เมนู

ยทิ เอวํ จตฺตาโร ขนฺธาปิ ยถาวุตฺตสมฺผสฺสโต ชาตตฺตา ‘‘อธิวจนสมฺผสฺสชา’’ติ วตฺตุํ ยุตฺตา, สญฺญาว กสฺมา เอวํ วุตฺตาติ? ติณฺณํ ขนฺธานํ อตฺถวเสน อตฺตโน ปตฺตมฺปิ นามํ ยตฺถ ปวตฺตมาโน อธิวจนสมฺผสฺสช-สทฺโท นิรุฬฺหตาย ธมฺมาภิลาโป โหติ, ตสฺสา สญฺญาย เอว อาโรเปตฺวา สยํ นิวตฺตนํ โหติฯ เตนาห ‘‘ตโย หิ อรูปิโน ขนฺธา’’ติอาทิฯ อถ วา สญฺญาย ปฏิฆสมฺผสฺสชาติ อญฺญมฺปิ วิสิฏฺฐํ นามํ อตฺถีติ อธิวจนสมฺผสฺสชานามํ ติณฺณํเยว ขนฺธานํ ภวิตุํ อรหติฯ เต ปน อตฺตโน นามํ สญฺญาย ทตฺวา นิวตฺตาติ อิมมตฺถํ สนฺธายาห ‘‘ตโย หิ อรูปิโน ขนฺธา’’ติอาทิฯ ปญฺจทฺวาริกสญฺญา โอโลเกตฺวาปิ ชานิตุํ สกฺกาติ อิทํ เตน เตนาธิปฺปาเยน หตฺถวิการาทิกรเณ ตทธิปฺปายวิชานนนิมิตฺตภูตา วิญฺญตฺติ วิย รชฺชิตฺวา โอโลกนาทีสุ รตฺตตาทิวิชานนนิมิตฺตํ โอโลกนํ จกฺขุวิญฺญาณวิสยสมาคเม ปากฏํ โหตีติ ตํสมฺปยุตฺตาย สญฺญายปิ ตถาปากฏภาวํ สนฺธาย วุตฺตํฯ

รชฺชิตฺวา โอโลกนาทิวเสน ปากฏา ชวนปฺปวตฺตา ภวิตุํ อรหตีติ เอติสฺสา อาสงฺกาย นิวตฺตนตฺถํ ‘‘ปสาทวตฺถุกา เอวา’’ติ อาหฯ อญฺญํ จินฺเตนฺตนฺติ ยํ ปุพฺเพ เตน จินฺติตํ ญาตํ, ตโต อญฺญํ จินฺเตนฺตนฺติ อตฺโถฯ

สญฺญากฺขนฺธนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. สงฺขารกฺขนฺธนิทฺเทสวณฺณนา

[20] เหฏฺฐิมโกฏิยาติ เอตฺถ ภุมฺมนิทฺเทโสวฯ ตตฺถ หิ ปธานํ ทสฺสิตนฺติฯ ยทิ เอวํ อุปริมโกฏิยา ตํ น ทสฺสิตนฺติ อาปชฺชตีติ? นาปชฺชติ, อุปริมโกฏิคตภาเวน วินา เหฏฺฐิมโกฏิคตภาวาภาวโตฯ เหฏฺฐิมโกฏิ หิ สพฺพพฺยาปิกาติฯ ทุติเย กรณนิทฺเทโส, เหฏฺฐิมโกฏิยา อาคตาติ สมฺพนฺโธฯ ปุริเมปิ วา ‘‘เหฏฺฐิมโกฏิยา’’ติ ยํ วุตฺตํ, ตญฺจ ปธานสงฺขารทสฺสนวเสนาติ สมฺพนฺธกรเณน กรณนิทฺเทโสวฯ ตํสมฺปยุตฺตา สงฺขาราติ เอกูนปญฺญาสปฺปเภเท สงฺขาเร อาหฯ คหิตาว โหนฺติ ตปฺปฏิพทฺธตฺตาฯ

สงฺขารกฺขนฺธนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปกิณฺณกกถาวณฺณนา

สมุคฺคม-สทฺโท สญฺชาติยํ อาทิอุปฺปตฺติยํ นิรุฬฺโหฯ ตํตํปจฺจยสมาโยเค หิ ปุริมภวสงฺขาตา ปุริมนฺตโต อุทฺธงฺคมนํ สมุคฺคโม, สนฺธิยํ วา ปฏิสนฺธิยํ อุคฺคโม สมุคฺคโมฯ โส ปน ยตฺถ ปญฺจกฺขนฺธา ปริปุณฺณา สมุคฺคจฺฉนฺติ, ตตฺเถว ทสฺสิโตฯ เอเตน นเยน อปริปุณฺณขนฺธสมุคฺคโม เอกโวการจตุโวกาเรสุ สกฺกา วิญฺญาตุนฺติฯ อถ วา ยถาธิคตานํ ปญฺจนฺนมฺปิ ขนฺธานํ สห อุคฺคโม อุปฺปตฺติ สมุคฺคโมฯ เอตสฺมิํ อตฺเถ วิกลุปฺปตฺติ อสงฺคหิตา โหติฯ หิมวนฺตปฺปเทเส ชาติมนฺตเอฬกโลมํ ชาติอุณฺณาฯ สปฺปิมณฺฑพินฺทูติ เอวํ เอตฺถาปิ พินฺทุ-สทฺโท โยเชตพฺโพฯ เอวํวณฺณปฺปฏิภาคนฺติ เอวํวณฺณํ เอวํสณฺฐานญฺจฯ ปฏิภชนํ วา ปฏิภาโค, สทิสตาภชนํ สทิสตาปตฺตีติ อตฺโถฯ เอวํวิโธ วณฺณปฺปฏิภาโค เอตสฺสาติ เอวํวณฺณปฺปฏิภาคํ

สนฺตติสีสานีติ สนฺตติมูลานิ, สนฺตติโกฏฺฐาสา วาฯ อเนกินฺทฺริยสมาหารภาวโต หิ ปธานงฺคํ ‘‘สีส’’นฺติ วุจฺจติ, เอวํ วตฺถุทสกาทิโกฏฺฐาสา อเนกรูปสมุทายภูตา ‘‘สีสานี’’ติ วุตฺตานีติฯ

ปญฺจกฺขนฺธา ปริปุณฺณา โหนฺตีติ คณนาปาริปูริํ สนฺธาย วุตฺตํ, น ตสฺส ตสฺส ขนฺธสฺส ปริปุณฺณตํฯ กมฺมสมุฏฺฐานปเวณิยา วุตฺตตฺตา ‘‘อุตุจิตฺตาหารชปเวณี จ เอตฺตกํ กาลํ อติกฺกมิตฺวา โหตี’’ติอาทินา วตฺตพฺพา สิยา, ตํ ปน ‘‘ปุพฺพาปรโต’’ติ เอตฺถ วกฺขตีติ อกเถตฺวา กมฺมชปเวณี จ น สพฺพา วุตฺตาติ อวุตฺตํ ทสฺเสตุํ โอปปาติกสมุคฺคโม นาม ทสฺสิโตฯ เอวํ…เป.… ปญฺจกฺขนฺธา ปริปุณฺณา โหนฺตีติ ปริปุณฺณายตนานํ วเสน นโย ทสฺสิโต, อปริปุณฺณายตนานํ ปน กามาวจรานํ รูปาวจรานํ ปริหีนายตนสฺส วเสน สนฺตติสีสหานิ เวทิตพฺพาฯ

ปุพฺพาปรโตติ อยํ วิจารณา น ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ อุปฺปตฺติยํ, อถ โข เตสํ รูปสมุฏฺฐาปเนติ ทฏฺฐพฺพาฯ ตํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เอวํ ปนา’’ติอาทิฯ อปจฺฉาอปุเร อุปฺปนฺเนสูติ เอเตน สํสยการณํ ทสฺเสติฯ สหุปฺปนฺเนสุ หิ อิทเมว ปฐมํ รูปํ สมุฏฺฐาเปติ, อิทํ ปจฺฉาติ อทสฺสิตํ น สกฺกา วิญฺญาตุํฯ เอตฺถ จ ‘‘ปุพฺพาปรโต’’ติ เอติสฺสา วิจารณาย วตฺถุภาเวน ปฏิสนฺธิยํ อุปฺปนฺนา ปวตฺตา ปญฺจกฺขนฺธา คหิตาฯ