมตฺถ ปาฬิวเสน อตฺถวินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ

[433] รถธุเรติ รถสฺส ปุรโตฯ หีนชาติโก จณฺฑาโล อุปฏฺฐานาทิคุณโยเคปิ เสนาปติฏฺฐานาทีนิ น ลภตีติ อาห ‘‘ชาติํ โสเธตฺวา…เป.… ชาติํ อวสฺสยตี’’ติฯ อมนฺตนีโยติ หิตาหิตมนฺตเน น อรโหฯ

รฏฺฐปาลตฺเถโร ฉนฺเท สติ กถํ นานุชานิสฺสนฺตีติ สตฺตปิ ภตฺตานิ อภุญฺชิตฺวา มาตาปิตโร อนุชานาเปตฺวา ปพฺพชิตฺวา ฉนฺทเมว อวสฺสาย โลกุตฺตรธมฺมํ นิพฺพตฺเตสีติ อาห ‘‘รฏฺฐปาลตฺเถโร วิยา’’ติฯ

โมฆราชตฺเถโร วีมํสํ อวสฺสยีติ ตสฺส ภควา ‘‘สุญฺญโต โลกํ อเวกฺขสฺสู’’ติ (สุ. นิ. 1125) สุญฺญตากถํ กเถสิ, ปญฺญานิสฺสิตมานนิคฺคหตฺถญฺจ ทฺวิกฺขตฺตุํ ปุจฺฉิโต ปญฺหํ น กเถสิฯ ตตฺถ ปุนปฺปุนํ ฉนฺทุปฺปาทนํ โตสนํ วิย โหตีติ ฉนฺทสฺส อุปฏฺฐานสทิสตา วุตฺตา, ถามภาวโต วีริยสฺส สูรตฺตสทิสตา, ‘‘ฉทฺวาราธิปติ ราชา’’ติ (ธ. ป. อฏฺฐ. 2.181 เอรกปตฺตนาคราชวตฺถุ) วจนโต ปุพฺพงฺคมตฺตา จิตฺตสฺส วิสิฏฺฐชาติสทิสตาฯ

อเภทโตติ ฉนฺทาทิเก ตโย ตโย ธมฺเม สมฺปิณฺเฑตฺวา, อิทฺธิอิทฺธิปาเท อมิสฺเสตฺวา วา กถนนฺติ อตฺโถฯ ตตฺถ ฉนฺทวีริยาทโย วิเสเสน อิชฺฌนฺติ เอตายาติ อิทฺธีติ วุจฺจนฺติ, อิชฺฌตีติ อิทฺธีติ อวิเสเสน สมาธิปธานสงฺขาราปีติฯ

ฉนฺทิทฺธิปาทสมาธิทฺธิปาทาทโย วิสิฏฺฐา, ปาโท สพฺพิทฺธีนํ สาธารณตฺตา อวิสิฏฺโฐ, ตสฺมา วิสิฏฺเฐสฺเวว ปเวสํ อวตฺวา อวิสิฏฺเฐ จ ปเวสํ วตฺตุํ ยุตฺตนฺติ ทสฺเสตุํ สพฺพตฺถ ‘‘ปาเท ปติฏฺฐาติปิ วตฺตุํ วฏฺฏตี’’ติ อาหฯ ตตฺเถวาติ ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารอิทฺธิปาเทสุ, จตูสุ ฉนฺทาทิเกสฺเววาติ อตฺโถฯ ‘‘ฉนฺทวโต โก สมาธิ น อิชฺฌิสฺสตี’’ติ สมาธิภาวนามุเขน ภาวิตา สมาธิภาวิตาฯ

เอตฺถ ปนาติ เภทกถายํ อเภทกถนโต อภินวํ นตฺถีติ อตฺโถฯ เย หิ ตโย ธมฺมา อเภทกถายํ อิทฺธิอิทฺธิปาโทตฺเวว วุตฺตา, เต เอว เภทกถายํ อิทฺธีปิ โหนฺติ อิทฺธิปาทาปิ, เสสา อิทฺธิปาทา เอวาติ เอวํ อภินวาภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ฉนฺโท สมาธี’’ติอาทิมาหฯ อิเม หิ ตโย…เป.… น วินา, ตสฺมา เสสา สมฺปยุตฺตกา จตฺตาโร ขนฺธา เตสํ ติณฺณํ อิชฺฌเนน อิทฺธิ นาม ภเวยฺยุํ, น อตฺตโน สภาเวนาติ เต อิทฺธิปาทา เอว โหนฺติ, น อิทฺธีติ เอวมิทํ ปุริมสฺส การณภาเวน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ อถ วา ติณฺณํ อิทฺธิตา อิทฺธิปาทตา จ วุตฺตา, เสสานญฺจ อิทฺธิปาทตาว, ตํ สพฺพํ สาเธตุํ ‘‘อิเม หิ ตโย…เป.… น วินา’’ติ อาหฯ เตน ยสฺมา อิชฺฌนฺติ, ตสฺมา อิทฺธิฯ อิชฺฌมานา จ ยสฺมา สมฺปยุตฺตเกหิ สเหว อิชฺฌนฺติ, น วินา, ตสฺมา สมฺปยุตฺตกา อิทฺธิปาทา, ตทนฺโตคธตฺตา ปน เต ตโย ธมฺมา อิทฺธิปาทาปิ โหนฺตีติ ทสฺเสติฯ สมฺปยุตฺตกานมฺปิ ปน ขนฺธานํ อิทฺธิภาวปริยาโย อตฺถีติ ทสฺเสตุํ ‘‘สมฺปยุตฺตกา ปนา’’ติอาทิมาหฯ จตูสุ ขนฺเธสุ เอกเทสสฺส อิทฺธิตา, จตุนฺนมฺปิ ‘‘อิทฺธิยา ปาโท อิทฺธิปาโท’’ติ อิมินา อตฺเถน อิทฺธิปาทตา, ปุนปิ จตุนฺนํ ขนฺธานํ ‘‘อิทฺธิ เอว ปาโท อิทฺธิปาโท’’ติ อิมินา อตฺเถน อิทฺธิปาทตา จ ทสฺสิตา, น อญฺญสฺสาติ กตฺวา อาห ‘‘น อญฺญสฺส กสฺสจิ อธิวจน’’นฺติฯ อิมินา ‘‘อิทฺธิ นาม อนิปฺผนฺนา’’ติ อิทํ วาทํ ปฏิเสเธติฯ

ปฏิลาภปุพฺพภาคานํ ปฏิลาภสฺเสว จ อิทฺธิอิทฺธิปาทตาวจนํ อปุพฺพนฺติ กตฺวา ปุจฺฉติ ‘‘เกนฏฺเฐน อิทฺธิ, เกนฏฺเฐน ปาโท’’ติฯ

ปฏิลาโภ ปุพฺพภาโค จาติ วจนเสโสฯ อุปาโย จ อุปายภาเวเนว อตฺตโน ผลสฺส ปติฏฺฐา โหตีติ อาห ‘‘ปติฏฺฐานฏฺเฐเนว ปาโท’’ติฯ ฉนฺโทเยว…เป.… วีมํสาว วีมํสิทฺธิปาโทติ กถิตํ, ตสฺมา น จตฺตาโร ขนฺธา อิทฺธิยา สมานกาลิกา นานากฺขณิกา วา อิทฺธิปาทา, เชฏฺฐกภูตา ปน ฉนฺทาทโย เอว สพฺพตฺถ อิทฺธิปาทาติ อยเมว เตสํ อฏฺฐกถาจริยานํ อธิปฺปาโยฯ สุตฺตนฺตภาชนีเย หิ อภิธมฺมภาชนีเย จ สมาธิวิเสสนวเสน ทสฺสิตานํ อุปายภูตานํ อิทฺธิปาทานํ ปากฏกรณตฺถํ อุตฺตรจูฬภาชนียํ วุตฺตนฺติฯ เกจีติ อุตฺตรวิหารวาสิเถรา กิรฯ

สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา

[444] อภิธมฺมภาชนีเย ‘‘อิทฺธิปาโทติ ตถาภูตสฺส ผสฺโส…เป.… ปคฺคาโห อวิกฺเขโป’’ติ (วิภ. 447) อิทฺธิอิทฺธิปาทตฺถทสฺสนตฺถํ ปคฺคาหาวิกฺเขปา วุตฺตา, จิตฺตปญฺญา จ สงฺขิปิตฺวาติฯ จตฺตาริ นยสหสฺสานิ วิภตฺตานีติ อิทํ สาธิปติวารานํ ปริปุณฺณานํ อภาวา วิจาเรตพฺพํฯ น หิ อธิปตีนํ อธิปตโย วิชฺชนฺติ, เอเกกสฺมิํ ปน อิทฺธิปาทนิทฺเทเส เอเกโก อธิปติวาโร ลพฺภตีติ โสฬส โสฬส นยสตานิ ลพฺภนฺติฯ

อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ปญฺหปุจฺฉกวณฺณนา

นนุ จ จตฺตาโรปิ อธิปตโย เอกกฺขเณ ลพฺภนฺติ, อญฺญมญฺญสฺส ปน อธิปตโย น ภวนฺติ ‘‘จตฺตาโร อิทฺธิปาทา น มคฺคาธิปติโน’’ติ วุตฺตตฺตาฯ ราชปุตฺโตปมาปิ หิ เอตมตฺถํ ทีเปตีติ? น, เอกกฺขเณ ทุติยสฺส อธิปติโน อภาวโต เอว, ‘‘น มคฺคาธิปติโน’’ติ วุตฺตตฺตา ราชปุตฺโตปมา อธิปติํ น กโรนฺตีติ อิมเมวตฺถํ ทีเปติ, น อธิปตีนํ สหภาวํฯ ตํ กถํ ชานิตพฺพนฺติ? ปฏิกฺขิตฺตตฺตาฯ