ภินฺนสนฺตานสฺเสวาติ สมฺพนฺธรหิตสฺส นานตฺตสฺส คหณโต สตฺตนฺตโร อุจฺฉินฺโน สตฺตนฺตโร อุปฺปนฺโนติ คณฺหนฺโต อุจฺเฉททิฏฺฐิมุปาทิยติฯ

ยโต กุโตจีติ ยทิ อญฺญสฺมา อญฺญสฺสุปฺปตฺติ สิยา, วาลิกโต เตลสฺส, อุจฺฉุโต ขีรสฺส กสฺมา อุปฺปตฺติ น สิยา, ตสฺมา น โกจิ กสฺสจิ เหตุ อตฺถีติ อเหตุกทิฏฺฐิํ, อวิชฺชมาเนปิ เหตุมฺหิ นิยตตาย ติลคาวีสุกฺกโสณิตาทีหิ เตลขีรสรีราทีนิ ปวตฺตนฺตีติ นิยติวาทญฺจ อุปาทิยตีติ วิญฺญาตพฺพํ ยถารหํฯ

กสฺมา? ยสฺมา อิทญฺหิ ภวจกฺกํ อปทาเลตฺวา สํสารภยมตีโต น โกจิ สุปินนฺตเรปิ อตฺถีติ สมฺพนฺโธฯ ทุรภิยานนฺติ ทุรติกฺกมํฯ อสนิวิจกฺกมิวาติ อสนิมณฺฑลมิวฯ ตญฺหิ นิมฺมถนเมว, นานิมฺมถนํ ปวตฺตมานํ อตฺถิ, เอวํ ภวจกฺกมฺปิ เอกนฺตํ ทุกฺขุปฺปาทนโต ‘‘นิจฺจนิมฺมถน’’นฺติ วุตฺตํฯ

ญาณาสินา อปทาเลตฺวา สํสารภยํ อตีโต นตฺถีติ เอตสฺส สาธกํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วุตฺตมฺปิ เจต’’นฺติอาทิฯ ตนฺตูนํ อากุลกํ ตนฺตากุลกํ, ตนฺตากุลกมิว ชาตา ตนฺตากุลกชาตา, กิเลสกมฺมวิปาเกหิ อตีว ชฏิตาติ อตฺโถฯ คุณาย สกุณิยา นีฑํ คุณาคุณฺฑิกํฯ วฑฺฒิอภาวโต อปายํ ทุกฺขคติภาวโต ทุคฺคติํ สุขสมุสฺสยโต วินิปาตตฺตา วินิปาตญฺจ จตุพฺพิธํ อปายํ, ‘‘ขนฺธานญฺจ ปฏิปาฏี’’ติอาทินา วุตฺตํ สํสารญฺจ นาติวตฺตติฯ สํสาโร เอว วา สพฺโพ อิธ วฑฺฒิอปคมาทีหิ อตฺเถหิ อปายาทินามโก วุตฺโต เกวลํ ทุกฺขกฺขนฺธภาวโตฯ

ภวจกฺกกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา

[243] ปถวีอากาสา วิย ปฏิจฺจสมุปฺปาโท มหาปตฺถฏวิตฺถาริตานํ อตฺถานํ ปริกปฺปวเสน กถิโตฯ

ตญฺหิ อปตฺถฏํ อวิตฺถตญฺจ ปถวิํ อากาสญฺจ ปตฺถรนฺโต วิตฺถารยนฺโต วิย จ เอเกกจิตฺตาวรุทฺธํ อกตฺวา สพฺพสตฺตสพฺพจิตฺตสาธารณวเสน ปตฺถฏวิตฺถตํ กตฺวา สุตฺตนฺตภาชนีเยน ภควา ทสฺเสติฯ ตตฺถ นานาจิตฺตวเสนาติ อสหชาตานํ สหชาตานญฺจ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนานํ นานาจิตฺตคตานํ ทสฺสิตภาวํ สนฺธาย วุตฺตํฯ นว มูลปทานิ เอเตสนฺติ นวมูลปทา, นยาฯ ‘‘เอเกเกน นเยน จตุนฺนํ จตุนฺนํ วารานํ สงฺคหิตตฺตา’’ติ วุตฺตํ, เอตฺถ ‘‘เอเกเกน จตุกฺเกนา’’ติ วตฺตพฺพํฯ นยจตุกฺกวารา หิ เอตฺถ ววตฺถิตา ทสฺสิตานํ จตุกฺกานํ นยภาวาติฯ

1. ปจฺจยจตุกฺกวณฺณนา

อวิชฺชํ องฺคํ อคฺคเหตฺวา ตโต ปรํ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร’’ติอาทีนิ ปจฺจยสหิตานิ ปจฺจยุปฺปนฺนานิ องฺคภาเวน วุตฺตานีติ อาห ‘‘น, ตสฺส อนงฺคตฺตา’’ติฯ เอวญฺจ กตฺวา นิทฺเทเส (วิภ. 226) ‘‘ตตฺถ กตมา อวิชฺชา’’ติ อวิชฺชํ วิสุํ วิสฺสชฺเชตฺวา ‘‘ตตฺถ กตโม อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร’’ติอาทินา ตํตํปจฺจยวนฺโต สงฺขาราทโย วิสฺสชฺชิตาติฯ ตีสุ ปกาเรสุ ปฐมปฐมวาโร ทุติยวาราทีสุ ปวิสนฺโต ปจฺจยวิเสสาทิสพฺพนานตฺตสาธารณตฺตา เต วารวิเสเส คณฺหาตีติ ‘‘สพฺพสงฺคาหโก’’ติ วุตฺโตฯ ปฐมวาโร เอว หิ น เกวลํ ฉฏฺฐายตนเมว, อถ โข นามญฺจ ผสฺสสฺส ปจฺจโย, นามํ วา น เกวลํ ฉฏฺฐายตนสฺเสว, อถ โข ผสฺสสฺสาปีติ ปจฺจยวิเสสทสฺสนตฺถํ, เยน อตฺถวิเสเสน มหานิทานสุตฺตเทสนา ปวตฺตา, ตํทสฺสนตฺถญฺจ ฉฏฺฐายตนงฺคํ ปริหาเปตฺวา วุตฺโตติ ตสฺส ทุติยวาเร จ ปเวโส วุตฺโต, น สพฺพงฺคสโมโรธโตฯ

ยตฺถาติ วารจตุกฺเก เอเกกวาเร จฯ อญฺญถาติ สุตฺตนฺตภาชนียโต อญฺญถา สงฺขาโรติ วุตฺตํฯ อวุตฺตนฺติ ‘‘รูปํ สฬายตน’’นฺติ, เตสุปิ จ วาเรสุ จตูสุปิ โสกาทโย อวุตฺตา สุตฺตนฺตภาชนีเยสุ วุตฺตาฯ ตตฺถ จ วุตฺตเมว อิธ ‘‘ฉฏฺฐายตน’’นฺติ อญฺญถา วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

สพฺพฏฺฐานสาธารณโตติ วุตฺตนเยน สพฺพวารสาธารณโต, สพฺพวิญฺญาณปวตฺติฏฺฐานภวสาธารณโต วาฯ วินา อภาเวน วิญฺญาณสฺส ขนฺธตฺตยมฺปิ สมานํ ผลํ ปจฺจโย จาติ อาห ‘‘อวิเสเสนา’’ติฯ ‘‘ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส’’ติ (ม. นิ. 1.204; สํ. นิ. 2.43) วจนโต ปน วิญฺญาณํ ผสฺสสฺส วิเสสปจฺจโยติ ตสฺส ผสฺโส วิสิฏฺฐํ ผลํ, สติปิ ปจฺจยสมฺปยุตฺตานํ อาหารปจฺจยภาเว มโนสญฺเจตนาย วิญฺญาณาหรณํ วิสิฏฺฐํ กิจฺจนฺติ สงฺขาโร จสฺส วิสิฏฺโฐ ปจฺจโยฯ