ตถา โทสสหคตาย โลภสหคตา ทูเร โทสสหคตา สนฺติเกติ เอตฺถาปิ สภาคโต สภาคนฺตรสฺส อุทฺธฏตฺตา, น จ สกฺกา ‘‘โลภสหคตาย โทสสหคตา ทูเร สา เอว จ สนฺติเก’’ติ วตฺตุํ โทสสหคตาย สนฺติกภาวสฺส อการณตฺตา, ตสฺมา วิสภาคตา เภทํ อคฺคเหตฺวา น ปวตฺตตีติ สภาคาพฺยาปกตฺตา ทูรตาย ทูรโต สนฺติกุทฺธรณํ น สกฺกา กาตุํฯ น หิ โทสสหคตา อกุสลสภาคํ สพฺพํ พฺยาเปตฺวา ปวตฺตตีติฯ สภาคตา ปน เภทํ อนฺโตคธํ กตฺวา ปวตฺตตีติ วิสภาคพฺยาปกตฺตา สนฺติกตาย สนฺติกโต ทูรุทฺธรณํ สกฺกา กาตุํฯ อกุสลตา หิ โลภสหคตาทิสพฺพวิสภาคพฺยาปิกาติฯ เตนาห ‘‘น ทูรโต สนฺติกํ อุทฺธริตพฺพ’’นฺติอาทิฯ

เวทนากฺขนฺธนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. สญฺญากฺขนฺธนิทฺเทสวณฺณนา

[17] จกฺขุสมฺผสฺสชา สญฺญาติ เอตฺถ ยทิปิ วตฺถุโต ผสฺสสฺส นามํ ผสฺสโต จ สญฺญาย, วตฺถุวิสิฏฺฐผสฺเสน ปน วิสิฏฺฐสญฺญา วตฺถุนา จ วิสิฏฺฐา โหติ ผสฺสสฺส วิย ตสฺสาปิ ตพฺพตฺถุกตฺตาติ ‘‘วตฺถุโต นาม’’นฺติ วุตฺตํฯ ปฏิฆสมฺผสฺสชา สญฺญาติ เอตฺถาปิ ยถา ผสฺโส วตฺถารมฺมณปฏิฆฏฺฏเนน อุปฺปนฺโน, ตถา ตโต ชาตสญฺญาปีติ ‘‘วตฺถารมฺมณโต นาม’’นฺติ วุตฺตํฯ เอตฺถ จ ปฏิฆโช สมฺผสฺโส, ปฏิฆวิญฺเญยฺโย วา สมฺผสฺโส ปฏิฆสมฺผสฺโสติ อุตฺตรปทโลปํ กตฺวา วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

วิญฺเญยฺยภาเว วจนํ อธิกิจฺจ ปวตฺตา, วจนาธีนา วา อรูปกฺขนฺธา, อธิวจนํ วา เอเตสํ ปกาสนํ อตฺถีติ ‘‘อธิวจนา’’ติ วุจฺจนฺติ, ตโตโช สมฺผสฺโส อธิวจนสมฺผสฺโส, สมฺผสฺโสเยว วา ยถาวุตฺเตหิ อตฺเถหิ อธิวจโน จ สมฺผสฺโส จาติ อธิวจนสมฺผสฺโส, อธิวจนวิญฺเญยฺโย วา สมฺผสฺโส อธิวจนสมฺผสฺโส, ตโต ตสฺมิํ วา ชาตา อธิวจนสมฺผสฺสชาฯ ปญฺจทฺวาริกสมฺผสฺเสปิ ยถาวุตฺโต อตฺโถ สมฺภวตีติ เตน ปริยาเยน ตโตชาปิ สญฺญา ‘‘อธิวจนสมฺผสฺสชา’’ติ วุตฺตาฯ ยถา ปน อญฺญปฺปการาสมฺภวโต มโนสมฺผสฺสชา นิปฺปริยาเยน ‘‘อธิวจนสมฺผสฺสชา’’ติ วุจฺจติ, น เอวํ อยํ ปฏิฆสมฺผสฺสชา อาเวณิกปฺปการนฺตรสมฺภวโตติ อธิปฺปาโยฯ

ยทิ เอวํ จตฺตาโร ขนฺธาปิ ยถาวุตฺตสมฺผสฺสโต ชาตตฺตา ‘‘อธิวจนสมฺผสฺสชา’’ติ วตฺตุํ ยุตฺตา, สญฺญาว กสฺมา เอวํ วุตฺตาติ? ติณฺณํ ขนฺธานํ อตฺถวเสน อตฺตโน ปตฺตมฺปิ นามํ ยตฺถ ปวตฺตมาโน อธิวจนสมฺผสฺสช-สทฺโท นิรุฬฺหตาย ธมฺมาภิลาโป โหติ, ตสฺสา สญฺญาย เอว อาโรเปตฺวา สยํ นิวตฺตนํ โหติฯ เตนาห ‘‘ตโย หิ อรูปิโน ขนฺธา’’ติอาทิฯ อถ วา สญฺญาย ปฏิฆสมฺผสฺสชาติ อญฺญมฺปิ วิสิฏฺฐํ นามํ อตฺถีติ อธิวจนสมฺผสฺสชานามํ ติณฺณํเยว ขนฺธานํ ภวิตุํ อรหติฯ เต ปน อตฺตโน นามํ สญฺญาย ทตฺวา นิวตฺตาติ อิมมตฺถํ สนฺธายาห ‘‘ตโย หิ อรูปิโน ขนฺธา’’ติอาทิฯ ปญฺจทฺวาริกสญฺญา โอโลเกตฺวาปิ ชานิตุํ สกฺกาติ อิทํ เตน เตนาธิปฺปาเยน หตฺถวิการาทิกรเณ ตทธิปฺปายวิชานนนิมิตฺตภูตา วิญฺญตฺติ วิย รชฺชิตฺวา โอโลกนาทีสุ รตฺตตาทิวิชานนนิมิตฺตํ โอโลกนํ จกฺขุวิญฺญาณวิสยสมาคเม ปากฏํ โหตีติ ตํสมฺปยุตฺตาย สญฺญายปิ ตถาปากฏภาวํ สนฺธาย วุตฺตํฯ

รชฺชิตฺวา โอโลกนาทิวเสน ปากฏา ชวนปฺปวตฺตา ภวิตุํ อรหตีติ เอติสฺสา อาสงฺกาย นิวตฺตนตฺถํ ‘‘ปสาทวตฺถุกา เอวา’’ติ อาหฯ อญฺญํ จินฺเตนฺตนฺติ ยํ ปุพฺเพ เตน จินฺติตํ ญาตํ, ตโต อญฺญํ จินฺเตนฺตนฺติ อตฺโถฯ

สญฺญากฺขนฺธนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. สงฺขารกฺขนฺธนิทฺเทสวณฺณนา

[20] เหฏฺฐิมโกฏิยาติ เอตฺถ ภุมฺมนิทฺเทโสวฯ ตตฺถ หิ ปธานํ ทสฺสิตนฺติฯ ยทิ เอวํ อุปริมโกฏิยา ตํ น ทสฺสิตนฺติ อาปชฺชตีติ? นาปชฺชติ, อุปริมโกฏิคตภาเวน วินา เหฏฺฐิมโกฏิคตภาวาภาวโตฯ เหฏฺฐิมโกฏิ หิ สพฺพพฺยาปิกาติฯ ทุติเย กรณนิทฺเทโส, เหฏฺฐิมโกฏิยา อาคตาติ สมฺพนฺโธฯ ปุริเมปิ วา ‘‘เหฏฺฐิมโกฏิยา’’ติ ยํ วุตฺตํ, ตญฺจ ปธานสงฺขารทสฺสนวเสนาติ สมฺพนฺธกรเณน กรณนิทฺเทโสวฯ ตํสมฺปยุตฺตา สงฺขาราติ เอกูนปญฺญาสปฺปเภเท สงฺขาเร อาหฯ คหิตาว โหนฺติ ตปฺปฏิพทฺธตฺตาฯ

สงฺขารกฺขนฺธนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ