ภวจกฺกกถาวณฺณนา

[242] สมิตนฺติ สงฺคตํ, อพฺโพจฺฉินฺนนฺติ อตฺโถฯ กามยานสฺสาติ กามยมานสฺส, กาโม ยานํ เอตสฺสาติ วา กามยาโน, ตสฺส กามยานสฺสฯ รุปฺปตีติ โสเกน รุปฺปติฯ

ปริยุฏฺฐานตาย ติฏฺฐนสีโล ปริยุฏฺฐานฏฺฐายีฯ ‘‘ปริยุฏฺฐฏฺฐายิโน’’ติ วา ปาโฐ, ตตฺถ ปริยุฏฺฐาตีติ ปริยุฏฺฐํ, ทิฏฺฐิปริยุฏฺฐํ, เตน ติฏฺฐตีติ ปริยุฏฺฐฏฺฐายีติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ปญฺจ ปุพฺพนิมิตฺตานีติ ‘‘มาลา มิลายนฺติ, วตฺถานิ กิลิสฺสนฺติ, กจฺเฉหิ เสทา มุจฺจนฺติ, กาเย เววณฺณิยํ โอกฺกมติ, เทโว เทวาสเน นาภิรมตี’’ติ (อิติวุ. 83) วุตฺตานิ ปญฺจ มรณปุพฺพนิมิตฺตานีติ อตฺโถฯ ตานิ หิ ทิสฺวา กมฺมนิพฺพตฺตกฺขนฺธสงฺขาเต อุปปตฺติภเว ภวฉนฺทพเลน เทวานํ พลวโสโก อุปฺปชฺชตีติฯ พาโลติ อวิทฺวาฯ เตน อวิชฺชาย การณภาวํ ทสฺเสติฯ ติวิธนฺติ ตสฺสารุปฺปกถาสวนกมฺมการณาทสฺสนมรณกาลกมฺโมปฏฺฐานนิทานํ โสกาทิทุกฺขํฯ อาสเว สาเธนฺตีติ อาสเว คเมนฺติ โพเธนฺตีติ อตฺโถฯ

เอวํ สตีติ อวิทิตาทิตาย อนาทิภาเว สติฯ อาทิมตฺตกถนนฺติอาทิ เอตสฺส อตฺถีติ อาทิมํ, ภวจกฺกํฯ ตสฺส ภาโว อาทิมตฺตํ, ตสฺส กถนํ อาทิมตฺตกถนํฯ วิเสสนิวตฺติอตฺโถ วา มตฺต-สทฺโท, สติ อนาทิภาเว อวิชฺชา อาทิมฺหิ มชฺเฌ ปริโยสาเน จ สพฺพตฺถ สิยาติ อาทิมตฺตาย อวิชฺชาย กถนํ วิรุชฺฌตีติ อตฺโถฯ อวิชฺชาคฺคหเณนาติ อวิชฺชาย อุปฺปาทเนน กถเนน, อปฺปหาเนน วา, อตฺตโน สนฺตาเน สนฺนิหิตภาวกรเณนาติ อตฺโถฯ กมฺมาทีนีติ กมฺมวิปากวฏฺฏานิฯ วฏฺฏการณภาเวน ปธานตฺตา ‘‘ปธานธมฺโม’’ติ อวิชฺชา กถิตาฯ วทตีติ วโทฯ เวเทติ, เวทิยตีติ วา เวเทยฺโย, สุขาทิํ อนุภวติ, สพฺพวิสเย วา ชานาติ, ‘‘สุขิโต’’ติอาทินา อตฺตนา ปเรหิ จ ชานาติ ญายติ จาติ อตฺโถฯ พฺรหฺมาทินา วา อตฺตนา วาติ วา-สทฺโท จ-สทฺทตฺโถฯ เตนาห ‘‘การกเวทกรหิต’’นฺติ จ-สทฺทตฺถสมาสํฯ

ทฺวาทสวิธสุญฺญตาสุญฺญนฺติ อวิชฺชาทีนํ ทฺวาทสวิธานํ สุญฺญตาย สุญฺญํ, จตุพฺพิธมฺปิ วา สุญฺญตํ เอกํ กตฺวา ทฺวาทสงฺคตาย ทฺวาทสวิธาติ ตาย ทฺวาทสวิธาย สุญฺญตาย สุญฺญนฺติ อตฺโถฯ

ปุพฺพนฺตาหรณโตติ ปุพฺพนฺตโต ปจฺจุปฺปนฺนวิปากสฺส อาหรณโต ปริจฺฉินฺนเวทนาวสานํ เอตํ ภวจกฺกนฺติ อตฺโถฯ ภวจกฺเกกเทโสปิ หิ ภวจกฺกนฺติ วุจฺจติฯ เวทนา วา ตณฺหาสหายาย อวิชฺชาย ปจฺจโย โหตีติ เวทนาโต อวิชฺชา, ตโต สงฺขาราติ สมฺพชฺฌนโต เวทนาวสานํ ภวจกฺกนฺติ ยุตฺตเมตํ, เอวํ ตณฺหามูลเก จ โยเชตพฺพํฯ ทฺวินฺนมฺปิ หิ อญฺญมญฺญํ อนุปฺปเวโส โหตีติฯ อวิชฺชา ธมฺมสภาวํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา วิปรีตาภินิเวสํ กโรนฺตี ทิฏฺฐิจริเต สํสาเร นยติ, เตสํ วา สํสารํ สงฺขาราทิปวตฺติํ นยติ ปวตฺเตตีติ ‘‘สํสารนายิกา’’ติ วุตฺตาฯ ผลุปฺปตฺติยาติ กตฺตุนิทฺเทโสฯ วิญฺญาณาทิปจฺจุปฺปนฺนผลุปฺปตฺติ หิ อิธ ทิฏฺฐา, อทิฏฺฐานญฺจ ปุริมภเว อตฺตโน เหตูนํ อวิชฺชาสงฺขารานํ ผลํ อชเนตฺวา อนุปจฺฉิชฺชนํ ปกาเสติฯ อถ วา ปุริมภวจกฺกํ ทุติเยน สมฺพนฺธํ วุตฺตนฺติ เวทนาสงฺขาตสฺส ผลสฺส อุปฺปตฺติยา ตณฺหาทีนํ เหตูนํ อนุปจฺเฉทํ ปกาเสติ, ตสฺมา ผลุปฺปตฺติยา การณภูตาย ปฐมสฺส ภวจกฺกสฺส เหตูนํ อนุปจฺเฉทปฺปกาสนโตติ อตฺโถฯ สงฺขาราทีนเมว วา ผลานํ อุปฺปตฺติยา อวิชฺชาทีนํ เหตูนํ ผลํ อชเนตฺวา อนุปจฺเฉทเมว, วิญฺญาณาทิเหตูนํ วา สงฺขาราทีนํ อนุพนฺธนเมว ปกาเสติ ปฐมํ ภวจกฺกํ, น ทุติยํ วิย ปริโยสานมฺปีติ ‘‘ผลุปฺปตฺติยา เหตูนํ อนุปจฺเฉทปฺปกาสนโต’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘วิญฺญาณปจฺจยา นามรูป’’นฺติ เอตฺถ อปริปุณฺณายตนกลลรูปํ วตฺวา ตโต อุทฺธํ ‘‘นามรูปปจฺจยา สฬายตน’’นฺติ สฬายตนปฺปวตฺติ วุตฺตาติ อาห ‘‘อนุปุพฺพปวตฺติทีปนโต’’ติฯ ‘‘ภวปจฺจยา ชาตี’’ติ เอตฺถ น อายตนานํ กเมน อุปฺปตฺติ วุตฺตาติ อาห ‘‘สหุปฺปตฺติทีปนโต’’ติฯ

เหตุอาทิปุพฺพกา ตโย สนฺธี เอตสฺสาติ เหตุผลเหตุปุพฺพกติสนฺธิ, ภวจกฺกํฯ เหตุผลเหตุผลวเสน จตุปฺปเภโท องฺคานํ สงฺคโห เอตสฺสาติ จตุเภทสงฺคหํฯ สรูปโต อวุตฺตาปิ ตสฺมิํ ตสฺมิํ สงฺคเห อากิรียนฺติ อวิชฺชาสงฺขาราทิคฺคหเณหิ ปกาสียนฺตีติ อาการา, อตีตเหตุอาทีนํ วา ปการา อาการาฯ กิเลสกมฺมวิปากา วิปากกิเลสกมฺเมหิ สมฺพนฺธา หุตฺวา ปุนปฺปุนํ ปริวตฺตนฺตีติ เตสุ วฏฺฏนามํ อาโรเปตฺวา ‘‘ติวฏฺฏ’’นฺติ วุตฺตํ, วฏฺเฏกเทสตฺตา วา ‘‘วฏฺฏานี’’ติ วุตฺตานิฯ

สนฺธีนํ อาทิปริโยสานววตฺถิตาติ สนฺธีนํ ปุพฺพาปรววตฺถิตาติ อตฺโถฯ

‘‘ยา กาจิ วา ปน เจตนา ภโว, เจตนาสมฺปยุตฺตา อายูหนสงฺขารา’’ติ อิทํ อิมิสฺสา ธมฺมฏฺฐิติญาณภาชนีเย วุตฺตาย ปฏิสมฺภิทาปาฬิยา (ปฏิ. ม. 1.47) วเสน วุตฺตํฯ เอตฺถ หิ ‘‘เจตนา ภโว’’ติ อาคตาติฯ ภวนิทฺเทเส ปน ‘‘สาตฺถโต’’ติ เอตฺถ ‘‘เจตนาว สงฺขารา, ภโว ปน เจตนาสมฺปยุตฺตาปี’’ติ วิภงฺคปาฬิยา วเสน ทสฺสิตํฯ ‘‘ตตฺถ กตโม ปุญฺญาภิสงฺขาโร? กุสลา เจตนา กามาวจรา’’ติอาทินา หิ สงฺขารานํ เจตนาภาโว วิภงฺคปาฬิยํ (วิภ. 226) วุตฺโตติฯ ตตฺถ ปฏิสมฺภิทาปาฬิยํ ‘‘เจตนาสมฺปยุตฺตา วิปากธมฺมตฺตา สวิปาเกน อายูหนสงฺขาเตน สงฺขตาภิสงฺขรณกิจฺเจน สงฺขารา’’ติ วุตฺตาฯ วิภงฺคปาฬิยํ (วิภ. 234) ‘‘สพฺพมฺปิ ภวคามิกมฺมํ กมฺมภโว’’ติ ภวสฺส ปจฺจยภาเวน ภวคามิภาวโต กมฺมสํสฏฺฐสหายตาย กมฺมภาวโต จ อุปปตฺติภวํ ภาเวนฺตีติ ภโวติ วุตฺตา, อุปปตฺติภวภาวนกิจฺจํ ปน เจตนาย สาติสยนฺติ ปฏิสมฺภิทาปาฬิยํ เจตนา ‘‘ภโว’’ติ วุตฺตา, ภวาภิสงฺขรณกิจฺจํ เจตนาย สาติสยนฺติ วิภงฺคปาฬิยํ ‘‘กุสลา เจตนา’’ติอาทินา เจตนา ‘‘สงฺขารา’’ติ วุตฺตา, ตสฺมา เตน เตน ปริยาเยน อุภยํ อุภยตฺถ วตฺตุํ ยุตฺตนฺติ นตฺเถตฺถ วิโรโธ ฯ คหณนฺติ กามุปาทานํ กิจฺเจนาหฯ ปรามสนนฺติ อิตรานิฯ อายูหนาวสาเนติ ตีสุปิ อตฺถวิกปฺเปสุ วุตฺตสฺส อายูหนสฺส อวสาเนฯ

ทฺวีสุ อตฺถวิกปฺเปสุ วุตฺเต อายูหนสงฺขาเร ‘‘ตสฺส ปุพฺพภาคา’’ติ อาห, ตติเย วุตฺเต ‘‘ตํสมฺปยุตฺตา’’ติฯ ทหรสฺส จิตฺตปฺปวตฺติ ภวงฺคพหุลา เยภุยฺเยน ภวนฺตรชนกกมฺมายูหนสมตฺถา น โหตีติ ‘‘อิธ ปริปกฺกตฺตา อายตนาน’’นฺติ วุตฺตํฯ กมฺมกรณกาเล สมฺโมโหติ เอเตน กมฺมสฺส ปจฺจยภูตํ สมฺโมหํ ทสฺเสติ, น กมฺมสมฺปยุตฺตเมวฯ

กมฺมาเนว วิปากํ สมฺภรนฺติ วฑฺเฒนฺตีติ กมฺมสมฺภารา, กมฺมํ วา สงฺขารภวา, ตทุปการกานิ อวิชฺชาตณฺหุปาทานานิ กมฺมสมฺภารา, ปฏิสนฺธิทายโก วา ภโว กมฺมํ, ตทุปการกา ยถาวุตฺตอายูหนสงฺขารา อวิชฺชาทโย จ กมฺมสมฺภาราติ กมฺมญฺจ กมฺมสมฺภารา จ กมฺมสมฺภาราติ เอกเสสํ กตฺวา ‘‘กมฺมสมฺภารา’’ติ อาหฯ ทส ธมฺมา กมฺมนฺติ อวิชฺชาทโยปิ กมฺมสหายตาย กมฺมสริกฺขกา ตทุปการกา จาติ ‘‘กมฺม’’นฺติ วุตฺตาฯ

สงฺขิปฺปนฺติ เอตฺถ อวิชฺชาทโย วิญฺญาณาทโย จาติ สงฺเขโป, กมฺมํ วิปาโก จฯ กมฺมํ วิปาโกติ เอวํ สงฺขิปียตีติ วา สงฺเขโป, อวิชฺชาทโย วิญฺญาณาทโย จฯ สงฺเขปภาวสามญฺเญน ปน เอกวจนํ กตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ สงฺเขปสทฺโท วา ภาคาธิวจนนฺติ กมฺมภาโค กมฺมสงฺเขโปฯ

เอวํ สมุปฺปนฺนนฺติ กมฺมโต วิปาโกฯ ตตฺถาปิ อวิชฺชาโต สงฺขาราติ เอวํ สมุปฺปนฺนํ, ติสนฺธิอาทิวเสน วา สมุปฺปนฺนํ อิทํ ภวจกฺกนฺติ อตฺโถฯ อิตฺตรนฺติ คมนธมฺมํ, วินสฺสธมฺมนฺติ อตฺโถฯ เตน อุปฺปาทวยวนฺตตาทีปเกน อนิจฺจ-สทฺเทน วิการาปตฺติทีปเกน จล-สทฺเทน จ อทีปิตํ กาลนฺตรฏฺฐายิตาปฏิกฺเขปํ ทีเปติ, อธุวนฺติ เอเตน ถิรภาวปฏิกฺเขปํ นิสฺสารตํฯ เหตู เอว สมฺภารา เหตุสมฺภาราฯ ‘‘ฐานโส เหตุโส’’ติ เอตฺถ เอวํ วุตฺตํ วา ฐานํ, อญฺญมฺปิ ตสฺส ตสฺส สาธารณํ การณํ สมฺภาโร, อสาธารณํ เหตุฯ เอวนฺติ เอวํ เหตุโต ธมฺมมตฺตสมฺภเว เหตุนิโรธา จ วฏฺฏุปจฺเฉเท ธมฺเม จ ตํนิโรธาย เทสิเต สตีติ อตฺโถฯ พฺรหฺมจริยํ อิธ พฺรหฺมจริยิธฯ สตฺเต จาติ เอตฺถ จ-สทฺโท เอวํ พฺรหฺมจริยญฺจ วิชฺชติ, สสฺสตุจฺเฉทา จ น โหนฺตีติ สมุจฺจยตฺโถฯ เอวญฺหิ เหตุอายตฺเต ธมฺมมตฺตสมฺภเว สตฺโต นุปลพฺภติ, ตสฺมิญฺจ อุปลพฺภนฺเต สสฺสโต อุจฺเฉโท วา สิยา, นุปลพฺภนฺเต ตสฺมิํ เนวุจฺเฉโท น สสฺสตนฺติ วุตฺตํ โหติฯ

สจฺจปฺปภวโตติ สจฺจโต, สจฺจานํ วา ปภวโตฯ กุสลากุสลํ กมฺมนฺติ วฏฺฏกถาย วตฺตมานตฺตา สาสวนฺติ วิญฺญายติฯ อวิเสเสนาติ เจตนา เจตนาสมฺปยุตฺตกาติ วิเสสํ อกตฺวา สพฺพมฺปิ ตํ กุสลากุสลํ กมฺมํ ‘‘สมุทยสจฺจ’’นฺติ วุตฺตนฺติ อตฺโถฯ ‘‘ตณฺหา จ…เป.… อวเสสา จ สาสวา กุสลา ธมฺมา’’ติ หิ เจตนาเจตนาสมฺปยุตฺตวิเสสํ อกตฺวา วุตฺตนฺติ, อริยสจฺจวิเสสํ วา อกตฺวา สมุทยสจฺจนฺติ วุตฺตนฺติ อตฺโถฯ

วตฺถูสูติ อารมฺมเณสุ, จกฺขาทีสุ วา ปฏิจฺฉาเทตพฺเพสุ วตฺถูสุฯ โสกาทีนํ อธิฏฺฐานตฺตาติ เตสํ การณตฺตา, เตหิ สิทฺธาย อวิชฺชาย สหิเตหิ สงฺขาเรหิ ปจฺจโย จ โหติ ภวนฺตรปาตุภาวายาติ อธิปฺปาโยฯ

จุติจิตฺตํ วา ปฏิสนฺธิวิญฺญาณสฺส อนนฺตรปจฺจโย โหตีติ ‘‘ปจฺจโย จ โหติ ภวนฺตรปาตุภาวายา’’ติ วุตฺตํ ฯ ตํ ปน จุติจิตฺตํ อวิชฺชาสงฺขารรหิตํ ภวนฺตรสฺส ปจฺจโย น โหตีติ ตสฺส สหายทสฺสนตฺถมาห ‘‘โสกาทีนํ อธิฏฺฐานตฺตา’’ติฯ ทฺวิธาติ อตฺตโนเยว สรเสน ธมฺมนฺตรปจฺจยภาเวน จาติ ทฺวิธาฯ

อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ เอเตน สงฺขารานํ ปจฺจยุปฺปนฺนตาทสฺสเนน ‘‘โก นุ โข อภิสงฺขโรตีติ เอส โน กลฺโล ปญฺโห’’ติ ทสฺเสติฯ เตเนตํ การกทสฺสนนิวารณนฺติฯ เอวมาทิทสฺสนนิวารณนฺติ เอเตน ‘‘โสจติ ปริเทวติ ทุกฺขิโต’’ติอาทิทสฺสนนิวารณมาหฯ โสกาทโยปิ หิ ปจฺจยายตฺตา อวสวตฺติโนติ ‘‘ชาติปจฺจยา ชรามรณํ โสก…เป.… สมฺภวนฺตี’’ติ เอเตน วุตฺตนฺติฯ

คณฺฑเภทปีฬกา วิยาติ คณฺฑเภทนตฺถํ ปจฺจมาเน คณฺเฑ ตสฺสปิ อุปริ ชายมานขุทฺทกปีฬกา วิย, คณฺฑสฺส วา อเนกธาเภเท ปีฬกา วิยฯ คณฺฑวิการา สูนตาสราคปุพฺพคหณาทโยฯ

ปฏลาภิภูตจกฺขุโก รูปานิ น ปสฺสติ, กิญฺจิปิ ปสฺสนฺโต จ วิปรีตํ ปสฺสติ, เอวํ อวิชฺชาภิภูโต ทุกฺขาทีนิ น ปฏิปชฺชติ น ปสฺสติ, มิจฺฉา วา ปฏิปชฺชตีติ ปฏลํ วิย อวิชฺชา , กิมินา วิย อตฺตนา กตตฺตา วฏฺฏสฺส อตฺตโนเยว ปริพฺภมนการณตฺตา จ โกสปฺปเทสา วิย สงฺขารา, สงฺขารปริคฺคหํ วินา ปติฏฺฐํ อลภมานํ วิญฺญาณํ ปริณายกปริคฺคหํ วินา ปติฏฺฐํ อลภมาโน ราชกุมาโร วิยาติ ปริคฺคเหน วินา ปติฏฺฐาลาโภ เอตฺถ สามญฺญํฯ อุปปตฺตินิมิตฺตนฺติ กมฺมาทิอารมฺมณมาหฯ ปริกปฺปนโตติ อารมฺมณกรณโต, สมฺปยุตฺเตน วา วิตกฺเกน วิตกฺกนโตฯ เทวมนุสฺสมิควิหงฺคาทิวิวิธปฺปการตาย มายา วิย นามรูปํ, ปติฏฺฐาวิเสเสน วุฑฺฒิวิเสสาปตฺติโต วนปฺปคุมฺโพ วิย สฬายตนํฯ อายตนานํ วิสยิวิสยภูตานํ อญฺญมญฺญาภิมุขภาวโต อายตนฆฏฺฏนโตฯ เอตฺถ จ สงฺขาราทีนํ โกสปฺปเทสปริณายกาทีหิ ทฺวีหิ ทฺวีหิ สทิสตาย ทฺเว ทฺเว อุปมา วุตฺตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ

คมฺภีโร เอว หุตฺวา โอภาสติ ปกาสติ ทิสฺสตีติ คมฺภีราวภาโสฯ ชาติปจฺจยสมฺภูตสมุทาคตฏฺโฐติ ชาติปจฺจยา สมฺภูตํ หุตฺวา สหิตสฺส อตฺตโน ปจฺจยานุรูปสฺส อุทฺธํ อุทฺธํ อาคตภาโว, อนุปฺปพนฺโธติ อตฺโถฯ อถ วา สมฺภูตฏฺโฐ จ สมุทาคตฏฺโฐ จ สมฺภูตสมุทาคตฏฺโฐฯ

‘‘น ชาติโต ชรามรณํ น โหติ, น จ ชาติํ วินา อญฺญโต โหตี’’ติ หิ ชาติปจฺจยสมฺภูตฏฺโฐ วุตฺโตฯ อิตฺถญฺจ ชาติโต สมุทาคจฺฉตีติ ปจฺจยสมุทาคตฏฺโฐ, ยา ยา ชาติ ยถา ยถา ปจฺจโย โหติ, ตทนุรูปปาตุภาโวติ อตฺโถฯ

อนุโลมปฏิโลมโตติ อิธ ปน ปจฺจยุปฺปาทา ปจฺจยุปฺปนฺนุปฺปาทสงฺขาตํ อนุโลมํ, นิโรธา นิโรธสงฺขาตํ ปฏิโลมญฺจาหฯ อาทิโต ปน อนฺตคมนํ อนุโลมํ, อนฺตโต จ อาทิคมนํ ปฏิโลมมาหาติฯ ‘‘อิเม จตฺตาโร อาหารา กิํนิทานา’’ติอาทิกาย (สํ. นิ. 2.11) เวมชฺฌโต ปฏฺฐาย ปฏิโลมเทสนาย, ‘‘จกฺขุํ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิญฺญาณํ, ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’ติอาทิกาย (สํ. นิ. 2.43-44; 2.4.60) อนุโลมเทสนาย จ ทฺวิสนฺธิติสงฺเขปํ, ‘‘สํโยชนีเยสุ, ภิกฺขเว, ธมฺเมสุ อสฺสาทานุปสฺสิโน วิหรโต ตณฺหา ปวฑฺฒติ, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทาน’’นฺติอาทีสุ (สํ. นิ. 2.53-54) เอกสนฺธิทฺวิสงฺเขปํฯ

อวิชฺชาทีนํ สภาโว ปฏิวิชฺฌียตีติ ปฏิเวโธฯ วุตฺตญฺหิ ‘‘เตสํ เตสํ วา ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตธมฺมานํ ปฏิวิชฺฌิตพฺโพ สลกฺขณสงฺขาโต อวิปรีตสภาโว ปฏิเวโธ’’ติ (ธ. ส. อฏฺฐ. นิทานกถา)ฯ อปุญฺญาภิสงฺขาเรกเทโส สราโค, อญฺโญ วิราโค, ราคสฺส วา อปฏิปกฺขภาวโต ราคปฺปวฑฺฒโก สพฺโพปิ อปุญฺญาภิสงฺขาโร สราโค, อิตโร ปฏิปกฺขภาวโต วิราโคฯ ‘‘ทีฆรตฺตญฺเหตํ, ภิกฺขเว, อสฺสุตวโต ปุถุชฺชนสฺส อชฺโฌสิตํ มมายิตํ ปรามฏฺฐํ ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’ติ (สํ. นิ. 2.62) อตฺตปรามาสสฺส วิญฺญาณํ วิสิฏฺฐํ วตฺถุ วุตฺตนฺติ วิญฺญาณสฺส สุญฺญตฏฺโฐ คมฺภีโร, อตฺตา วิชานาติ สํสรตีติ สพฺยาปารตาสงฺกนฺติอภินิเวสพลวตาย อพฺยาปารฏฺฐอสงฺกนฺติปฏิสนฺธิปาตุภาวฏฺฐา จ คมฺภีรา, นามสฺส รูเปน, รูปสฺส จ นาเมน อสมฺปโยคโต วินิพฺโภโค, นามสฺส นาเมน อวินิพฺโภโค โยเชตพฺโพฯ เอกุปฺปาเทกนิโรเธหิ อวินิพฺโภเค อธิปฺเปเต รูปสฺส จ รูเปน ลพฺภติฯ อถ วา เอกจตุโวการภเวสุ นามรูปานํ อสหวตฺตนโต อญฺญมญฺญวินิพฺโภโค, ปญฺจโวการภเว สหวตฺตนโต อวินิพฺโภโค จ เวทิตพฺโพฯ

อธิปติยฏฺโฐ นาม อินฺทฺริยปจฺจยภาโวฯ ‘‘โลโกเปโส ทฺวาราเปสา เขตฺตมฺเปต’’นฺติ (ธ. ส. 598-599) วุตฺตา โลกาทิอตฺถา จกฺขาทีสุ ปญฺจสุ โยเชตพฺพาฯ มนายตนสฺสปิ ลุชฺชนโต มโนสมฺผสฺสาทีนํ ทฺวารเขตฺตภาวโต จ เอเต อตฺถา สมฺภวนฺเตวฯ อาปาถคตานํ รูปาทีนํ ปกาสนโยคฺยตาลกฺขณํ โอภาสนํ จกฺขาทีนํ วิสยิภาโว, มนายตนสฺส วิชานนํฯ สงฺฆฏฺฏนฏฺโฐ วิเสเสน จกฺขุสมฺผสฺสาทีนํ ปญฺจนฺนํ, อิตเร ฉนฺนมฺปิ โยเชตพฺพาฯ ผุสนญฺจ ผสฺสสฺส สภาโว, สงฺฆฏฺฏนํ รโส, อิตเร อุปฏฺฐานาการาฯ อารมฺมณรสานุภวนฏฺโฐ รสวเสน วุตฺโต, เวทยิตฏฺโฐ ลกฺขณวเสนฯ อตฺตา เวทยตีติ อภินิเวสสฺส พลวตาย นิชฺชีวฏฺโฐ เวทนาย คมฺภีโรฯ นิชฺชีวาย เวทนาย เวทยิตํ นิชฺชีวเวทยิตํ, นิชฺชีวเวทยิตเมว อตฺโถ นิชฺชีวเวทยิตฏฺโฐฯ

อาทานฏฺโฐ จตุนฺนมฺปิ อุปาทานานํ สมาโน, คหณฏฺโฐ กามุปาทานสฺส, อิตเรสํ ติณฺณํ อภินิเวสาทิอตฺโถฯ ‘‘ทิฏฺฐิกนฺตาโร’’ติ หิ วจนโต ทิฏฺฐีนํ ทุรติกฺกมนฏฺโฐปีติฯ ทฬฺหคหณตฺตา วา จตุนฺนมฺปิ ทุรติกฺกมนฏฺโฐ โยเชตพฺโพฯ โยนิคติฐิตินิวาเสสุขิปนนฺติ สมาเส ภุมฺมวจนสฺส อโลโป ทฏฺฐพฺโพ, ตสฺมา เตน อายูหนาภิสงฺขรณปทานํ สมาโส โหติฯ ชรามรณงฺคํ มรณปฺปธานนฺติ มรณฏฺฐา เอว ขยาทโย คมฺภีรา ทสฺสิตาฯ นวนวานญฺหิ ปริกฺขเยน ขณฺฑิจฺจาทิปริปกฺกปฺปวตฺติ ชราติ, ขยฏฺโฐ วา ชราย วุตฺโตติ ทฏฺฐพฺโพฯ นวภาวาปคโม หิ ขโยติ วตฺตุํ ยุตฺโตติฯ วิปริณามฏฺโฐ ทฺวินฺนมฺปิฯ สนฺตติวเสน วา ชราย ขยวยภาโว, สมฺมุติขณิกวเสน มรณสฺส เภทวิปริณามตา โยเชตพฺพาฯ

อตฺถนยาติ อตฺถานํ นยาฯ อวิชฺชาทิอตฺเถหิ เอกตฺตาที เสน ภาเวน นียนฺติ คมฺเมนฺตีติ เอกตฺตาทโย เตสํ นยาติ วุตฺตาฯ นียนฺตีติ หิ นยาติฯ อตฺถา เอว วา เอกตฺตาทิภาเวน นียมานา ญายมานา ‘‘อตฺถนยา’’ติ วุตฺตาฯ นียนฺติ เอเตหีติ วา นยา, เอกตฺตาทีหิ จ อตฺถา ‘‘เอก’’นฺติอาทินา นียนฺติ, ตสฺมา เอกตฺตาทโย อตฺถานํ นยาติ อตฺถนยาฯ สนฺตานานุปจฺเฉเทน พีชํ รุกฺขภาวํ ปตฺตํ รุกฺขภาเวน ปวตฺตนฺติ เอกตฺเตน วุจฺจตีติ สนฺตานานุปจฺเฉโท เอกตฺตํ, เอวมิธาปิ อวิชฺชาทีนํ สนฺตานานุปจฺเฉโท เอกตฺตนฺติ ทสฺเสติฯ

ภินฺนสนฺตานสฺเสวาติ สมฺพนฺธรหิตสฺส นานตฺตสฺส คหณโต สตฺตนฺตโร อุจฺฉินฺโน สตฺตนฺตโร อุปฺปนฺโนติ คณฺหนฺโต อุจฺเฉททิฏฺฐิมุปาทิยติฯ

ยโต กุโตจีติ ยทิ อญฺญสฺมา อญฺญสฺสุปฺปตฺติ สิยา, วาลิกโต เตลสฺส, อุจฺฉุโต ขีรสฺส กสฺมา อุปฺปตฺติ น สิยา, ตสฺมา น โกจิ กสฺสจิ เหตุ อตฺถีติ อเหตุกทิฏฺฐิํ, อวิชฺชมาเนปิ เหตุมฺหิ นิยตตาย ติลคาวีสุกฺกโสณิตาทีหิ เตลขีรสรีราทีนิ ปวตฺตนฺตีติ นิยติวาทญฺจ อุปาทิยตีติ วิญฺญาตพฺพํ ยถารหํฯ

กสฺมา? ยสฺมา อิทญฺหิ ภวจกฺกํ อปทาเลตฺวา สํสารภยมตีโต น โกจิ สุปินนฺตเรปิ อตฺถีติ สมฺพนฺโธฯ ทุรภิยานนฺติ ทุรติกฺกมํฯ อสนิวิจกฺกมิวาติ อสนิมณฺฑลมิวฯ ตญฺหิ นิมฺมถนเมว, นานิมฺมถนํ ปวตฺตมานํ อตฺถิ, เอวํ ภวจกฺกมฺปิ เอกนฺตํ ทุกฺขุปฺปาทนโต ‘‘นิจฺจนิมฺมถน’’นฺติ วุตฺตํฯ

ญาณาสินา อปทาเลตฺวา สํสารภยํ อตีโต นตฺถีติ เอตสฺส สาธกํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วุตฺตมฺปิ เจต’’นฺติอาทิฯ ตนฺตูนํ อากุลกํ ตนฺตากุลกํ, ตนฺตากุลกมิว ชาตา ตนฺตากุลกชาตา, กิเลสกมฺมวิปาเกหิ อตีว ชฏิตาติ อตฺโถฯ คุณาย สกุณิยา นีฑํ คุณาคุณฺฑิกํฯ วฑฺฒิอภาวโต อปายํ ทุกฺขคติภาวโต ทุคฺคติํ สุขสมุสฺสยโต วินิปาตตฺตา วินิปาตญฺจ จตุพฺพิธํ อปายํ, ‘‘ขนฺธานญฺจ ปฏิปาฏี’’ติอาทินา วุตฺตํ สํสารญฺจ นาติวตฺตติฯ สํสาโร เอว วา สพฺโพ อิธ วฑฺฒิอปคมาทีหิ อตฺเถหิ อปายาทินามโก วุตฺโต เกวลํ ทุกฺขกฺขนฺธภาวโตฯ

ภวจกฺกกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา

[243] ปถวีอากาสา วิย ปฏิจฺจสมุปฺปาโท มหาปตฺถฏวิตฺถาริตานํ อตฺถานํ ปริกปฺปวเสน กถิโตฯ