ฯ นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ

อภิธมฺมปิฏเก

วิภงฺค-มูลฏีกา

1. ขนฺธวิภงฺโค

1. สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา

จตุสจฺจทโสติ จตฺตาริ สจฺจานิ สมาหฏานิ จตุสจฺจํ, จตุสจฺจํ ปสฺสีติ จตุสจฺจทโสฯ สติปิ สาวกานํ ปจฺเจกพุทฺธานญฺจ จตุสจฺจทสฺสนภาเว อนญฺญปุพฺพกตฺตา ภควโต จตุสจฺจทสฺสนสฺส ตตฺถ จ สพฺพญฺญุตาย ทสพเลสุ จ วสีภาวสฺส ปตฺติโต ปรสนฺตาเนสุ จ ปสาริตภาเวน สุปากฏตฺตา ภควาว วิเสเสน ‘‘จตุสจฺจทโส’’ติ โถมนํ อรหตีติ ฯ นาถตีติ นาโถ, เวเนยฺยานํ หิตสุขํ อาสีสติ ปตฺเถติ, ปรสนฺตานคตํ วา กิเลสพฺยสนํ อุปตาเปติ, ‘‘สาธุ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเลน กาลํ อตฺตสมฺปตฺติํ ปจฺจเวกฺขิตา’’ติอาทินา (อ. นิ. 8.7) วา ตํ ตํ หิตปฏิปตฺติํ ยาจตีติ อตฺโถฯ ปรเมน จิตฺติสฺสริเยน สมนฺนาคโต, สพฺพสตฺเต วา คุเณหิ อีสติ อภิภวตีติ ปรมิสฺสโร ภควา ‘‘นาโถ’’ติ วุจฺจติฯ ‘‘สทฺธมฺเม คารวํ กตฺวา กริสฺสามี’’ติ โสตพฺพภาเว การณํ วตฺวา ปุน สวเน นิโยเชนฺโต อาห ‘‘ตํ สุณาถ สมาหิตา’’ติฯ ‘‘โปราณฏฺฐกถานยํ วิคาหิตฺวา กริสฺสามี’’ติ วา เอเตน สกฺกจฺจสวเน จ การณํ วตฺวา ตตฺถ นิโยเชนฺโต อาห ‘‘สทฺธมฺเม คารวํ กตฺวา ตํ สุณาถา’’ติฯ

เอตฺถ จ ‘‘จตุสจฺจทโส’’ติ วจนํ โถมนเมว จตุปฺปเภทาย เทสนาย สมานคณนทสฺสนคุเณน, ‘‘อฏฺฐารสหิ พุทฺธธมฺเมหิ อุเปโต’’ติ จ อฏฺฐารสปฺปเภทาย เทสนาย สมานคณนคุเณหีติ ทฏฺฐพฺพํฯ ยถาวุตฺเตน วา นิรติสเยน จตุสจฺจทสฺสเนน ภควา จตุธา ธมฺมสงฺคณิํ เทเสตุํ สมตฺโถ อโหสิ, อฏฺฐารสพุทฺธธมฺมสมนฺนาคเมน อฏฺฐารสธา วิภงฺคนฺติ ยถาวุตฺตเทสนาสมตฺถตาสมฺปาทกคุณนิทสฺสนเมตํ ‘‘จตุสจฺจทโส อุเปโต พุทฺธธมฺเมหิ อฏฺฐารสหี’’ติฯ เตน ยถาวุตฺตาย เทสนาย สพฺพญฺญุภาสิตตฺตา อวิปรีตตํ ทสฺเสนฺโต ตตฺถ สตฺเต อุคฺคหาทีสุ นิโยเชติ, นิฏฺฐานคมนญฺจ อตฺตโน วายามํ ทสฺเสนฺโต อฏฺฐกถาสวเน จ อาทรํ อุปฺปาทยติ, ยถาวุตฺตคุณรหิเตน อสพฺพญฺญุนา เทเสตุํ อสกฺกุเณยฺยตํ ธมฺมสงฺคณีวิภงฺคปฺปกรณานํ ทสฺเสนฺโต ตตฺถ ตทฏฺฐกถาย จ สาติสยํ คารวํ ชนยติ, พุทฺธาทีนญฺจ รตนานํ สมฺมาสมฺพุทฺธตาทิคุเณ วิภาเวติฯ

ตตฺถ จตฺตาริ สจฺจานิ ปากฏาเนว, อฏฺฐารส ปน พุทฺธธมฺมา เอวํ เวทิตพฺพา – ‘‘อตีตํเส พุทฺธสฺส ภควโต อปฺปฏิหตํ ญาณํ, อนาคตํเส…เป.… ปจฺจุปฺปนฺนํเส…เป.… อิเมหิ ตีหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตสฺส พุทฺธสฺส ภควโต สพฺพํ กายกมฺมํ ญาณปุพฺพงฺคมํ ญาณานุปริวตฺตํ, สพฺพํ วจีกมฺมํ…เป. … สพฺพํ มโนกมฺมํ…เป.… อิเมหิ ฉหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตสฺส พุทฺธสฺส ภควโต นตฺถิ ฉนฺทสฺส หานิ, นตฺถิ ธมฺมเทสนาย, นตฺถิ วีริยสฺส, นตฺถิ สมาธิสฺส, นตฺถิ ปญฺญาย, นตฺถิ วิมุตฺติยา หานิฯ อิเมหิ ทฺวาทสหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตสฺส พุทฺธสฺส ภควโต นตฺถิ ทวา, นตฺถิ รวา, นตฺถิ อผุฏํ, นตฺถิ เวคายิตตฺตํ, นตฺถิ อพฺยาวฏมโน, นตฺถิ อปฺปฏิสงฺขานุเปกฺขา’’ติฯ

ตตฺถ นตฺถิ ทวาติ ขิฑฺฑาธิปฺปาเยน กิริยา นตฺถิฯ นตฺถิ รวาติ สหสา กิริยา นตฺถิฯ นตฺถิ อผุฏนฺติ ญาเณน อผุสิตํ นตฺถิฯ นตฺถิ เวคายิตตฺตนฺติ ตุริตกิริยา นตฺถิฯ นตฺถิ อพฺยาวฏมโนติ นิรตฺถโก จิตฺตสมุทาจาโร นตฺถิฯ นตฺถิ อปฺปฏิสงฺขานุเปกฺขาติ อญฺญาณุเปกฺขา นตฺถิฯ กตฺถจิ ปน ‘‘นตฺถิ ธมฺมเทสนาย หานี’’ติ อลิขิตฺวา ‘‘นตฺถิ ฉนฺทสฺส หานิ, นตฺถิ วีริยสฺส, นตฺถิ สตฺติยา’’ติ ลิขนฺติฯ

[1] ธมฺมสงฺคเห ธมฺเม กุสลาทิเก ติกทุเกหิ สงฺคเหตฺวา เต เอว ธมฺเม สุตฺตนฺเต ขนฺธาทิวเสน วุตฺเต วิภชิตุํ วิภงฺคปฺปกรณํ วุตฺตํฯ

ตตฺถ สงฺเขเปน วุตฺตานํ ขนฺธาทีนํ วิภชนํ วิภงฺโคฯ โส โส วิภงฺโค ปกโต อธิกโต ยสฺสา ปาฬิยา, สา ‘‘วิภงฺคปฺปกรณ’’นฺติ วุจฺจติฯ อธิกโตติ จ วตฺตพฺพภาเวน ปริคฺคหิโตติ อตฺโถฯ ตตฺถ วิภงฺคปฺปกรณสฺส อาทิภูเต ขนฺธวิภงฺเค ‘‘ปญฺจกฺขนฺธา รูปกฺขนฺโธ…เป.… วิญฺญาณกฺขนฺโธ’’ติ อิทํ สุตฺตนฺตภาชนียํ นามฯ นนุ น เอตฺตกเมว สุตฺตนฺตภาชนียนฺติ? สจฺจํ, อิติ-สทฺเทน ปน อาทิ-สทฺทตฺถโชตเกน ปการตฺถโชตเกน วา สพฺพํ สุตฺตนฺตภาชนียํ สงฺคเหตฺวา วิญฺญาณกฺขนฺโธติ เอวมาทิ เอวํปการํ วา อิทํ สุตฺตนฺตภาชนียนฺติ เวทิตพฺพํฯ อถ วา เอกเทเสน สมุทายํ นิทสฺเสติ ปพฺพตสมุทฺทาทินิทสฺสโก วิยฯ ตตฺถ นิพฺพานวชฺชานํ สพฺพธมฺมานํ สงฺคาหกตฺตา สพฺพสงฺคาหเกหิ จ อายตนาทีหิ อปฺปกตรปทตฺตา ขนฺธานํ ขนฺธวิภงฺโค อาทิมฺหิ วุตฺโตฯ

น ตโต เหฏฺฐาติ รูปาทีนํ เวทยิตาทิสภาวตฺตาภาวา ยสฺมิํ สภาเว อตีตาทโย ราสี กตฺวา วตฺตพฺพา, ตสฺส รุปฺปนาทิโต อญฺญสฺสาภาวา จ เหฏฺฐา คณเนสุ สงฺขตธมฺมานํ อนิฏฺฐานํ สาวเสสภาวํ, น เหฏฺฐา คณนมตฺตาภาวํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ฉฏฺฐสฺส ปน ขนฺธสฺส อภาวา ‘‘น อุทฺธ’’นฺติ อาหฯ น หิ สวิภาคธมฺเมหิ นิสฺสฏสฺส อตีตาทิภาวรหิตสฺส เอกสฺส นิพฺพานสฺส ราสฏฺโฐ อตฺถีติฯ ‘‘ราสิมฺหี’’ติ สทฺทตฺถสหิตํ ขนฺธ-สทฺทสฺส วิสยํ ทสฺเสติฯ ‘‘คุเณ ปณฺณตฺติยํ รุฬฺหิย’’นฺติ วิสยเมว ขนฺธ-สทฺทสฺส ทสฺเสติ, น สทฺทตฺถํฯ โลกิยโลกุตฺตรเภทญฺหิ สีลาทิคุณํ นิปฺปเทเสน คเหตฺวา ปวตฺตมาโน ขนฺธ-สทฺโท สีลาทิคุณวิสิฏฺฐํ ราสฏฺฐํ ทีเปตีติฯ เกจิ ปน ‘‘คุณฏฺโฐ เอตฺถ ขนฺธฏฺโฐ’’ติ วทนฺติฯ ทารุกฺขนฺโธติ เอตฺถ ปน น ขนฺธ-สทฺโท ปญฺญตฺติ-สทฺทสฺส อตฺเถ วตฺตติ, ตาทิเส ปน ปุถุลายเต ทารุมฺหิ ทารุกฺขนฺโธติ ปญฺญตฺติ โหตีติ ปญฺญตฺติยํ นิปตตีติ วุตฺตํฯ ตถา เอกสฺมิมฺปิ วิญฺญาเณ ปวตฺโต วิญฺญาณกฺขนฺโธติ ขนฺธ-สทฺโท น รุฬฺหี-สทฺทสฺส อตฺถํ วทติ, สมุทาเย ปน นิรุฬฺโห ขนฺธ-สทฺโท ตเทกเทเส ปวตฺตมาโน ตาย เอว รุฬฺหิยา ปวตฺตตีติ ขนฺธ-สทฺโท รุฬฺหิยํ นิปตตีติ วุตฺตํฯ

ราสิโต คุณโตติ สพฺพตฺถ นิสฺสกฺกวจนํ วิสยสฺเสว ขนฺธ-สทฺทปฺปวตฺติยา การณภาวํ สนฺธาย กตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

‘‘ราสิโต’’ติ อิมมตฺถํ สทฺทตฺถวเสนปิ นิยเมตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘อยญฺหิ ขนฺธฏฺโฐ นาม ปิณฺฑฏฺโฐ’’ติอาทิมาหฯ โกฏฺฐาสฏฺเฐ ขนฺธฏฺเฐ ฉฏฺเฐนปิ ขนฺเธน ภวิตพฺพํฯ นิพฺพานมฺปิ หิ ฉฏฺโฐ โกฏฺฐาโสติฯ ตสฺมา ‘‘ขนฺธฏฺโฐ นาม ราสฏฺโฐ’’ติ ยุตฺตํฯ เยสํ วา อตีตาทิวเสน เภโท อตฺถิ, เตสํ รุปฺปนาทิลกฺขณวเสน ตํตํโกฏฺฐาสตา วุจฺจตีติ เภทรหิตสฺส นิพฺพานสฺส โกฏฺฐาสฏฺเฐน จ ขนฺธภาโว น วุตฺโตติ เวทิตพฺโพฯ

เอตฺตาวตาติ อุทฺเทสมตฺเตนาติ อตฺโถฯ จตฺตาโร จ มหาภูตา…เป.… รูปนฺติ เอวํ วิภตฺโตฯ กตฺถาติ เจ? เอกาทสสุ โอกาเสสุฯ อิติ-สทฺเทน นิทสฺสนตฺเถน สพฺโพ วิภชนนโย ทสฺสิโตฯ อิทญฺจ วิภชนํ โอฬาริกาทีสุ จกฺขายตนนฺติอาทิวิภชนญฺจ ยถาสมฺภวํ เอกาทสสุ โอกาเสสุ โยเชตพฺพํ, เอวํ เวทนากฺขนฺธาทีสุปิฯ วิญฺญาณกฺขนฺโธ ปน เอกาทโสกาเสสุ ปุริเม โอกาสปญฺจเก ‘‘จกฺขุวิญฺญาณํ…เป.… มโนวิญฺญาณ’’นฺติ ฉวิญฺญาณกายวิเสเสน วิภตฺโต, น ตตฺถ มโนธาตุ มโนวิญฺญาณธาตูติ วิภชนํ อตฺถิฯ ตํ ปน ทฺวยํ มโนวิญฺญาณนฺติ วุตฺตนฺติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ อฏฺฐกถายํ ‘‘มโนธาตุ มโนวิญฺญาณธาตู’’ติ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

เอวํ ปาฬินเยน ปญฺจสุ ขนฺเธสุ ธมฺมปริจฺเฉทํ ทสฺเสตฺวา ปุน อญฺเญน ปกาเรน ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิมาหฯ เอตฺถาติ เอตสฺมิํ ขนฺธนิทฺเทเสฯ

1. รูปกฺขนฺธนิทฺเทสวณฺณนา

[2] ยํ กิญฺจีติ เอตฺถ ยนฺติ สามญฺเญน อนิยมนิทสฺสนํ, กิญฺจีติ ปการนฺตรเภทํ อามสิตฺวา อนิยมนิทสฺสนํฯ อุภเยนปิ อตีตํ วา…เป.… สนฺติเก วา อปฺปํ วา พหุํ วา ยาทิสํ วา ตาทิสํ วา ยํ กิญฺจีติ นปุํสกนิทฺเทสารหํ สพฺพํ พฺยาเปตฺวา สงฺคณฺหาตีติ อญฺเญสุปิ นปุํสกนิทฺเทสารเหสุ ปสงฺคํ ทิสฺวา ตสฺส อธิปฺเปตตฺถํ อติจฺจ ปวตฺติโต อติปฺปสงฺคสฺส นิยมนตฺถํ ‘‘รูป’’นฺติ อาหฯ ยํกิญฺจีติ สนิปาตํ ยํ-สทฺทํ กิํ-สทฺทญฺจ อนิยเมกตฺถทีปนวเสน เอกํ ปทนฺติ คเหตฺวา ‘‘ปททฺวเยนปี’’ติ วุตฺตํฯ

กิญฺจ, ภิกฺขเว, รูปํ วเทถาติ ตุมฺเหปิ รูปํ รูปนฺติ วเทถ, ตํ เกน การเณน วเทถาติ อตฺโถ, อถ วา เกน การเณน รูปํ, ตํ การณํ วเทถาติ อตฺโถฯ อเถเตสุ ภิกฺขูสุ ตุณฺหีภูเตสุ ภควา อาห ‘‘รุปฺปตีติ โข’’ติอาทิฯ

ภิชฺชตีติ สีตาทิสนฺนิปาเต วิสทิสสนฺตานุปฺปตฺติทสฺสนโต ปุริมสนฺตานสฺส เภทํ สนฺธายาหฯ เภโท จ วิสทิสตาวิการาปตฺตีติ ภิชฺชตีติ วิการํ อาปชฺชตีติ อตฺโถฯ วิการาปตฺติ จ สีตาทิสนฺนิปาเต วิสทิสรูปุปฺปตฺติเยวฯ อรูปกฺขนฺธานํ ปน อติลหุปริวตฺติโต ยถา รูปธมฺมานํ ฐิติกฺขเณ สีตาทีหิ สมาคโม โหติ, เยน ตตฺถ อุตุโน ฐิติปฺปตฺตสฺส ปุริมสทิสสนฺตานุปฺปาทนสมตฺถตา น โหติ อาหาราทิกสฺส วา, เอวํ อญฺเญหิ สมาคโม นตฺถิฯ สงฺฆฏฺฏเนน จ วิการาปตฺติยํ รุปฺปน-สทฺโท นิรุฬฺโห, ตสฺมา อรูปธมฺมานํ สงฺฆฏฺฏนวิรหิตตฺตา รูปธมฺมานํ วิย ปากฏสฺส วิการสฺส อภาวโต จ ‘‘รุปฺปนฺตี’’ติ ‘‘รุปฺปนลกฺขณา’’ติ จ น วุจฺจนฺติฯ ชิฆจฺฉาปิปาสาหิ รุปฺปนญฺจ อุทรคฺคิสนฺนิปาเตน โหตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ เอตฺถ จ กุปฺปตีติ เอเตน กตฺตุอตฺเถ รูปปทสิทฺธิํ ทสฺเสติ, ฆฏฺฏียติ ปีฬียตีติ เอเตหิ กมฺมตฺเถฯ โกปาทิกิริยาเยว หิ รุปฺปนกิริยาติฯ โส ปน กตฺตุภูโต กมฺมภูโต จ อตฺโถ ภิชฺชมาโน โหตีติ อิมสฺสตฺถสฺส ทสฺสนตฺถํ ‘‘ภิชฺชตีติ อตฺโถ’’ติ วุตฺตํฯ อถ วา รุปฺปตีติ รูปนฺติ กมฺมกตฺตุตฺเถ รูปปทสิทฺธิ วุตฺตาฯ วิกาโร หิ รุปฺปนนฺติฯ เตเนว ‘‘ภิชฺชตีติ อตฺโถ’’ติ กมฺมกตฺตุตฺเถน ภิชฺชติ-สทฺเทน อตฺถํ ทสฺเสติฯ ยํ ปน รุปฺปติ ภิชฺชติ, ตํ ยสฺมา กุปฺปติ ฆฏฺฏียติ ปีฬียติ, ตสฺมา เอเตหิ จ ปเทหิ ปทตฺโถ ปากโฏ กโตติฯ ‘‘เกนฏฺเฐนา’’ติ ปุจฺฉาสภาควเสน ‘‘รุปฺปนฏฺเฐนา’’ติ วุตฺตํฯ น เกวลํ สทฺทตฺโถเยว รุปฺปนํ, ตสฺส ปนตฺถสฺส ลกฺขณญฺจ โหตีติ อตฺถลกฺขณวเสน ‘‘รุปฺปนลกฺขเณน รูปนฺติปิ วตฺตุํ วฏฺฏตี’’ติ อาหฯ

ฉิชฺชิตฺวาติ มุจฺฉาปตฺติยา มุจฺจิตฺวา องฺคปจฺจงฺคานํ เฉทนวเสน วา ฉิชฺชิตฺวาฯ อจฺจนฺตขาเรน สีโตทเกนาติ อติสีตภาวเมว สนฺธาย อจฺจนฺตขารตา วุตฺตา สิยาฯ น หิ ตํ กปฺปสณฺฐานํ อุทกํ สมฺปตฺติกรํ ปถวีสนฺธารกํ กปฺปวินาสอุทกํ วิย ขารํ ภวิตุํ อรหติฯ ตถา หิ สติ ปถวี วิลีเยยฺยาติฯ อวีจิมหานิรเยติ สอุสฺสทํ อวีจินิรยํ วุตฺตํฯ เตเนว ‘‘ตตฺถ หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เปตฺติ…เป.… น โหนฺตีติ เอวํวิธาปิ สตฺตา อตฺถีติ อธิปฺปาโย เอวํวิธาเยว โหนฺตีติ นิยมาภาวโตฯ เอวํ กาลกญฺชิกาทีสุปีติฯ สรนฺตา คจฺฉนฺตีติ สรีสป-สทฺทสฺส อตฺถํ วทติฯ

อภิสญฺญูหิตฺวาติ เอตฺถ สมูหํ กตฺวาติปิ อตฺโถฯ เอเตน สพฺพํ รูปํ…เป.… ทสฺสิตํ โหตีติ เอเตน รูปกฺขนฺธ-สทฺทสฺส สมานาธิกรณสมาสภาวํ ทสฺเสติฯ เตเนวาห ‘‘น หิ รูปโต…เป.… อตฺถี’’ติฯ

[3] ปกฺขิปิตฺวาติ เอตฺถ เอกาทโสกาเสสุ รูปํ ปกฺขิปิตฺวาติ อตฺโถฯ น หิ ตตฺถ มาติกํเยว ปกฺขิปิตฺวา มาติกา ฐปิตา, อถ โข ปกรณปฺปตฺตํ รูปนฺติฯ

อปโร นโย…เป.… เอตฺเถว คณนํ คตนฺติ เอเตน อตีตํเสนาติ ภุมฺมตฺเถ กรณวจนนฺติ ทสฺเสติฯ เยน ปกาเรน คณนํ คตํ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘จตฺตาโร จ มหาภูตา’’ติอาทิ วุตฺตนฺติ อิมสฺมิํ อตฺเถ สติ มหาภูตุปาทายรูปภาโว อตีตโกฏฺฐาเส คณนสฺส การณนฺติ อาปชฺชติฯ น หิ อตีตํสานํ เวทนาทีนํ นิวตฺตนตฺถํ อิทํ วจนํ ‘‘ยํ รูป’’นฺติ เอเตเนว เตสํ นิวตฺติตตฺตา, นาปิ รูปสฺส อญฺญปฺปการนิวตฺตนตฺถํ สพฺพปฺปการสฺส ตตฺถ คณิตตฺตา, น จ อนาคตปจฺจุปฺปนฺนาการนิวตฺตนตฺถํ อตีตํสวจเนน ตํนิวตฺตนโตติฯ อถ ปน ยํ อตีตํเสน คณิตํ, ตํ จตฺตาโร จ…เป.… รูปนฺติ เอวํ คณิตนฺติ อยมตฺโถ อธิปฺเปโต, เอวํ สติ คณนนฺตรทสฺสนํ อิทํ สิยา, น อตีตํเสน คณิตปฺปการทสฺสนํ, ตํทสฺสเน ปน สติ ภูตุปาทายรูปปฺปกาเรน อตีตํเส คณิตํ ตํสภาวตฺตาติ อาปนฺนเมว โหติ, น จ เอวํสภาวตา อตีตํเส คณิตตาย การณํ ภวิตุํ อรหติ เอวํสภาวสฺเสว ปจฺจุปฺปนฺนานาคเตสุ คณิตตฺตา สุขาทิสภาวสฺส จ อตีตํเส คณิตตฺตา, ตสฺมา ปุริมนโย เอว ยุตฺโตฯ อชฺฌตฺตพหิทฺธานิทฺเทเสสุปิ ตาทิโส เอวตฺโถ ลพฺภตีติฯ

สุตฺตนฺตปริยายโตติ ปริยายเทสนตฺตา สุตฺตสฺส วุตฺตํฯ อภิธมฺมนิทฺเทสโตติ นิปฺปริยายเทสนตฺตา อภิธมฺมสฺส นิจฺฉเยน เทโส นิทฺเทโสติ กตฺวา วุตฺตํฯ กิญฺจาปีติอาทีสุ อยมธิปฺปาโย – สุตฺตนฺตภาชนียตฺตา ยถา ‘‘อตีตํ นนฺวาคเมยฺยา’’ติอาทีสุ อทฺธานวเสน อตีตาทิภาโวว วุตฺโต, ตถา อิธาปิ นิทฺทิสิตพฺโพ (ม. นิ. 3.272, 275; อป. เถร 2.55.244) สิยาฯ เอวํ สนฺเตปิ สุตฺตนฺตภาชนียมฺปิ อภิธมฺมเทสนาเยว สุตฺตนฺเต วุตฺตธมฺเม วิจินิตฺวา วิภชนวเสน ปวตฺตาติ อภิธมฺมนิทฺเทเสเนว อตีตาทิภาโว นิทฺทิฏฺโฐติฯ