4. อญฺญมญฺญจตุกฺกวณฺณนา

[246] นิปฺปเทสตฺตา ภเวน อุปาทานํ สงฺคหิตนฺติ ปจฺจยุปฺปนฺนสฺส อุปาทานสฺส วิสุํ ฐิตสฺส อภาวา ‘‘ภวปจฺจยาปิ อุปาทาน’’นฺติ น สกฺกา วตฺตุนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยสฺมา ปน ภโว นิปฺปเทโส’’ติอาทิมาหฯ เอวํ สติ ‘‘นามปจฺจยาปิ วิญฺญาณ’’นฺติ น วตฺตพฺพํ สิยา, นามํ ปน ปจฺจยุปฺปนฺนภูตํ ปจฺจยภูตญฺจ สปฺปเทสเมว คหิตนฺติ อธิปฺปาโยฯ ยถา ปน ‘‘นามปจฺจยา ฉฏฺฐายตนํ, นามปจฺจยา ผสฺโส’’ติอาทีสุ (วิภ. 150-154) ปจฺจยุปฺปนฺนํ ฐเปตฺวา นามํ คหิตํ, เอวํ ‘‘ภวปจฺจยาปิ อุปาทาน’’นฺติ อิธาปิ ปจฺจยุปฺปนฺนํ ฐเปตฺวา ภวสฺส คหณํ น น สกฺกา กาตุํ, ตสฺมา อุปาทานสฺส อวิคตปจฺจยนิยมาภาโว วิย อญฺญมญฺญปจฺจยนิยมาภาโว ภเว ปุพฺเพ วุตฺตนเยน อตฺถีติ ‘‘ภวปจฺจยาปิ อุปาทาน’’นฺติ น วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

อญฺญมญฺญปจฺจโยติ เจตฺถ สมฺปยุตฺตวิปฺปยุตฺตอตฺถิปจฺจโย อธิปฺเปโต สิยาฯ ‘‘นามรูปปจฺจยาปิ วิญฺญาณ’’นฺติ หิ วุตฺตํ, น จ วตฺถุ อกุสลวิญฺญาณสฺส อญฺญมญฺญปจฺจโย โหติ, ปุเรชาตวิปฺปยุตฺโต ปน โหตีติฯ ตถา ‘‘ฉฏฺฐายตนปจฺจยาปิ นามรูป’’นฺติ วุตฺตํ, น จ ฉฏฺฐายตนํ จกฺขายตนุปจยาทีนํ จิตฺตสมุฏฺฐานรูปสฺส จ อญฺญมญฺญปจฺจโย โหติ, ปจฺฉาชาตวิปฺปยุตฺโต ปน โหตีติฯ

อญฺญมญฺญจตุกฺกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สงฺขาราทิมูลกนยมาติกาวณฺณนา

[247] ‘‘อปุพฺพสฺส อญฺญสฺส อวิชฺชาปจฺจยสฺส วตฺตพฺพสฺส อภาวโต ภวมูลกนโย น วุตฺโต’’ติ วุตฺตํ, เอวํ สติ ‘‘ฉฏฺฐายตนปจฺจยา อวิชฺชา’’ติอาทิกา ฉฏฺฐายตนาทิมูลกา จ น วตฺตพฺพา สิยุํฯ ‘‘นามปจฺจยา อวิชฺชา’’ติ เอตฺถ หิ อวิชฺชาปจฺจยา สพฺเพ จตฺตาโร ขนฺธา นามนฺติ วุตฺตาติฯ ตตฺถายํ อธิปฺปาโย สิยา – นามวิเสสานํ ฉฏฺฐายตนาทีนํ อวิชฺชาย ปจฺจยภาโว วตฺตพฺโพติ ฉฏฺฐายตนาทิมูลกา วุตฺตาฯ ยเทว ปน นามํ อวิชฺชาย ปจฺจโย, ตเทว ภวปจฺจยา อวิชฺชาติ เอตฺถาปิ วุจฺเจยฺย, น วตฺตพฺพวิเสโส โกจิ, ตสฺมา อปุพฺพาภาวโต น วุตฺโตติฯ ภวคฺคหเณน จ อิธ อวิชฺชาย ปจฺจยภูตา สภาวธมฺมา คณฺเหยฺยํอุ, น ชาติอาทีนีติ อปุพฺพาภาวโต น วุตฺโตติ ทฏฺฐพฺโพฯ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา อวิชฺชาติปิ วุตฺตํ สิยา’’ติ วุตฺตํ, ยถา ปน ‘‘นามปจฺจยา ผสฺโส’’ติ วุตฺเต ‘‘ผสฺสปจฺจยา ผสฺโส’’ติ วุตฺตํ น โหติ ปจฺจยุปฺปนฺนํ ฐเปตฺวา ปจฺจยสฺส คหณโต, เอวมิธาปิ น สิยา, ตสฺมา ภวนวเสน สภาวธมฺมาสภาวธมฺเมสุ สามญฺเญน ปวตฺโต ภว-สทฺโทติ น โส อวิชฺชาย ปจฺจโยติ สกฺกา วตฺตุํฯ เตน ภวมูลกนโย น วุตฺโตติ เวทิตพฺโพฯ

‘‘อุปาทานปจฺจยา ภโว’’ติ เอตฺถ วิย ภเวกเทเส วิสุํ ปุพฺเพ อคฺคหิเต ภว-สทฺโท ปจฺจยโสธนตฺถํ อาทิโต วุจฺจมาโน นิรวเสสโพธโก โหติ, น นาม-สทฺโทฯ เอวํสภาวา หิ เอตา นิรุตฺติโยติ อิมินาวา อธิปฺปาเยน ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา อวิชฺชาติปิ วุตฺตํ สิยา’’ติ อาหาติ ทฏฺฐพฺพํ, อิมินาว อธิปฺปาเยน ‘‘ภวสฺส นิปฺปเทสตฺตา ภวปจฺจยาปิ อุปาทานนฺติ น วุตฺต’’นฺติ อยมตฺโถ อญฺญมญฺญปจฺจยวาเร วุตฺโตติ ทฏฺฐพฺโพฯ ตตฺถ ปจฺฉินฺนตฺตาติ เอเตน ชาติชรามรณานํ อวิชฺชาย ปจฺจยภาโว อนุญฺญาโต วิย โหติฯ ชายมานานํ ปน ชาติ, น ชาติยา ชายมานา, ชียมานมียมานญฺจ ชรามรณํ, น ชรามรณสฺส ชียมานมียมานาติ ชาติอาทีนิ เอกจิตฺตกฺขเณ น อวิชฺชาย ปจฺจโย โหนฺติ, ตสฺมา อสมฺภวโต เอว ตมฺมูลกา นยา น คหิตา, ปจฺเฉโทปิ ปน อตฺถีติ ‘‘ตตฺถ ปจฺฉินฺนตฺตา’’ติ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เตเนว ‘‘อปิจา’’ติอาทิมาหฯ

มาติกาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อกุสลนิทฺเทสวณฺณนา

[248-249] อุปาทานสฺส อุปาทานปจฺจยตฺตํ อาปชฺเชยฺยาติ นนุ นายํ โทโสฯ กามุปาทานญฺหิ ทิฏฺฐุปาทานสฺส, ตญฺจ อิตรสฺส ปจฺจโย โหตีติ? สจฺจํ, กามุปาทานสฺส ปน ตณฺหาคหเณน คหิตตฺตา นาเม วิย วิเสสปจฺจยตฺตาภาวา จ อุปาทานคฺคหเณน ตณฺหาปจฺจยา ภวสฺส จ ปจฺจยภูตา ทิฏฺฐิ เอว คหิตาติ อยํ โทโส วุตฺโตติ ทฏฺฐพฺโพฯ ยสฺมา จ อุปาทานฏฺฐาเน ปจฺจยุปฺปนฺนํ ปจฺจโย จ เอกเมว, ตสฺมา ‘‘นามปจฺจยา ผสฺโส, นามรูปปจฺจยา สฬายตน’’นฺติ เอเตสํ นิทฺเทเสสุ วิย ‘‘อุปาทานปจฺจยา ภโว’’ติ เอตสฺส นิทฺเทเส ปจฺจโย วิสุํ น วิภตฺโตฯ สติปิ วา ภวสฺส ปจฺจยภาเวน กามุปาทานสฺสปิ คหเณ ‘‘ฐเปตฺวา อุปาทาน’’นฺติ อวุจฺจมาเน กามุปาทานํ กามุปาทานสฺส, ทิฏฺฐิ จ ทิฏฺฐิยา ปจฺจโยติ อาปชฺเชยฺยาติ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนตานิวารณตฺถํ ‘‘ฐเปตฺวา อุปาทาน’’นฺติ วุตฺตนฺติ ทสฺเสติฯ