เมนู

ตตฺถ ยสฺสํ เทสนายํ อสฺสาทาทโย เยน เทสนาหาเรน นิทฺธาริตา, ตสฺสํ เทสนายํ โส เทสนาหาโร นิทฺธาเรตฺวา โยชิโตติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพติฯ

อิติ เทสนาหารวิภงฺเค สตฺติพลานุรูปา รจิตา

วิภาวนา นิฏฺฐิตาฯ

ปณฺฑิเตหิ ปน อฏฺฐกถาฏีกานุสาเรน คมฺภีรตฺโถ วิตฺถารโต วิภชิตฺวา คเหตพฺโพติฯ

2. วิจยหารวิภงฺควิภาวนา

[11] เยน เยน สํวณฺณนาวิเสสภูเตน เทสนาหารวิภงฺเคน อสฺสาทาทโย สุตฺตตฺถา อาจริเยน วิภตฺตา, โส สํวณฺณนาวิเสสภูโต เทสนาหารวิภงฺโค ปริปุณฺโณ, ‘‘กตโม วิจโย หาโร’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตโม วิจโย หาโร’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ นิทฺทิฏฺเฐสุ โสฬสสุ เทสนาหาราทีสุ หาเรสุ กตโม สํวณฺณนาวิเสโส วิจโย หาโร วิจยหารวิภงฺโค นามาติ ปุจฺฉติฯ ‘‘ยํ ปุจฺฉิตญฺจ วิสฺสชฺชิตญฺจา’’ติอาทินิทฺเทสคาถาย อิทานิ มยา วุจฺจมาโน ‘‘อยํ วิจโย หาโร กิํ วิจินตี’’ติอาทิโก สํวณฺณนาวิเสโส วิจยหารวิภงฺโค นามาติ โยชนาฯ

‘‘อยํ วิจโย หาโร กิํ วิจินตี’’ติ อิมินา โย วิจโย วิจินิตพฺโพ, ตํ วิจยํ วิจินิตพฺพํ ปุจฺฉติ, ตสฺมา วิจินิตพฺพํ วิสยํ วิสุํ วิสุํ นิยเมตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ปทํ วิจินติ, ปญฺหํ วิจินตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘กิํ วิจโย ปทวิจโย’’ติอาทิํ อวตฺวา ‘‘กิํ วิจินติ, ปทํ วิจินตี’’ติอาทิวจเนน วิจยสทฺทสฺส กตฺตุสาธนตฺถํ ทสฺเสติฯ ตตฺถ ปทํ วิจินตีติ นววิธสฺส สุตฺตนฺตสฺส สพฺพํ ปทํ ยาว นิคมนา นามปทาทิชาติสทฺทาทิอิตฺถิลิงฺคาทิอาการนฺตาทิปฐมวิภตฺยนฺตาทิเอกวจนาทิวเสน วิจินติฯ ปญฺหํ วิจินตีติ อทิฏฺฐโชตนาทิสตฺตาธิฏฺฐานาทิสมฺมุติวิสยาทิอตีตวิสยาทิวเสน วิจินติฯ วิสฺสชฺชนํ วิจินตีติ เอกํสพฺยากรณวิสฺสชฺชนาทิสาวเสสพฺยากรณวิสฺสชฺชนาทิ สอุตฺตรพฺยากรณ วิสฺสชฺชนาทิ โลกิยพฺยากรณวิสฺสชฺชนาทิวเสน วิจินติฯ

ปุพฺพาปรํ วิจินตีติ ปุพฺเพน อปรํ สํสนฺทิตฺวา วิจินติฯ อสฺสาทํ วิจินตีติ อสฺสาทกตณฺหาทิอสฺสาเทตพฺพสุขาทิวเสน วิจินติฯ อาทีนวํ วิจินตีติ ทุกฺขทุกฺขวิปริณามทุกฺขสงฺขารทุกฺขวเสน วา อนิฏฺฐานุภวนาทิอาทิอนฺตวนฺตตาทิสํกิเลสภาคิยาทิวเสน วา วิจินติฯ นิสฺสรณํ วิจินตีติ มคฺควเสน วา นิพฺพานวเสน วา มคฺคสฺส วา อาคมวเสน, นิพฺพานสฺส อสงฺขตธาตุอาทิปริยายวเสน วา วิจินติฯ ผลํ วิจินตีติ ธมฺมจรณสฺส ทุคฺคติคมนาภาเวน วา มจฺจุตรณาทินา วา เทสนาย ผลํ, เทสนานุสาเรน จรณสฺส ผลํ วิจินติฯ อุปายํ วิจินตีติ อนิจฺจานุปสฺสนาทิวเสน ปวตฺตนนิพฺพิทาญาณาทิวเสน วา สทฺธาสติวเสน วา วิสุทฺธิยา อุปายํ วิจินติฯ อาณตฺติํ วิจินตีติ ปาปปริวชฺชนาณตฺติวเสน วา โลกสฺส สุญฺญตาเปกฺขนาณตฺติวเสน วา วิจินติฯ อนุคีติํ วิจินตีติ วุตฺตานุคีติวเสน วา วุจฺจมานานุคีติวเสน วา อนุรูปํ คีติํ วิจินติฯ สพฺเพ นว สุตฺตนฺเต วิจินตีติ สุตฺตเคยฺยาทิเก นว สุตฺเต อาหจฺจวจนวเสน วา อนุสนฺธิวจนวเสน วา นีตตฺถวจนวเสน วา เนยฺยตฺถวจนวเสน วา สํกิเลสภาคิยาทิวเสน วา วิจินติฯ

กิญฺจาปิ ปทวิจโย ปฐมํ วิภตฺโต, สุตฺตสฺส ปน อนุปทํ วิจินิตพฺพตาย อติภาริโย, น สุกโร ปทวิจโยติ ตํ อคฺคเหตฺวา ปญฺหาวิจยวิสฺสชฺชนวิจเย ตาว วิภชนฺโต ‘‘ยถา กิํ ภเว’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ยถา กิํ ภเวติ เยน ปกาเรน โส ปญฺหาวิจโย ปวตฺเตตพฺโพ, ตํ ปการชาตํ กีทิสํ ภเวยฺยาติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ อายสฺมา อชิโต ปารายเน ภควนฺตํ ปญฺหํ ยถา เยน ปกาเรน ปุจฺฉติ, ตถา เตน ปกาเรน ปญฺหาวิจโย ปวตฺเตตพฺโพติ อตฺโถฯ ตตฺถ อายสฺมาติ ปิยวจนํฯ อชิโตติ พาวรีพฺราหฺมณสฺส ปริจารกภูตานํ โสฬสนฺนํ อญฺญตโร อชิโตฯ ปารายเนติ ปารํ นิพฺพานํ อยติ คจฺฉติ เอเตนาติ ปารายนํ, อชิตสุตฺตาทิโสฬสสุตฺตสฺเสตํ อธิวจนํฯ

‘‘เกนสฺสุ นิวุโต โลโก, (อิจฺจายสฺมา อชิโต,)

เกนสฺสุ นปฺปกาสติ;

กิสฺสาภิเลปนํ พฺรูสิ, กิํ สุ ตสฺส มหพฺภย’’นฺติฯ (สุ. นิ. 1038; จูฬนิ. วตฺถุคาถา 57, อชิตมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 1) –

คาถาย ‘‘เกน ธมฺเมน โลโก อริยวชฺโช สตฺโต นิวุโต ปฏิจฺฉาทิโต, อิติ อายสฺมา อชิโต ปุจฺฉติฯ เกน เหตุนา ยถาวุตฺตโลโก นปฺปกาสติ, อสฺส ยถาวุตฺตโลกสฺส กิํ อภิเลปนํ อิติ ตฺวํ พฺรูสิ, ตสฺส ยถาวุตฺตโลกสฺส กิํ มหพฺภยนฺติ ตฺวํ พฺรูสีติ ปุจฺฉตี’’ติ อตฺโถฯ

อิติ อิมินา ปเภเทน จตฺตาริ อิมานิ คาถาปาทปทานิ ปุจฺฉิตานิ ปุจฺฉาวเสน วุตฺตานิ, ปุจฺฉิตตฺถทีปกานิ วา, ปธานวเสน ปน โส ‘‘เอโก ปญฺโห’’ติ มโต, ยทิปิ จตุนฺนํ ปทานํ ปุจฺฉนวเสน ปวตฺตตฺตา จตุพฺพิโธติ วตฺตพฺโพ, ญาตุํ ปน อิจฺฉิตสฺส เอกสฺเสว อตฺถสฺส สมฺภวโต ‘‘เอโก ปญฺโห’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘การณํ วเทหี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา การณมาห ‘‘เอกวตฺถุปริคฺคหา’’ติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ‘‘ยทิปิ นิวารณาปกาสนาภิเลปนมหพฺภยสงฺขาตา จตฺตาโร อตฺถา ปุจฺฉายํ คหิตา, เอกสฺส ปน อภิเธยฺยตฺถสฺส คหณโต ‘เอโก ปญฺโห’ติ ปธานวเสน คหิโตติ ทฏฺฐพฺโพ’’ติฯ ‘‘เอกวตฺถุปริคฺคหณํ กถํ อมฺเหหิ สทฺทหิตพฺพ’’นฺติ วตฺตพฺพภาวโต ‘‘เอวญฺหิ อาหา’’ติ วุตฺตํฯ เอวํ เอกวตฺถุปริคฺคหเณเนว ภควา หิ ยสฺมา อาห, อิติ ตสฺมา เอกวตฺถุปริคฺคหณํ ตุมฺเหหิ สทฺทหิตพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติฯ

‘‘เกนสฺสุ นิวุโต โลโก’’ติ อิมินา โลกาธิฏฺฐานํ ปฏิจฺฉาทนํ ปุจฺฉติ, น นานาธมฺมาธิฏฺฐานํฯ ‘‘เกนสฺสุ นปฺปกาสตี’’ติ อิมินา โลกสฺเสว อปฺปกาสนํ ปุจฺฉติ, น นานาสภาวธมฺมสฺสฯ ‘‘กิสฺสาภิเลปนํ พฺรูสี’’ติ อิมินา โลกสฺเสว อภิเลปนํ ปุจฺฉติ, น นานาสภาวธมฺมสฺสฯ ‘‘กิํ สุ ตสฺส มหพฺภย’’นฺติ อิมินา ตสฺเสว โลกสฺส มหพฺภยํ ปุจฺฉติ, น นานาสภาวธมฺมสฺสฯ ตสฺมา ‘‘เกนสฺสุ นิวุโต โลโก’’ติอาทิปญฺโห เอกาธิฏฺฐานนานาธิฏฺฐาเนสุ เอกาธิฏฺฐาโน, ธมฺมาธิฏฺฐานสตฺตาธิฏฺฐาเนสุ สตฺตาธิฏฺฐาโน, อทิฏฺฐโชตนาทีสุ อทิฏฺฐโชตนาปญฺโหติอาทินา ยถาสมฺภวํ วิจินิตพฺโพติ อธิปฺปาโยฯ

‘‘ปญฺหสฺส โย โลโก ‘อธิฏฺฐาโน’ติ คหิโต, โส โลโก ติวิโธ’’ติ วตฺตพฺพภาวโต ‘‘โลโก ติวิโธ’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ตโย วิธา เอตสฺส โลกสฺสาติ ติวิโธ

กิลิสฺสติ ราคาทิวเสน กามาวจรสตฺโตติ กิเลโส, กิเลโส จ โส โลโก จาติ กิเลสโลโก, กามาวจรสตฺโตฯ โส หิ ราคาทิกิเลสพหุลตาย กิเลสโลโกติฯ ภวติ ฌานาภิญฺญาหิ พุทฺธีหีติ ภโว, ภโว จ โส โลโก จาติ ภวโลโก, รูปาวจรสตฺโตฯ โส หิ ฌานาทิพุทฺธีหิ ภวตีติฯ อินฺทฺริเยน สมนฺนาคโตติ อินฺทฺริโย, อินฺทฺริโย จ โส โลโก จาติ อินฺทฺริยโลโก, อรูปาวจรสตฺโตฯ โส หิ อาเนญฺชสมาธิพหุลตาย วิสุทฺธินฺทฺริโย โหตีติ โลกสมญฺญา ปริยาปนฺนธมฺมวเสน ปวตฺตา, ตสฺมา อริยา น คหิตาติฯ

‘‘เกนสฺสุ นิวุโต โลโก’’ติอาทิคาถาย ปุจฺฉาวิจโย หาโร อาจริเยน วิภตฺโต, อมฺเหหิ จ ญาโต, ‘‘วิสฺสชฺชนาวิจโย หาโร กตฺถ วิสฺสชฺชนาย วิภตฺโต’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ วิสฺสชฺชนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺสํ ‘‘เกนสฺสุ นิวุโต โลโก’’ติอาทิปุจฺฉายํ –

‘‘อวิชฺชาย นิวุโต โลโก, (อชิตาติ ภควา,)

วิวิจฺฉา ปมาทา นปฺปกาสติ;

ชปฺปาภิเลปนํ พฺรูมิ, ทุกฺขมสฺส มหพฺภย’’นฺติฯ (สุ. นิ. 1039; จูฬนิ. วตฺถุคาถา 58, อชิตมาณวปุจฺฉานิทฺเทส) –

อยํ คาถา วิสฺสชฺชนาติ ทฏฺฐพฺพาฯ ตตฺถ อวิชฺชาย นิวุโต โลโกติ กาฬปกฺขจตุทฺทสี, ฆนวนสณฺฑ, เมฆปฏลจฺฉาทน, อฑฺฒรตฺตีนํ วเสน จตุรงฺคสมนฺนาคเตน อนฺธกาเรน รถฆฏาทิ ปฏิจฺฉาทิโต วิย ธมฺมสภาวปฏิจฺฉาทนลกฺขณาย อวิชฺชาย สตฺตโลโก นิวุโต ปฏิจฺฉาทิโตฯ ‘‘อชิตา’’ติ จ อาลปนํ กตฺวา ภควา อาหฯ วิวิจฺฉาติ วิจิกิจฺฉาย ปมาทเหตุ ยถาวุตฺตโลโก นปฺปกาสติฯ ชปฺปํ ตณฺหํ ยถาวุตฺตโลกสฺส ‘‘อภิเลปน’’นฺติ อหํ พฺรูมีติ ภควา อาห, ทุกฺขํ ชาติอาทิวฏฺฏทุกฺขํ อสฺส ยถาวุตฺตโลกสฺส ‘‘มหพฺภย’’นฺติ อหํ พฺรูมีติ ภควา อชิตํ อาหาติ อตฺโถฯ

‘‘อิมาย วิสฺสชฺชนาย กถํ วิจิเนยฺยา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘อิมานิ จตฺตาริ ปทานี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อิมานิ จตฺตาริ ปทานีติ ‘‘เกนสฺสุ นิวุโต โลโก’’ติอาทิปุจฺฉาคาถายํ วุตฺตานิ คาถาปทานิฯ อิเมหิ จตูหิ ปเทหีติ ‘‘อวิชฺชาย นิวุโต โลโก’’ติ วิสฺสชฺชนาคาถายํ วุตฺเตหิ คาถาปเทหิ วิสฺสชฺชิตานิฯ

กถํ? ปฐมํ ปทํ ปฐเมน ปเทน, ทุติยํ ปทํ ทุติเยน ปเทน, ตติยํ ปทํ ตติเยน ปเทน, จตุตฺถํ ปทํ จตุตฺเถน ปเทน วิสฺสชฺชิตํฯ

‘‘เกนสฺสุ นิวุโต โลโก’’ติ ปฐมปญฺเห ‘‘อวิชฺชาย นิวุโต โลโก’’ติ ปฐมา วิสฺสชฺชนา กตา, น อุปฺปฏิปาฏิยาฯ วิชฺชาย ปฏิปกฺขา อวิชฺชา, ตสฺมา อวิชฺชาย อชานโก โลโก ภเวยฺยฯ กถํ นิวุโต สทฺทหิตพฺโพติ อาห ‘‘นีวรเณหิ นิวุโต โลโก’’ติฯ ยทิ เอวํ ‘‘นีวรเณน นิวุโต โลโก’’ติ วิสฺสชฺชนา กาตพฺพาติ โจทนํ มนสิ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘อวิชฺชานีวรณา หิ สพฺเพ สตฺตา’’ติฯ ‘‘สพฺพสตฺตานํ อวิชฺชานีวรณภาโว เกน วจเนน สทฺทหิตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ยถาห ภควา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

‘‘สพฺพสตฺตานํ, ภิกฺขเว, สพฺพปาณานํ สพฺพภูตานํ, ปริยายโต เอกเมว นีวรณํ วทามิ, ยทิทํ อวิชฺชาฯ อวิชฺชานีวรณา หิ สพฺเพ สตฺตาฯ สพฺพโสว ภิกฺขเว อวิชฺชาย นิโรธา จาคา ปฏินิสฺสคฺคา นตฺถิ สตฺตานํ นีวรณนฺติ วทามี’’ติ ยํ วจนํ ยถา เยน ปกาเรน ภควา อาห, ตถา เตน ปกาเรน วุตฺเตน เตน วจเนน ตุมฺเหหิ สพฺพสตฺตานํ อวิชฺชานีวรณภาโว สทฺทหิตพฺโพติฯ

‘‘อวิชฺชาย นิวุโต โลโก’’ติ ปเทน ‘‘เกนสฺสุ นิวุโต โลโก’’ติ ปฐมสฺเสว ปทสฺส วิสฺสชฺชนา น สิยา, ‘‘เกนสฺสุ นปฺปกาสตี’’ติ ทุติยปทสฺสาปิ วิสฺสชฺชนา สิยาติ โจทนํ มนสิ กตฺวา ‘‘เตน จา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ เตน ‘‘อวิชฺชาย นิวุโต โลโก’’ติ ปเทน ‘‘เกนสฺสุ นิวุโต โลโก’’ติ ปฐมสฺส ปทสฺส วิสฺสชฺชนา ยุตฺตา ยุตฺตตรา โหติ, ยุตฺตตรตฺตา ‘‘เกนสฺสุ นิวุโต โลโก’’ติ ปญฺเห ‘‘อวิชฺชาย นิวุโต โลโก’’ติ วิสฺสชฺชนาติ มยา วตฺตพฺพาเยวาติ อธิปฺปาโยฯ

‘‘เกนสฺสุ นปฺปกาสตี’’ติ อิมสฺมิํ ปญฺเห ‘‘วิวิจฺฉา ปมาทา นปฺปกาสตี’’ติ อยํ วิสฺสชฺชนา กาตพฺพา, วิวิจฺฉาย ปวตฺตตฺตา, ปมาทา โลโก นปฺปกาสตีติ อตฺโถฯ อวิชฺชานีวรณาย นิวุโต โลโก นปฺปกาสตีติ วิสฺสชฺชนา กาตพฺพา, ‘‘กถํ วิวิจฺฉา ปมาทา โลโก นปฺปกาสตีติ วิสฺสชฺชนา กตา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘โย ปุคฺคโล’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ตตฺถ โย ปุถุชฺชนภูโต ปุคฺคโล อวิชฺชานีวรเณหิ นิวุโต, โส ปุถุชฺชนภูโต ปุคฺคโล วิวิจฺฉาย วิวิจฺฉติฯ ‘‘ยาย วิวิจฺฉาย วิวิจฺฉติ, สา วิวิจฺฉา กตมา นามา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘วิวิจฺฉา นาม วุจฺจติ วิจิกิจฺฉา’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘ตาย กสฺมา นปฺปกาสตี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘โส วิจิกิจฺฉนฺโต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตาย วิจิกิจฺฉนฺโต โส ปุถุชฺชนภูโต ปุคฺคโล สทฺทหิตพฺเพสุ นาภิสทฺทหติ; สทฺทหิตพฺเพสุ น อภิสทฺทหนฺโต อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย, กุสลานํ ธมฺมานํ สจฺฉิกิริยาย อารภิตพฺพํ วีริยํ นารภติ; อนารภนฺโต โส ปุคฺคโล อิธ โลเก ปมาทมนุยุตฺโต วิหรตีติ, ปมาเทน วิหรนฺโต ปมตฺโต ปุคฺคโล สุกฺเก ธมฺเม น อุปฺปาทิยติ; อนุปฺปาทยนฺตสฺส ตสฺส ปุคฺคลสฺส เต สุกฺกา ธมฺมา อนุปฺปาทิยมานา หุตฺวา นปฺปกาสนฺติ ปกาสนวเสน น ปวตฺตนฺติ; ตสฺมา ‘‘วิวิจฺฉา ปมาทา โลโก นปฺปกาสตี’’ติ วิสฺสชฺชนา กาตพฺพาติ อธิปฺปาโยฯ

‘‘ตาทิสสฺส สุกฺกธมฺมานํ อปฺปกาสนภาโว อมฺเหหิ เกน วจเนน สทฺทหิตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพภาวโต ‘‘ยถาห ภควา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ –

‘‘ทูเร สนฺโต ปกาสนฺติ, หิมวนฺโตว ปพฺพโต;

อสนฺเตตฺถ น ทิสฺสนฺติ, รตฺติํ ขิตฺตา ยถา สรา;

เต คุเณหิ ปกาสนฺติ, กิตฺติยา จ ยเสน จา’’ติฯ –

ยํ คาถาปาฐํ ภควา ยถา เยน อปฺปกาสนากาเรน อาห, ตถา เตน อปฺปกาสนากาเรน วุตฺเตน เตน คาถาปาเฐน ตาทิสสฺส ปุคฺคลสฺส สุกฺกธมฺมานํ อปฺปกาสนภาโว ตุมฺเหหิ สทฺทหิตพฺโพเยว, ตสฺมา ‘‘วิวิจฺฉา ปมาทา โลโก นปฺปกาสตี’’ติ วิสฺสชฺชนา กาตพฺพาวาติ อธิปฺปาโยฯ

คาถาตฺโถ ปน – หิมวนฺโต ปพฺพโต ทูเร ฐิโต ทูเร ฐิตานมฺปิ สจกฺขุกานํ ปุคฺคลานํ ปกาสติ อิว, เอวํ สนฺโต สปฺปุริสา ทูเร ฐิตานมฺปิ คุณวเสน ปวตฺตาย กิตฺติยา จ คุณวเสน ปวตฺเตหิ ยสปริโภคปริวาเรหิ จ ทูเร ฐิตานํ ปณฺฑิตานํ ปกาสนฺติ, รตฺติกาเล ขิตฺตา สรา อุสู น ทิสฺสนฺติ ยถา, เอตฺถ สตฺตโลเก วิวิจฺฉาปมาทานํ วเสน วิหรนฺโต อสนฺโต น ทิสฺสนฺติฯ

เย สนฺโต ปกาสนฺติ, เต สนฺโต คุเณหิ ปกาสนฺตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘เต คุเณหิ ปกาสนฺตี’’ติ วุตฺตํ ฯ คุณา นาม อพฺภนฺตเร ชาตา, ‘‘กถํ คุเณหิ ปกาสนฺตี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘กิตฺติยา จ ยเสน จา’’ติ วุตฺตํฯ คุณานุภาเวน ปวตฺตาย กิตฺติยา จ คุณานุภาเวน ปวตฺเตน ยเสน จ ปกาสนฺตา ปุคฺคลา คุเณหิ ปกาสนฺตีติ วตฺตพฺพาวาติฯ

ยทิ วิวิจฺฉาปมาทานํ วเสน นปฺปกาสติ, เอวํ สติ โลโก นิวุโต โหติ, ตสฺมา ปฐมสฺส ปทสฺสาปิ วิสฺสชฺชนา กาตพฺพาติ โจทนํ มนสิ กตฺวา ‘‘เตน จา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ เตนาติ ‘‘วิวิจฺฉา ปมาทา นปฺปกาสตี’’ติ ปเทน ‘‘เกนสฺสุ นปฺปกาสตี’’ติ ทุติยสฺส ปทสฺส วิสฺสชฺชนา ยุตฺตา ยุตฺตตราติ อตฺโถฯ ปเทนาติ จ ปทตฺถฏฺเฐน วิสฺสชฺชนาติ อตฺโถฯ ปทสฺสาติ ปทตฺถสฺส ปุจฺฉิตพฺพสฺสาติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ เอส นโย เหฏฺฐา, อุปริ จฯ

‘‘กิสฺสาภิเลปนํ พฺรูสี’’ติ ปญฺเห ‘‘ชปฺปาภิเลปนํ พฺรูมี’’ติ วิสฺสชฺชนา ตสฺสา อชิเตน ทฏฺฐพฺพาฯ ‘‘กตมา ชปฺปา นามา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ชปฺปา นาม วุจฺจติ ตณฺหา’’ติ วุตฺตํฯ สา ตณฺหา โลกํ อภิลิมฺปตีติ กถํ วิญฺญายตีติ โยชนาฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ยถาห ภควา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ยถา เยน ตณฺหาย อภิเลปนภาเวน –

‘‘รตฺโต อตฺถํ น ชานาติ, รตฺโต ธมฺมํ น ปสฺสติ;

อนฺธํ ตมํ ตทา โหติ, ยํ ราโค สหเต นร’’นฺติฯ –

ยํ คาถํ ภควา อาห, ตถา เตน อภิเลปนภาเวน วุตฺตาย ตาย คาถาย สา ตณฺหา โลกํ อภิลิมฺปตีติ วิญฺญายตีติ อธิปฺปาโยฯ

คาถายํ ปน – รชฺชติ สตฺโตติ รตฺโต, ราคสมงฺคีสตฺโตฯ การณํ ปฏิจฺจ อสติ ปวตฺตติ ผลนฺติ อตฺถํ, ผลํฯ การณํ ผลํ ธาเรติ, ตํ การณํ ธมฺมํ นามฯ อนฺธการํ อนฺธํฯ ยนฺติ ยมฺหิ กาเลฯ นฺติ หิ ภุมฺมตฺเถ ปจฺจตฺตวจนํฯ ยมฺหิ กาเล ราโค นรํ ราคสมงฺคิํ สหเต อภิภวติ, ตทา กาเล อนฺธํ อนฺธการํ ตมํ โหตีติ โยชนาฯ ราโค นรํ ยํ ยสฺมา สหเต, ตสฺมา อนฺธํ ตมํ ตทา โหตีติ วา, ราโค ยํ นรํ สหเต, ตสฺส นรสฺส อนฺธํ ตมํ ตทา โหตีติ วา, ราโค นรํ ยํ สหเต อภิภูยเต ยํ สหนํ อภิภวนํ นิปฺผาเทติ, ตํ สหนํ อภิภวนํ อนฺธํ อนฺธการํ ตมํ โหตีติ วา โยชนาฯ

‘‘ยทิ รตฺโต อตฺถาทิกํ น ชานาติ, เอวํ สติ กถํ ชปฺปาภิเลปนํ ภวตี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘สายํ ตณฺหา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อารมฺมเณสุ อาสตฺติพหุลสฺส อาสงฺคพหุลสฺส ตณฺหาสมงฺคิสฺส ปุคฺคลสฺส สา อยํ ตณฺหา เอวํ พหุอาสงฺควเสน อภิชปฺปา ปริยุฏฺฐานฏฺฐายินี โหติฯ อิติ กริตฺวา อิมินา การเณน ตตฺถ ตณฺหาย สตฺตโลโก เกนจิ สิเลเสน อภิลิตฺโต มกฺขิโต วิย ชปฺปาภิเลเปน อภิลิตฺโต นาม ภวตีติ โยชนาฯ ‘‘ชปฺปาภิเลปนํ อปฺปกาสนสฺสปิ การณํ ภวติ, ตสฺมา ‘เกนสฺสุ นปฺปกาสตี’ติ ทุติยปทตฺถสฺสปิ วิสฺสชฺชนา สิยา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘เตน จา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

‘‘ตสฺส โลกสฺส มหพฺภยํ กิ’’นฺติ อิมสฺมิํ จตุตฺถปญฺเห ‘‘อสฺส โลกสฺส ทุกฺขํ มหพฺภยํ ภเว’’ติ อยํ วิสฺสชฺชนา ตสฺสา อชิเตน ทฏฺฐพฺพาฯ ภายติ โลโก เอตสฺมาติ ภยํ, มหนฺตํ ภยํ มหพฺภยํฯ ‘‘กติวิธํ ทุกฺข’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ทุวิธํ ทุกฺข’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ทฺเว วิธา อสฺส ทุกฺขสฺสาติ ทุวิธํฯ ‘‘กตมํ ทุวิธํ ทุกฺข’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘กายิกญฺจ เจตสิกญฺจา’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘กตมํ กายิกํ, กตมํ เจตสิก’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ยํ กายิกํ, อิทํ ทุกฺขํ ยํ เจตสิกํ, อิทํ โทมนสฺส’’นฺติ วุตฺตํฯ

โรคาทิสตฺถาทิอนิฏฺฐรูปํ สตฺตโลกสฺส มหพฺภยํ ภเวยฺย, ‘‘กถํ ทุกฺขํ มหพฺภยํ ภเวติ สทฺทเหตพฺพ’’นฺติ วตฺตพฺพภาวโต ‘‘สพฺเพ สตฺตา หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ สพฺเพ สตฺตา ยถาวุตฺตสฺส ทุกฺขสฺส อุพฺพิชฺชนฺติ, ทุกฺเขน สมสมํ อญฺญํ ภยํ สตฺตานํ นตฺถิ, ทุกฺขโต อุตฺตริตรํ วา ปน ภยํ กุโต อตฺถิฯ หิ ยสฺมา นตฺถิ, ตสฺมา ทุกฺขโต อญฺญสฺส ภยสฺส อภาวโต ‘‘ทุกฺขํ โลกสฺส มหพฺภย’’นฺติ วจนํ สทฺทหิตพฺพนฺติ อธิปฺปาโยฯ

‘‘สพฺเพ สตฺตา’’ติอาทิวจเนน โรคาทิสตฺถาทิอนิฏฺฐรูปํ ทุกฺขมูลเมวาติ ทสฺเสติฯ ‘‘กายิกเจตสิกวเสน ทุวิธํ ทุกฺขํ ทุกฺขเวทนาเยว, เอวํ สติ สงฺขารทุกฺขวิปริณามทุกฺขานํ มหพฺภยภาโว น อาปชฺเชยฺยา’’ติ วตฺตพฺพภาวโต ‘‘ติสฺโส ทุกฺขตา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

‘‘ติสฺโส ทุกฺขตา สพฺเพสํ สตฺตานํ สพฺพกาเลสุ อุปฺปชฺชนฺติ, กทาจิ กสฺสจิ น อุปฺปชฺชนฺตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ โลโก’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ตตฺถาติ ตาสุ ตีสุ ทุกฺขตาสุฯ

โลโกติ โภคสมฺปนฺโน เจว อปฺปาพาโธ จ สตฺตโลโกฯ โอธโส โอธิโส กทาจิ กรหจิ อตฺตูปกฺกมมูลาย ทุกฺขทุกฺขตาย มุจฺจติ, กทาจิ ปรูปกฺกมมูลาย ทุกฺขทุกฺขตาย มุจฺจติ, ตถา โอธโส โอธิโส กทาจิ กรหจิ ทีฆายุโก โลโก วิปริณามทุกฺขตาย มุจฺจติ, ‘‘เกน เหตุนา มุจฺจตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ปุจฺฉํ ฐเปตฺวา เหตุํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตํ กิสฺส เหตู’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สตฺตโลเก อปฺเปกจฺเจ อปฺปาพาธา โหนฺติ, เต โภคสมฺปนฺนตฺตา เจว อปฺปาพาธตฺตา จ ทุกฺขทุกฺขตาย มุจฺจนฺติ, วิเสสโต รูปาวจรสตฺตา มุจฺจนฺติฯ อปฺเปกจฺเจ ทีฆายุกาปิ โหนฺติ, เต ทีฆายุกตฺตา วิปริณามทุกฺขตาย มุจฺจนฺติ; วิเสสโต อรูปาวจรสตฺตา มุจฺจนฺติ อรูปาวจรสตฺตานํ อุเปกฺขาสมาปตฺติพหุลตฺตาฯ

เตสํ ตาหิ ทุกฺขตาหิ มุจฺจนํ อเนกนฺติกํ โหติ, ตสฺมา ตาหิ อนติกฺกนฺตตฺตา อเนกนฺติกํ มุจฺจนํ ตุมฺเหหิ วุตฺตํ, อมฺเหหิ จ ญาตํ, ‘‘กตมํ เอกนฺติกมุจฺจน’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘สงฺขารทุกฺขตาย ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ สงฺขารทุกฺขตายาติ ทุกฺขเวทนาปิ สงฺขตตฺตา สงฺขารปริยาปนฺนา, ตาทิสาย สงฺขารทุกฺขตายาติ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ โลโกติ อรหาฯ อุปาทียติ วิปากกฺขนฺธจตุกฺกกฏตฺตารูปสงฺขาตํ ขนฺธปญฺจกนฺติ อุปาทิ, อุปาทิเยว เสสํ อุปาทิเสสํ, ขนฺธปญฺจกํ, ตํ นตฺถิ เอติสฺสา นิพฺพานธาตุยาติ อนุปาทิเสสาฯ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา อนุปาทิเสสนิพฺพานธาตุ หุตฺวา มุจฺจติ, อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ จายํ กรณนิทฺเทโสฯ นิพฺพานธาตูติ จ ขนฺธปญฺจกสฺส นิพฺพายนมตฺตํ อธิปฺเปตํ, น อสงฺขตธาตุฯ ตสฺมาติ สงฺขารทุกฺขตาย สกลโลกพฺยาปกภาเวน สพฺพโลกสงฺคาหกตฺตา วุตฺตปฺปการสงฺขารทุกฺขตาย สพฺพโลกสฺส ทุกฺขํ โหติ, อิติ กตฺวา สงฺขารทุกฺขตาย สพฺพโลกสฺส ทุกฺขภาวโต ‘‘ทุกฺขมสฺส มหพฺภย’’นฺติ ภควตา วุตฺตํฯ

‘‘เวทนาปจฺจยา ตณฺหา’’ติ (ม. นิ. 3.126; สํ. นิ. 2.1, 3, 36; มหาว. 1; วิภ. 225) วจนโต ‘‘ทุกฺขมสฺส มหพฺภย’’นฺติ ปเทน ‘‘กิสฺสาภิเลปนํ พฺรูสี’’ติ ตติยปทสฺสาปิ วิสฺสชฺชนา สิยาติ อาสงฺกภาวโต ‘‘เตน จ จตุตฺถสฺส ปทสฺส วิสฺสชฺชนา ยุตฺตา’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘เกน ยถากฺกมํ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนานํ ยุตฺตตรภาโว ชานิตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘เตนาห ภควา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

เตน ยถากฺกมํ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนานํ ยุตฺตตรตฺตา ยุตฺตตรชานนโก ภควา ‘‘อวิชฺชาย นิวุโต โลโก’’ติอาทิมาห, ตสฺมา ยุตฺตตรภาโว ตุมฺเหหิ ชานิตพฺโพติฯ

เอตฺถ จ โลกสฺส นีวรณาทีนิ อชานนฺเตน จ ติตฺถิยวาเทสุ สมยนฺตเรสุ ปริจเยน จ เตสุ สมยนฺตเรสุ เจว นีวรณาทีสุ จ สํสยปกฺขนฺเทน เอกํเสเนว สตฺตาธิฏฺฐาเนน ปุจฺฉิตพฺพตฺตา, เอกํเสเนว สตฺตาธิฏฺฐาเนน พฺยากาตพฺพตฺตา จ สตฺตาธิฏฺฐานา ปุจฺฉา กตาติ เวทิตพฺพาฯ สา จายํ ปุจฺฉา อชานนฺตสฺส ชานนตฺถาย, ชาตสํสยสฺส จ สํสยวิโนทนตฺถาย วิสฺสชฺเชตพฺพสฺส นีวรณาทิวิสยสฺส จตุพฺพิธตฺตา จตุพฺพิธาฯ นีวรณาทีนํ ปน วิสยานํ โลโก จ อาธารภาเวน คาถายํ วุตฺโตติ ‘‘เอโก ปญฺโห ทสฺสิโต’’ติ อยเมตฺถ ปุจฺฉาวิจโย, วิสฺสชฺชนาวิจโย ปน ‘‘อทิฏฺฐโชตนา วิสฺสชฺชนา, วิมติจฺเฉทนา วิสฺสชฺชนา’’ติอาทินา ปุจฺฉาวิจเย วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺโพฯ

เอกาธาเร ปุจฺฉาวิสฺสชฺชเน วิจโย อาจริเยหิ วิภตฺโต, อมฺเหหิ จ ญาโต, ‘‘อเนกาธาเร ปุจฺฉาวิสฺสชฺชเน โย วิจโย วิภชนารโห, โส วิจโย กถํ อมฺเหหิ วิญฺญายติ, อมฺหากํ วิญฺญาปนตฺถาย ตสฺมิํ วิจยํ วิภชถา’’ติ วตฺตพฺพภาวโต อเนกาธารํ ปุจฺฉํ ตาว นีหริตฺวา ทสฺเสตุํ –

‘‘สวนฺติ สพฺพธิ โสตา, (อิจฺจายสฺมา อชิโต,)

โสตานํ กิํ นิวารณํ;

โสตานํ สํวรํ พฺรูหิ, เกน โสตา ปิธียเร’’ติฯ (สุ. นิ. 1040; จูฬนิ. วตฺถุคาถา 59, อชิตมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 3) –

คาถมาห ฯ คาถาตฺโถ ตาว ทฏฺฐพฺโพฯ สวนฺตีติ สนฺทนฺติ, ปวตฺตนฺตีติ อตฺโถฯ สพฺพธีติ ตณฺหาทีนํ อารมฺมณภูเตสุ สพฺเพสุ รูปาทีสุ อายตเนสุฯ โสตาติ ตณฺหาภิชฺฌาพฺยาปาทาทโย โสตาฯ อิจฺจายสฺมาติ อิติ เอวํ อายสฺมา อชิโต อาหฯ โสตานนฺติ ตณฺหาภิชฺฌาพฺยาปาทาทีนํ โสตานํฯ กิํ นิวารณนฺติ กิํ กตมํ ธมฺมชาตํ อาวรณํ ภเว, กา กตมา ธมฺมชาติ รกฺขา ภเวฯ โสตานํ สํวรํ พฺรูหีติ โสตานํ ตณฺหาภิชฺฌาพฺยาปาทาทีนํ สํวรณํ อาวรณํ อิทํ ธมฺมชาตํ ภเวติ สพฺพสตฺตหิตตฺถํ อมฺหากํ ตฺวํ กเถหิฯ

เกน โสตา ปิธียเรติ เกน ปหายกธมฺเมน ตณฺหาภิชฺฌาพฺยาปาทาทโย โสตา ปณฺฑิเตหิ ปิธียเรติ ปุจฺฉตีติ ปุจฺฉิตานิฯ

‘‘ปุจฺฉาวเสน กถิตาย ‘สวนฺติ…เป.… ปิธียเร’ติ อิมาย คาถาย กิตฺตกานิ ปทานิ ปุจฺฉิตานิ, กิตฺตกา ปญฺหา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘อิมานิ จตฺตาริ ปทานิ ปุจฺฉิตานิ, เต ทฺเว ปญฺหา’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘ปุจฺฉาวเสน ปวตฺตาย อิมิสฺสา คาถาย ยทิ จตฺตาริ ปทานิ สิยุํ, เอวํ สนฺเตสุ ปญฺหาปิ จตุพฺพิธา สิยุํ, กสฺมา ‘ทฺเว’ติ วุตฺตา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘กสฺมา? อิเม หิ พหฺวาธิวจเนน ปุจฺฉิตา’’ติ วุตฺตํฯ อิเม เอตาย คาถาย คหิตา อตฺถา พหฺวาธิวจเนน ปุจฺฉิตาฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ‘‘สวนฺติ…เป.… ปิธียเรติ พหูนิ วจนานิ อธิกิจฺจ ปวตฺตา สํวรสงฺขาตา สติ เจว ปิทหนเหตุภูตา ปญฺญา จาติ อิเม ทฺเว อตฺถาว ปุจฺฉิตา, ตสฺมา อตฺถวเสน ทฺเว ปญฺหา วุตฺตา วา’’ติฯ ‘‘ปุจฺฉาย ทุวิธตฺถวิสยตา กถํ วุตฺตา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ปุจฺฉาย ทุวิธตฺถวิสยตํ วิวริตุํ ‘‘เอวํ สมาปนฺนสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ เอวํ สมาปนฺนสฺสาติ อิมาหิ ทุคฺคติเหตุภูตาหิ ญาติพฺยสนาทิสงฺขาตาหิ อาปทาหิ วา, ปาณวธาทีหิ อาปทาหิ วา, สมํ สห, สพฺพถา วา อยํ สตฺตโลโก อาปนฺโน อชฺโฌตฺถโฏ, เอวํ อชฺโฌตฺถฏสฺส วา สมาปนฺนสฺสฯ เอวํ สํกิลิฏฺฐสฺสาติ ญาติพฺยสนาทโย วา ปาณวธาทีนิ อาคมฺม ปวตฺเตหิ ทสหิ กิเลสวตฺถูหิ จ อยํ สตฺตโลโก สํกิลิฏฺโฐ, เอวํ สํกิลิฏฺฐสฺส จ โลกสฺสาติ สมาปนฺนสฺส อชฺโฌตฺถฏสฺส โลกสฺส โวทานํ วุฏฺฐานํ กิํ กตมํ ธมฺมชาตํ ภเวฯ อิติ เอวญฺหิ สจฺจํ อชิตสุตฺเต อาหาติ วิตฺถารตฺโถ, ปุจฺฉาย ทุวิธตฺถวิสยตา ญาตพฺพาติ อธิปฺปาโยฯ

‘‘กิํ นุ โสตา สพฺพสฺส โลกสฺส สพฺพธิ สวนฺติ, อุทาหุ, เอกจฺจสฺเสวา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘สวนฺติ สพฺพธิ โสตาติ, อสมาหิตสฺส สวนฺติ อภิชฺฌาพฺยาปาทปฺปมาทพหุลสฺสา’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺถ อภิชฺฌาพฺยาปาทปฺปมาทพหุลตฺตา รูปาทีสุ นานารมฺมเณสุ วิกฺขิตฺตจิตฺตสฺเสว โสตา สวนฺติ ปวตฺตนฺติ, น สมาหิตสฺส อภิชฺฌาพฺยาปาทปฺปมาทวิรหิตสฺสาติ อธิปฺปาโย ทฏฺฐพฺโพฯ ‘‘กตมา อภิชฺฌา, กตโม พฺยาปาโท, กตโม ปมาโท’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ ยา อภิชฺฌา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ อภิชฺฌาพฺยาปาทปฺปมาเทสุฯ ยา อภิชฺฌา, อยํ โลโภ, น อภิชฺฌายนมตฺตํฯ โลโภ จ อกุสลมูลํ, น ลุพฺภนมตฺตํฯ

โย พฺยาปาโท , อยํ โทโส, น พฺยาปชฺชนมตฺตํฯ โทโส จ อกุสลมูลํ, น ทูสนมตฺตํฯ โย ปมาโท, อยํ โมโห, น สติวิปฺปวาสมตฺตํฯ โมโห จ อกุสลมูลํ, น มูหนมตฺตํฯ เอวํ อิมินา วุตฺตปฺปกาเรน อภิชฺฌาทีนํ อกุสลมูลตฺตา ยสฺส อภิชฺฌาพฺยาปาทปฺปมาทพหุลสฺส อสมาหิตสฺส ฉสุ รูปาทีสุ อายตเนสุ ตณฺหา สวนฺติฯ

‘‘กติวิธา สา ตณฺหา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘รูปตณฺหา…เป.… ธมฺมตณฺหา’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘ฉนฺนํ รูปตณฺหาทีนํ ฉสุ รูปาทิอายตเนสุ สวนํ เกน จ วจเนน อมฺเหหิ สทฺทหิตพฺพ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ยถาห ภควา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘สวตีติ จ โข, ภิกฺขเว…เป.… ปฏิหญฺญตี’’ติ ยํ วจนํ ภควา ยถา เยน ปกาเรน อาห, ตถา เตน ปกาเรน วุตฺตนเยน วจเนน ตุมฺเหหิ สทฺทหิตพฺพนฺติ อธิปฺปาโยฯ เอตฺถ จ จกฺขาทีนํ รูปตณฺหาทีนํ ฉนฺนํ โสตานํ ทฺวารภาเวน ปวตฺตตฺตา จกฺขาทโย นิสฺสิตูปจารวเสน สยํ สวนฺโต วิย ภควตา วุตฺตาฯ อิตีติ เอวํ วุตฺตปฺปกาเรน สพฺพา สพฺพสฺมา จกฺขาทิทฺวารโต จ สวติ ปวตฺตติฯ สพฺพถา สพฺพปฺปกาเรน ตณฺหายนมิจฺฉาภินิเวสนอุนฺนมนาทิปฺปกาเรน สวติ ปวตฺตตีติ อตฺโถฯ ‘‘กสฺมา สพฺพสฺมา จกฺขาทิทฺวารโต จ สวติ ปวตฺตติ, สพฺพปฺปกาเรน ตณฺหายนมิจฺฉาภินิเวสนอุนฺนมนาทิปฺปกาเรน สวนภาโว วิชานิตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘เตนาหา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ เตนาติ อสมาหิตสฺส อภิชฺฌาพฺยาปาทาทีนํ จกฺขาทิทฺวารโต จ ตณฺหายนมิจฺฉาภินิเวสอุนฺนมนากาเรน ตณฺหาทิวเสน ปวตฺตนโต ปวตฺตชานนโก ภควา ‘‘สวนฺติ สพฺพธิ โสตา’’ติ อาหฯ

‘‘โสตานํ ‘กิํ นิวารณ’นฺติ อิมินา กิํ ปุจฺฉติ? โสตานํ อนุสยปฺปหานํ ปุจฺฉติ กิํ? อุทาหุ วีติกฺกมปฺปหานํ ปุจฺฉตี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘โสตานํ กิํ นิวารณนฺติ ปริยุฏฺฐานวิฆาตํ ปุจฺฉตี’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘อิทํ ปริยุฏฺฐานวิฆาตํ โวทานํ, อุทาหุ วุฏฺฐานํ กิ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘อิทํ โวทาน’’นฺติ วุตฺตํฯ ‘‘โสตานํ สํวรํ พฺรูหิ, ‘เกน โสตา ปิธียเร’ติ อิมินา กิํ ปุจฺฉติ? โสตานํ ปริยุฏฺฐานํ ปุจฺฉติ กิํ? อุทาหุ วีติกฺกมนํ, สมุคฺฆาฏํ วา ปุจฺฉติ กิ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา โสตานํ…เป.… ปิธียเรติ อนุสยสมุคฺฆาฏํ ปุจฺฉตี’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘อิทํ อนุสยสมุคฺฆาฏํ โวทานํ กิํ, อุทาหุ วุฏฺฐานํ กิ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘อิทํ วุฏฺฐาน’’นฺติ วุตฺตํฯ

‘‘สวนฺติ สพฺพธิ โสตา’’ติอาทิปุจฺฉาวิจโย อาจริเยน วุตฺโต, อมฺเหหิ จ ญาโต; ตาย ปุจฺฉาย ‘‘กตโม วิสฺสชฺชนวิจโย’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ วิสฺสชฺชนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ปุจฺฉายํ –

‘‘ยานิ โสตานิ โลกสฺมิํ, (อชิตาติ ภควา,)

สติ เตสํ นิวารณํ;

โสตานํ สํวรํ พฺรูมิ, ปญฺญาเยเต ปิธียเร’’ติฯ (สุ. นิ. 1041 จูฬนิ. วตฺถุคาถา 60, อชิตมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 4) –

คาถา วิสฺสชฺชนาติ ทฏฺฐพฺพาฯ ตสฺสํ คาถายํ อชิต โลกสฺมิํ ยานิ โสตานิ สวนฺติ, เตสํ โสตานํ ยํ นิวารณํ, สา สติ โหติ; ตํ สติํ โสตานํ สํวรนฺติ อหํ พฺรูมิ; เอเต โสตา ปญฺญาย ปิธียเรติ โยชนา กาตพฺพาฯ ตตฺถ สตีติ วิปสฺสนาปญฺญาย สมฺปยุตฺตา สติฯ ปญฺญายาติ มคฺคปญฺญายฯ ปิธียเรติ อุปฺปชฺชิตุํ อปฺปทานวเสน ปิธียนฺติ ปจฺฉิชฺชนฺติฯ

‘‘สติ เตสํ นิวารณํ โสตานํ สํวรํ พฺรูมี’’ติ ภควา อาห – ‘‘ยาย กายจิ สติยา โสตานํ สํวรณกิจฺจํ สิทฺธํ กิํ, วิสิฏฺฐาย สติยา โสตานํ สํวรณกิจฺจํ สิทฺธํ กิํ, กตมาย สติยา โสตานํ สํวรณกิจฺจํ สิทฺธ’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘กายคตาย สติยา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ กายคตาย สติยาติ รูปกาเย คตํ เกสาทิกํ อนิจฺจาทิโต วิปสฺสิตฺวา ปวตฺตาย วิปสฺสนาญาณสมฺปยุตฺตาย สติยาฯ ภาวิตายาติ กายคตํ อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต นิพฺพินฺทนโต วิรชฺชนโต นิโรธนโต ปฏินิสฺสชฺชนโต อนุปสฺสนาวเสน ภาวิตายฯ เอวญฺหิ อนิจฺจโต อนุปสฺสนฺโต นิจฺจสญฺญํ ปชหติ; ทุกฺขโต อนุปสฺสนฺโต สุขสญฺญํ ปชหติ; อนตฺตโต อนุปสฺสนฺโต อตฺตสญฺญํ ปชหติ; นิพฺพินฺทนฺโต นนฺทิํ ปชหติ; วิรชฺชนฺโต ราคํ ปชหติ; นิโรเธนฺโต สมุทยํ ปชหติ; ปฏินิสฺสชฺชนฺโต อาทานํ ปชหตีติฯ พหุลีกตายาติ ยถาวุตฺตปฺปกาเรน ทิวสมฺปิ มาสมฺปิ สํวจฺฉรมฺปิ สตฺตสํวจฺฉรมฺปิ พหุลีกตายฯ จกฺขุนฺติ อภิชฺฌาทิปวตฺติทฺวารภาเวน ฐิตํ จกฺขุํ, นิคฺคหิตาคมํ ทฏฺฐพฺพํฯ นาวิญฺฉตีติ จกฺขุทฺวาเร ปวตฺตํ อภิชฺฌาทิสหิตํ จิตฺตสนฺตานํ, ตํสมงฺคีปุคฺคลํ วา นากฑฺฒติ, มนาปิเกสุ รูเปสุ นาวิญฺฉตีติ โยชนาฯ

อมนาปิเกสุ รูเปสุ น ปฏิหญฺญติ ฯ กายคตาย สติยา ภาวิตาย พหุลีกตาย โสตํ นาวิญฺฉติฯ มนาปิเกสุ สทฺเทสุ…เป.… อมนาปิเกสุ สทฺเทสุ น ปฏิหญฺญตีติ โยชนา ยถาสมฺภวโต กาตพฺพาฯ

‘‘เกน การเณน นาวิญฺฉติ ปฏิหญฺญตี’’ติ ปุจฺฉติ, อินฺทฺริยานํ สํวุตนิวาริตตฺตา นาวิญฺฉติ น ปฏิหญฺญตีติ วิสฺสชฺเชติฯ ‘‘เกนารกฺเขน เต สํวุตนิวาริตา’’ติ ปุจฺฉติ, สติอารกฺเขน เต สํวุตนิวาริตาติ วิสฺสชฺเชติฯ ‘‘สติอารกฺเขน สํวุตนิวาริตภาโว เกน อมฺเหหิ สทฺทหิตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา เตนาหา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ เตนาติ ตสฺมา สติอารกฺเขน สํวุตนิวาริตตฺตา สํวุตนิวาริตชานนโก ภควา ‘‘สติ เตสํ นิวารณ’’นฺติ ยํ วจนํ อาห, เตน วจเนน ตุมฺเหหิ สติอารกฺเขน สํวุตนิวาริตภาโว สทฺทหิตพฺโพติ ปุพฺพภาเค ปญฺญา สตฺยานุคาติ กิจฺจเมเวตฺถ อธิกนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

‘‘สติ เตสํ นิวารณ’’นฺติ วิสฺสชฺชนสฺส วิตฺถารตฺโถ อาจริเยน วุตฺโต, อมฺเหหิ จ ญาโต, ‘‘ปญฺญาเยเต ปิธียเร’’ติ วิสฺสชฺชนสฺส วิตฺถารตฺโถ ‘‘กถํ อมฺเหหิ ชานิตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ปญฺญาเยเต ปิธียเร’’ติ วิสฺสชฺชนสฺส วิตฺถารตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปญฺญาย อนุสยา ปหียนฺตี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ปญฺญายาติ มคฺคปญฺญายฯ อนุสยาติ อนุรูปํ การณํ ลภิตฺวา อุปฺปชฺชนารหา กามราคานุสยาทโยฯ ปหียนฺติ สมุจฺเฉทวเสน อนุสเยสุ ปญฺญาย ปหีเนสุ ปริยุฏฺฐานาปิ อตฺถโต ปหียนฺติฯ กิสฺส ปหีนตฺตา ‘‘ปหียนฺตี’’ติ วุจฺจติ? อนุสยสฺส ปหีนตฺตา ปริยุฏฺฐานา ปหียนฺตีติ วิสฺสชฺเชติฯ

‘‘ตํ อนุสยปฺปหาเนน ปริยุฏฺฐานปฺปหานํ กิํ วิย ภวตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตํ ยถา ขนฺธวนฺตสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ขนฺธวนฺตสฺส รุกฺขสฺส กุทาลาทินา ภูมิํ ขณิตฺวา อนวเสสมูลุทฺธรเณ กเต ตสฺส รุกฺขสฺส ปุปฺผผลปลฺลวงฺกุรสนฺตติปิ กุทาลาทินา สมุจฺฉินฺนาว ภวติ ยถา, เอวํ อรหตฺตมคฺคญาเณน อนุสเยสุ ปหีเนสุ อนุสยานํ ปริยุฏฺฐานสนฺตติ สมุจฺฉินฺนา ปิทหิตา ปฏิจฺฉนฺนา ภวติฯ เกน สมุจฺฉินฺนา ภวติ? ปญฺญาย มคฺคปญฺญาย สมุจฺฉินฺนา ภวตีติ อตฺถโยชนา ทฏฺฐพฺพาฯ ‘‘ปญฺญาย ปริจฺฉินฺนภาโว กถํ สทฺทหิตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘เตนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘ปญฺญาเยเต ปิธียเร’’ติ วจนโต อนุสยานํ ปริยุฏฺฐานสนฺตติยา ปญฺญาย ปริจฺฉินฺนภาโว ปณฺฑิเตหิ สทฺทหิตพฺโพติ อธิปฺปาโยฯ

อิเมสุ ปญฺหาวิสฺสชฺชเนสุ โสตานํ สํวรํ, ปิธานญฺจ อชานนฺเตน วา สํสยิเตน วา สํวรปิธานานํ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ธมฺมาธิฏฺฐานา ปุจฺฉาติ ปุจฺฉาวิจโย เจว สติปญฺญานํ วิสฺสชฺเชตพฺพตฺตา ธมฺมาธิฏฺฐานํ วิสฺสชฺชนนฺติ วิสฺสชฺชนวิจโย จ เวทิตพฺโพฯ เอเตสุ จ ‘‘เกนสฺสุ นิวุโต โลโก’’ติอาทิโก ปญฺโห นีวรณวิจิกิจฺฉาปมาทชปฺปานํ วเสน จตุพฺพิโธปิ โลกาธิฏฺฐานวเสน เอโก ปญฺโหติ วุตฺโต, เอวํ สติ ‘‘สวนฺติ สพฺพธิ โสตา’’ติอาทิโกปิ ปญฺโห สํวรปิธานานํ วเสน ทุวิโธปิ เอกตฺถวเสน คเหตฺวา เอกาธิฏฺฐานวเสน ‘‘เอโก ปญฺโห’’ติ วตฺตพฺโพ, โสตานํ พหุภาวโต วา ‘‘พหุปญฺโห’’ติ วตฺตพฺโพ; ตถา ปน อวตฺวา โสเต อนามสิตฺวา สํวรปิธานานํ วเสน ‘‘สวนฺติ สพฺพธิ โสตา’’ติอาทิมฺหิ ‘‘ทฺเว ปญฺหา’’ติ วุตฺตาฯ ตทนุสาเรน ‘‘เกนสฺสุ นิวุโต โลโก’’ติอาทิมฺหิปิ โลกํ อนามสิตฺวา นีวรณาทีนํ จตุนฺนํ วเสน ‘‘จตฺตาโร ปญฺหา’’ติปิ วตฺตพฺพาติ อยํ นโย ทสฺสิโตติ นยทสฺสนํ ทฏฺฐพฺพํฯ

เทสนากาเล วุตฺตธมฺมสฺส อนุสนฺธิมคฺคเหตฺวา อตฺตนา รจิตนิยาเมเนว ปุจฺฉิตปญฺหสฺส เจว ปญฺหํ อฏฺฐเปตฺวา, ปฏิญฺญญฺจ อกตฺวา วิสฺสชฺชนสฺส จ วิจยหาโร อาจริเยน วิภตฺโต, อมฺเหหิ จ ญาโต, ‘‘เทสนากาเล วุตฺตธมฺมสฺส อนุสนฺธิํ คเหตฺวา ปุจฺฉิตปญฺหสฺส เจว ตํ ปญฺหํ ฐเปตฺวา, ปฏิญฺญญฺจ กตฺวา วิสฺสชฺชนสฺส จ โย วิจโย หาโร วิภตฺโต, โส วิจยหาโร กถํ อมฺเหหิ วิญฺญายติ, อมฺหากํ วิญฺญาปนตฺถาย ตสฺมิํ วิจยํ วิภเชถา’’ติ วตฺตพฺพภาวโต เตสุ วิเจตพฺพาการํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยานิ โสตานี’’ติอาทิคาถาย วิจยาการทสฺสนานนฺตรํ ‘‘ปญฺญา เจว สติ จา’’ติอาทิมาหฯ

ตตฺถ คาถาตฺโถ ตาว วิญฺญาตพฺโพ – ยาย ปญฺญาย อนุสยปฺปหาเนน โสตนิรุชฺฌนํ วุตฺตํ, ยาย สติยา จ ปริยุฏฺฐานปฺปหาเนน โสตนิรุชฺฌนํ วุตฺตํ, สายํ ปญฺญา เจว สายํ สติ จ ตาหิ ปญฺญาสตีหิ อเสสํ สหุปฺปนฺนํ นามญฺเจว รูปญฺจ, เอตํ สพฺพํ กตฺถ นิรุชฺฌมาเน อเสสํ อุปรุชฺฌตีติ มาริส เม มยา ปุฏฺโฐ ตฺวํ ภควา มยฺหํ เอตํ นิรุชฺฌนํ ปพฺรูหิ, อิติ อายสฺมา อชิโต ภควนฺตํ ปุจฺฉติฯ

อชิต ตฺวํ ยเมตํ ปญฺหํ ปุจฺฉิตํ นิรุชฺฌนํ มํ อปุจฺฉิ, อหํ เต ตว ตํ นิรุชฺฌนํ วทามิฯ

ยตฺถ วิญฺญาณนิโรเธ ปญฺญาสติสหิตํ นามญฺจ รูปญฺจ วิญฺญาณสฺส นิโรเธน สห เอกโต อเสสํ อุปรุชฺฌติ, เอตฺถ วิญฺญาณนิโรเธ เอตํ สพฺพํ วิญฺญาณนิโรเธน เอกโต เอกกฺขเณ อปุพฺพํ อจริมํ อุปรุชฺฌติ, เอตํ วิญฺญาณนิโรธํ ตสฺส นามรูปสฺส นิโรโธ นาติวตฺตติ, ตํ ตํ นามรูปนิโรธํ โส โส วิญฺญาณนิโรโธ นาติวตฺตตีติฯ

‘‘ตสฺมิํ ปญฺเห อยํ อชิโต กิํ ปุจฺฉติ? อุปรุชฺฌนเมว ปุจฺฉติ, อุทาหุ อญฺญํ ปุจฺฉตี’’ติ วตฺตพฺพโต ‘‘อยํ ปญฺเห อนุสนฺธิํ ปุจฺฉตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อยนฺติ โย อายสฺมา อชิโต ปญฺหํ อปุจฺฉีติ อยํ อชิโตฯ ปญฺเหติ ‘‘ปญฺญา เจว สติ จา’’ติอาทิปญฺเหฯ ยทิ อนุสนฺธิํ ปุจฺฉติ, เอวํ สติ ‘‘กตฺเถตํ อุปรุชฺฌตี’’ติ ปุจฺฉนํ อยุตฺตํ ภเวยฺยาติ? น, อนุสนฺธียติ เอเตน อุปนิรุชฺฌเนนาติ อนุสนฺธีติ อตฺถสมฺภวโตฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อนุสนฺธิํ ปุจฺฉนฺโต กิํ…เป.… นิพฺพานธาตุ’’นฺติฯ อนุสนฺธิปุจฺฉเนน อนุปาทิเสสนิพฺพานธาตุยาปิ ปุจฺฉนโต ‘‘กตฺเถตํ อุปรุชฺฌตี’’ติ ปุจฺฉนํ ยุตฺตเมวฯ

‘‘ยา อนุปาทิเสสนิพฺพานธาตุ ปุจฺฉิตา, ตํ กตมาย ปฏิปทาย อธิคจฺฉตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา จตุสจฺจกมฺมฏฺฐานภาวนาสงฺขาตํ ปฏิปทํ วิสเยน สห ทสฺเสตุํ ‘‘ตีณี สจฺจานี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ สงฺขตานีติ กมฺมาทิปจฺจเยหิ สเมจฺจ สมฺภูย ทุกฺขาทีนิ กรียนฺตีติ สงฺขตานิฯ นิโรธธมฺมานีติ นิรุชฺฌนํ นิโรโธ, ธมฺโมปิ นิโรธธมฺโมว, ตสฺมา นิโรโธ ธมฺโม สภาโว เยสํ ทุกฺขาทีนนฺติ นิโรธธมฺมานีติ อตฺโถว คเหตพฺโพฯ ตานิ ตีณิ สจฺจานิ สรูปโต ทสฺเสตุํ ‘‘ทุกฺขํ สมุทโย มคฺโค’’ติ วุตฺตํฯ ตีณิ ทุกฺขสมุทยมคฺคสจฺจานิ สงฺขตานีติ วุตฺตานิ, ‘‘กิํ นิโรธสจฺจ’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘นิโรโธ อสงฺขโต’’ติ วุตฺตํฯ อิธ ‘‘นิโรธธมฺโม’’ติปิ วตฺตพฺพํฯ กมฺมาทิปจฺจเยหิ อสงฺขตตฺตา อสงฺขโตฯ อุปฺปาทนิโรธาภาวโต อนิโรธธมฺโมฯ ‘‘ปหายกปหาตพฺเพสุ สจฺเจสุ กตเมน ปหายเกน กตโม ปหาตพฺโพ, กตมาย ภูมิยา ปหีโน’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ สมุทโย ทฺวีสุ ภูมีสู’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ทฺวีสุ ภูมีสูติ ทสฺสนภาวนาภูมีสุฯ กามจฺฉนฺโทติ กามภวราโคฯ รูปราโคติ รูปภวราโคฯ อรูปราโคติ อรูปภวราโคฯ สํโยชนเภทโต ทส สํโยชนานิ ปหียนฺตีติ โยชนาฯ

[12] ปหาตพฺพสํโยชนานิ ทสฺสนภูมิภาวนาภูมิเภเทน วิภตฺตานิ, อมฺเหหิปิ ญาตานิ, ‘‘อินฺทฺริยเภทโต กถํ วิภตฺตานี’’ติ วตฺตพฺพภาวโต ‘‘ตตฺถ ตีณี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อถ วา ‘‘ปหาตพฺพสํโยชเนสุ กตมานิ สํโยชนานิ กตมํ อินฺทฺริยํ อตฺตโน ปหายกํ กตฺวา นิรุชฺฌนฺตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ ตีณี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อธิฏฺฐาย อตฺตโน ปหายกํ กตฺวา นิรุชฺฌนฺติ อนุปฺปาทวเสนฯ ‘‘อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยญฺจ อญฺญินฺทฺริยญฺจ สํโยชนานํ นิรุชฺฌนเหตุ โหตุ, อญฺญาตาวินฺทฺริยํ กิสฺส เหตู’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ยํ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ยํ เยน อญฺญาตาวินฺทฺริเยน อรหา ‘‘เม ชาติ ขีณา’’ติ เอวํ ชานาติ, อิทํ ชานนเหตุ อญฺญาตาวินฺทฺริยํ ขเย ชาติกฺขเย อรหตฺตผเล ปวตฺตํ ญาณํฯ ยํ เยน อญฺญาตาวินฺทฺริเยน อรหา ‘‘อิตฺถตฺตาย อปรํ น ภวิสฺสามี’’ติ ปชานาติ, อิทํ ปชานนเหตุ อญฺญาตาวินฺทฺริยํฯ อนุปฺปาเท ปน อนุปฺปชฺชเน อรหตฺตผเล ปวตฺตํ ญาณํ อญฺญาตาวินฺทฺริยํ ชานนเหตุ โหตีติ วุตฺตํ โหติฯ อินฺทฺริยญาณานิ ปหายกานิ กตฺวา สํโยชนานิ นิรุชฺฌนฺติ, ‘‘ตานิ ญาณานิ กทา นิรุชฺฌนฺตี’’ติ วตฺตพฺพภาวโต ‘‘ตตฺถ ยญฺจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

‘‘อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยํ อญฺญินฺทฺริยํ ปาปุณนฺตสฺส นิรุชฺฌตุ, อญฺญินฺทฺริยํ อรหตฺตํ ปาปุณนฺตสฺส นิรุชฺฌตุ, อญฺญาตาวินฺทฺริยํ กทา นิรุชฺฌตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ ยญฺจ ขเย’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ทฺเวติ กิจฺจเภเทน ทฺเว, สภาวโต ปน เอกาวฯ

‘‘ปชานนกิจฺจมฺปิ เอกเมว, กถํ ทฺเว สิยุ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘อปิจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อารมฺมณปญฺญาเภเทน ทฺเว นามานิ ลพฺภนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ สาติ ยา ปญฺญา ปุพฺพคาถายํ โสตปิธานกิจฺเจน วุตฺตา, สา ปญฺญา ปกาเรหิ ชานนสภาเวน ปญฺญา นามฯ ยถาทิฏฺฐํ อารมฺมณํ อปิลาปนฏฺเฐน โอคาหนฏฺเฐน สติ นามฯ

[13] ‘‘ปญฺญา เจว สติ จา’’ติ ปทสฺส อตฺโถ อาจริเยน วิภตฺโต, อมฺเหหิ จ ญาโต, ‘‘นามรูปญฺจา’ติ ปทสฺส อตฺโถ กถํ อมฺเหหิ ญาตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา นามรูปํ วิภชนฺโต ‘‘ตตฺถ เย ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ตตฺถาติ กมฺมวิปากวฏฺฏเภเท ภวตฺตเยฯ ตตฺถาติ ปญฺจุปาทานกฺขนฺธสงฺขาตนามรูปสมุทาเยฯ

ปญฺจินฺทฺริยานีติ จกฺขาทิปญฺจินฺทฺริยานิ วิญฺญาณสมฺปยุตฺตนฺติ สมฺปยุตฺตปจฺจยตฺตํ สนฺธาย น วุตฺตํ, ปจุรชนสฺส ปน อวิภชิตฺวา คหณียสภาวมตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ วิภาคํ ชานนฺเตหิ ปน ‘‘นามํ วิญฺญาณสมฺปยุตฺตํ, รูปํ ปน น วิญฺญาณสมฺปยุตฺตํ, สหชาต’’นฺติ วิภชิตฺวา คเหตพฺพํฯ ตสฺสาติ ปญฺญาสติสหิตสฺส นามรูปสฺสฯ นิโรธนฺติ อนุปาทิเสสนิพฺพานธาตุํฯ

ภควนฺตํ ปุจฺฉนฺโต อายสฺมา อชิโต ‘‘ปญฺญา เจว…เป.… กตฺเถตํ อุปรุชฺฌตี’’ติ เอวํ ปารายเน อาหฯ ‘‘ปญฺญา เจวาติอาทิคาถาย ยา อนุปาทิเสสนิพฺพานธาตุ ปุจฺฉิตา, สา อนุปาทิเสสนิพฺพานธาตุ กตเมน อธิคเมน ปตฺตพฺพา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา จตุริทฺธิปาทมุเขน อริยมคฺคาธิคมมุเขน ปตฺตพฺพา, จตุริทฺธิปาทภาวนาย จ จตฺตารินฺทฺริยานิ มูลภูตานิ, ตสฺมา มูลภูตานิ ตานิ จตฺตารินฺทฺริยานิ นิทฺธาเรตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘ตตฺถ สติ จ ปญฺญา จา’’ติอาทิมาหฯ กุสลากุสลธมฺมคติโย สมนฺเวสมานาย สติยา สิชฺฌมานาย เอกนฺเตน สมาธิ นิปฺผาเทตพฺโพ, สติคฺคหเณน จ ปริยุฏฺฐานปฺปหานํ คาถายํ อธิปฺเปตํ, ปริยุฏฺฐานปฺปหาเนน จ สมาธิกิจฺจํ ปากฏนฺติ อาห ‘‘สติ ทฺเว อินฺทฺริยานิ สตินฺทฺริยญฺจ สมาธินฺทฺริยญฺจา’’ติฯ ปญฺญาย อนุสยสมุคฺฆาตํ จตุพฺพิธสมฺมปฺปธานสงฺขาเตน วีริเยน สิชฺฌติ, น วินา เตนาติ วุตฺตํ ‘‘ปญฺญา ทฺเว อินฺทฺริยานิ ปญฺญินฺทฺริยญฺจ วีริยินฺทฺริยญฺจา’’ติฯ

อิเมสุ ยถาวุตฺเตสุ จตูสุ อินฺทฺริเยสุ ปุพฺพภาเค วา มคฺคกฺขเณ วา สิชฺฌนฺเตสุ ตํสมฺปยุตฺตา ยา สทฺทหนา โอกปฺปนา สิทฺธา, อิทํ สทฺทหนโอกปฺปนสงฺขาตํ ธมฺมชาตํ สทฺธินฺทฺริยํ สิทฺธํ, ‘‘เตสุ มูลภูเตสุ อินฺทฺริเยสุ สิทฺเธสุ กตเมน อินฺทฺริเยน กตโม ธมฺโม สิทฺโธ’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา อิมินา อยํ สิทฺโธติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตตฺถ ยา สทฺธาธิปเตยฺยา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ตตฺถาติ สตฺยาทีสุฯ สทฺธาธิปเตยฺยาติ ปจฺจยภูตาย สทฺธาย สิทฺโธ ฉนฺโท อธิปตีติ สทฺธาธิปติ, สทฺธาธิปตินา ปวตฺเตตพฺพา จิตฺเตกคฺคตาติ สทฺธาธิปเตยฺยาฯ ฉนฺทสมาธีติ ฉนฺทํ เชฏฺฐกํ กตฺวา ปวตฺติโต สมาธิ วา ฉนฺทาธิปตินา สมฺปยุตฺโต ปุพฺพภาเค ปวตฺโต สมาธิ วา ฉนฺทสมาธิ, ปหานํ ปหานเหตุ โหตีติ โยชนา กาตพฺพาฯ ปหานนฺติ จ ปชหติ วิกฺขมฺภิตกิเลเส เอเตน ฉนฺทสมาธินาติ ปหานนฺติ กรณสาธนตฺโถ คเหตพฺโพฯ ปฏิสงฺขานพเลนาติ ปริกมฺมพเลนฯ ภาวนาพเลนาติ มหคฺคตภาวนาพเลนฯ

‘‘โส ฉนฺทสมาธิ สยํ เกวโลว ปหาน’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ เย อสฺสาสปสฺสาสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมิํ สมาหิเต จิตฺเต จิตฺตุปฺปาเทฯ ‘‘ตสฺมิํ สมาหิเต จิตฺตุปฺปาเท อสฺสาสา’’ติอาทินา อสฺสาสาทิสีเสน อสฺสาสาทิชนกา วีริยสงฺขารา คหิตา, เต จ ยาว ภาวนาปาริปูรี, ตาว ปุนปฺปุนํ สรณโต จ สรา, ปุนปฺปุนํ สงฺกปฺปโต จ สงฺกปฺปาฯ โย ปน ‘‘สรสงฺกปฺปา, อิเม สงฺขารา จา’’ติ เอวํ วุตฺตปฺปกาโร ปุริมโก ฉนฺทสมาธิ วา กิเลสวิกฺขมฺภนตาย จ ตทงฺคปฺปหานตาย จ ปหานํ ปหานเหตุปธานํ วา, ‘‘อิเม วุตฺตปฺปการา สงฺขาราทโย กิํ ภาเวนฺตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘อิเม จ สงฺขารา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อิเม สงฺขารา จ ตทุภยญฺจ ฉนฺทสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามิํ อิทฺธิปาทํ ภาเวตีติ โยชนาฯ

ฉนฺทสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตนฺติ ฉนฺโท เอว อธิปติ ฉนฺทาธิปติ, ฉนฺทาธิปติสมาธิฯ เตน วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ฉนฺทํ เจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อธิปติํ กริตฺวา ลภติ สมาธิ’’นฺติ (วิภ. 432)ฯ ฉนฺทเหตุโก วา สมาธิ, ฉนฺทาทิโก วา สมาธิ ฉนฺทสมาธิ, ฉนฺทาธิปติสฺส ปจฺจยุปฺปนฺโน สมาธีติ วุตฺตํ โหติฯ ปธานภูตา สงฺขารา ปธานสงฺขารา, ปธานสทฺเทน สงฺขตสงฺขาราทโย นิวตฺตาปิตา, ฉนฺทสมาธิ จ ปธานสงฺขารา จาติ ฉนฺทสมาธิปฺปธานสงฺขารา , เตหิ สมนฺนาคโต ฉนฺท…เป.… สมนฺนาคโต, ตํ…เป.… คตํฯ อิชฺฌติ สมิชฺฌติ นิปฺปชฺชตีติ อิทฺธิ, โกฏฺฐาโส, อิทฺธิ เอว ปาโท โกฏฺฐาโสติ อิทฺธิปาโท, อิทฺธิปาทจตุตฺโถฯ อิชฺฌนฺติ วา ตาย สตฺตา อิทฺธา วุทฺธา อุกฺกํสคตา โหนฺตีติ อิทฺธิ, ปชฺชติ เอเตนาติ ปาโท, อิทฺธิยา ปาโทติ อิทฺธิปาโทฯ อิทฺธิปาโทติ สามญฺญตฺถวเสน วุตฺโตปิ ‘‘ฉนฺทสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคต’’นฺติ วุตฺตตฺตา ฉนฺทิทฺธิปาโทว คเหตพฺโพ, ตํ อิทฺธิปาทํ ตํ ฉนฺทิทฺธิปาทํ ภาเวติ วฑฺเฒตีติ อตฺโถฯ

วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตนฺติ วิปสฺสนากฺขเณ กิจฺจโต ตทงฺควิเวกนิสฺสิตํ, อชฺฌาสยโต นิสฺสรณวิเวกนิสฺสิตํ, มคฺคกฺขเณ ปน กิจฺจโต สมุจฺเฉทวิเวกนิสฺสิตํ, อารมฺมณโต นิสฺสรณวิเวกนิสฺสิตํฯ

วิราคนิสฺสิตนฺติ วิปสฺสนากฺขเณ กิจฺจโต ตทงฺควิราคนิสฺสิตํ, อชฺฌาสยโต นิสฺสรณวิเวกนิสฺสิตํ, มคฺคกฺขเณ ปน กิจฺจโต สมุจฺเฉทวิราคนิสฺสิตํ , อารมฺมณโต นิสฺสรณวิราคนิสฺสิตํฯ นิโรธนิสฺสิตนฺติ วิปสฺสนากฺขเณ กิจฺจโต ตทงฺคนิโรธนิสฺสิตํ, อชฺฌาสยโต นิสฺสรณนิโรธนิสฺสิตํ, มคฺคกฺขเณ กิจฺจโต สมุจฺเฉทนิโรธนิสฺสิตํ, อารมฺมณโต นิสฺสรณนิโรธนิสฺสิตํฯ โวสฺสคฺคปริณามินฺติ เอตฺถ ปริจฺจาคโวสฺสคฺคปกฺขนฺทนโวสฺสคฺควเสน โวสฺสคฺโค ทุวิโธฯ ตตฺถปิ วิปสฺสนากฺขเณ ตทงฺควเสน ปริจฺจาคโวสฺสคฺโค, นิพฺพานนินฺนภาเวน ปกฺขนฺทนโวสฺสคฺโค, มคฺคกฺขเณ สมุจฺเฉทวเสน ปริจฺจาคโวสฺสคฺโค, อารมฺมณกรเณน นิพฺพานปกฺขนฺทนโวสฺสคฺโคติ วิภชิตฺวา คเหตพฺโพฯ ยถาวุตฺตโวสฺสคฺคตฺถํ ปริณมติ, ปริณตํ วา ปริปจติ ปริปจนํ กโรตีติ โวสฺสคฺคปริณามี, ตํ โวสฺสคฺคปริณามิํฯ

ฉนฺทิทฺธิปาทภาวนากาโร อาจริเยน วุตฺโต, อมฺเหหิ จ ญาโต, ‘‘กถํ วีริยิทฺธิปาทภาวนากาโร อมฺเหหิ วิชานิตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพภาวโต ‘‘ตตฺถ ยา วีริยาธิปเตยฺยา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตสฺสตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺตนยานุสาเรเนว วิญฺเญยฺโยฯ สํขิตฺตวเสน ปน ฐปิตํ ปาฐํ วิตฺถารโต ฐเปสฺสามิฯ กถํ? –

‘‘ตตฺถ ยา วีริยาธิปเตยฺยา จิตฺเตกคฺคตา, อยํ วีริยสมาธิฯ สมาหิเต จิตฺเต กิเลสานํ วิกฺขมฺภนตาย ปฏิสงฺขานพเลน วา ภาวนาพเลน วา, อิทํ ปหานํฯ ตตฺถ เย อสฺสาสปสฺสาสา วิตกฺกวิจารา สญฺญาเวทยิตา สรสงฺกปฺปา, อิเม สงฺขาราฯ อิติ ปุริมโก จ วีริยสมาธิ, กิเลสวิกฺขมฺภนตาย จ ปหานํ อิเม จ สงฺขารา, ตทุภยํ วีริยสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามิํฯ

‘‘ตตฺถ ยา จิตฺตาธิปเตยฺยา จิตฺเตกคฺคตา, อยํ จิตฺตสมาธิฯ สมาหิเต จิตฺเต กิเลสานํ วิกฺขมฺภนตาย ปฏิสงฺขานพเลน วา ภาวนาพเลน วา, อิทํ ปหานํฯ ตตฺถ เย อสฺสาสปสฺสาสา วิตกฺกวิจารา สญฺญาเวทยิตา สรสงฺกปฺปา, อิเม สงฺขาราฯ อิติ ปุริมโก จ จิตฺตสมาธิ, กิเลสวิกฺขมฺภนตาย จ ปหานํ อิเม จ สงฺขารา, ตทุภยํ จิตฺตสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามิํฯ

‘‘ตตฺถ ยา วีมํสาธิปเตยฺยา จิตฺเตกคฺคตา, อยํ วีมํสาสมาธิ, สมาหิเต จิตฺเต กิเลสานํ วิกฺขมฺภนตาย ปฏิสงฺขานพเลน วา ภาวนาพเลน วา, อิทํ ปหานํฯ ตตฺถ เย อสฺสาสปสฺสาสา วิตกฺกวิจารา สญฺญาเวทยิตา สรสงฺกปฺปา, อิเม สงฺขาราฯ อิติ ปุริมโก จ วีมํสาสมาธิ กิเลสวิกฺขมฺภนตาย จ ปหานํ อิเม จ สงฺขารา, ตทุภยํ วีมํสาสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามิ’’นฺติฯ

อยํ ปน วิเสโส – วีริยสมาธีติ วีริยํ เชฏฺฐกํ กตฺวา ปวตฺติโต สมาธิ วา วีริยาธิปตินา สมฺปยุตฺโต ปุพฺพภาเค ปวตฺโต สมาธิ วา วีริยสมาธิฯ จิตฺตสมาธีติ จิตฺตํ เชฏฺฐกํ กตฺวา ปวตฺติโต สมาธิ วา จิตฺตาธิปตินา สมฺปยุตฺโต ปุพฺพภาเค ปวตฺโต สมาธิ วา จิตฺตสมาธิฯ วีมํสาสมาธีติ วีมํสํ เชฏฺฐกํ กตฺวา ปวตฺติโต สมาธิ วา วีมํสาธิปตินา สมฺปยุตฺโต ปุพฺพภาเค ปวตฺโต สมาธิ วา วีมํสาสมาธีติฯ

สตฺติพลานุรูเปเนตฺถ สงฺเขปวณฺณนา กตา, คมฺภีรญาเณหิ ปน อฏฺฐกถาฏีกานุรูเปน วิตฺถารโต วา คมฺภีรโต วา วิภชิตฺวา คเหตพฺพาฯ

[14] ‘‘ฉนฺทสมาธิ วีริยสมาธิ จิตฺตสมาธิ วีมํสาสมาธี’’ติ วุตฺโต, ‘‘เอวํ สติ วีมํสาสมาธิเยว ญาณมูลโก ญาณปุพฺพงฺคโม ญาณานุปริวตฺติ ภเวยฺย, อญฺเญ ตโย สมาธโย อญฺญาณมูลกา อญฺญาณปุพฺพงฺคมา อญฺญาณปวตฺติโย ภเวยฺยุ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา สพฺเพ สมาธโย ญาณมูลกาทโยเยวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘สพฺโพ สมาธิ ญาณมูลโก’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ สพฺโพ สมาธีติ ฉนฺทสมาธิ, วีริยสมาธิ, จิตฺตสมาธิ, วีมํสาสมาธีติ จตุพฺพิโธ สมาธิฯ ญาณมูลโกติ เอกาวชฺชนวีถินานาวชฺชนวีถีสุ ปวตฺตํ อุปจารญาณมูลโกฯ ญาณปุพฺพงฺคโมติ อธิคมญาณํ ปุพฺพงฺคมํ อสฺสาติ ญาณปุพฺพงฺคโมฯ ญาณานุปริวตฺตีติ ปจฺจเวกฺขณญาณํ อนุปริวตฺติ อสฺสาติ ญาณานุปริวตฺติฯ

อถ วา นานาวชฺชนูปจารญาณํ วา ปฏิสนฺธิญาณํ วา มูลํ อสฺสาติ ญาณมูลโก, อุปจารญาณํ ปุพฺพงฺคมํ อสฺสาติ ญาณปุพฺพงฺคโม, อปฺปนาญาณํ อนุปริวตฺติ อสฺสาติ ญาณานุปริวตฺติ ฯ สพฺพํ วา อุปจารญาณํ มูลํ อสฺสาติ ญาณมูลโกฯ อปฺปนาญาณํ ปุพฺพงฺคมํ อสฺสาติ ญาณปุพฺพงฺคโมฯ อภิญฺญาญาณํ อนุปริวตฺติ อสฺสาติ ญาณานุปริวตฺติ, อนุปริวตฺตนํ วา อนุปริวตฺติ, ญาณสฺส อนุปริวตฺติ ญาณานุปริวตฺติ, ญาณานุปริวตฺติ อสฺสาติ ญาณานุปริวตฺติฯ ญาณํ ปน ปุพฺเพ วุตฺตปฺปการเมวฯ

ยถา ปุเร ตถา ปจฺฉาติ ยถา ฉนฺทสมาธิอาทิจตุพฺพิธสมาธิสฺส ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณานุปริวตฺติภาเวน ปุเร อตีตาสุ ชาตีสุ อสงฺเขฺยยฺเยสุปิ สํวฏฺฏวิวฏฺเฏสุ อตฺตโน ขนฺธปฏิพทฺธสฺส, ปเรสํ ขนฺธปฏิพทฺธสฺส จ สุฏฺฐุ ปฏิวิชฺฌนเมว, น ทุปฺปฏิวิชฺฌนํ ตถา ตถาวุตฺตสมาธิสฺส อนาคตํสญาณานุปริวตฺติภาเวน ปจฺฉา อนาคตาสุ ชาตีสุ อสงฺเขฺยยฺเยสุปิ สํวฏฺฏวิวฏฺเฏสุ อตฺตโน ขนฺธปฏิพทฺธสฺส, ปเรสํ ขนฺธปฏิพทฺธสฺส จ สุฏฺฐุ ปฏิวิชฺฌนเมว, น ทุปฺปฏิวิชฺฌนนฺติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ยถา ปจฺฉา ตถา ปุเรติ ยถา ยถาวุตฺตสมาธิสฺส เจโตปริยญาณานุปริวตฺติภาเวน อนาคเตสุ สตฺตสุเยว ทิวเสสุ ปรสตฺตานํเยว จิตฺตสฺส สุฏฺฐุ ปฏิวิชฺฌนเมว, น ทุปฺปฏิวิชฺฌนํ, ตถา ตถาวุตฺตสมาธิสฺส ปุเร อตีเตสุ สตฺตสุเยว ทิวเสสุ ปรสตฺตานํเยว จิตฺตสฺส สุฏฺฐุ ปฏิวิชฺฌนเมว, น ทุปฺปฏิวิชฺฌนนฺติ อตฺโถฯ

ยถา ทิวา ตถา รตฺตินฺติ ยถา จกฺขุมนฺตานํ สตฺตานํ ทิวสภาเค สูริยาโลเกน อนฺธการสฺส วิทฺธํสิตตฺตา อาปาถคตํ จกฺขุวิญฺเญยฺยํ รูปํ มโนวิญฺญาเณนปิ สุวิญฺเญยฺยํ, ตถา รตฺติภาเค จตุรงฺคสมนฺนาคเตปิ อนฺธกาเร วตฺตมาเน ยถาวุตฺตสมาธิสฺส ทิพฺพจกฺขุญาณานุปริวตฺติภาเวน รูปายตนสฺส สุฏฺฐุ ปฏิวิชฺฌนเมว, น ทุปฺปฏิวิชฺฌนํฯ ยถา รตฺติํ ตถา ทิวาติ ยถา รตฺติภาเค จตุรงฺคสมนฺนาคเตปิ อนฺธกาเร ยถาวุตฺตสมาธิสฺส ทิพฺพจกฺขุญาณานุปริวตฺติภาเวน รูปายตนสฺส สุฏฺฐุ ปฏิวิชฺฌนเมว, น ทุปฺปฏิวิชฺฌนํ, ตถา ทิวสภาเค สุขุมสฺส รูปายตนสฺส วา เกนจิ ปาการาทินา ติโรหิตสฺส รูปายตนสฺส วา อติทูรฏฺฐาเน ปวตฺตสฺส รูปายตนสฺส วา ยถาวุตฺตสมาธิสฺส ทิพฺพจกฺขุญาณานุปริวตฺติภาเวน สุฏฺฐุ ปฏิวิชฺฌนเมว, น ทุปฺปฏิวิชฺฌนนฺติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

ยถา ยถาวุตฺตสมาธิสฺส ทิวสภาเค ทิพฺพโสตญาณานุปริวตฺติภาเวน สุขุมสฺส สทฺทายตนสฺส วา เกนจิ ปาการาทินา ติโรหิตสฺส สทฺทายตนสฺส วา อติทูรฏฺฐาเน ปวตฺตสฺส สทฺทายตนสฺส วา สุฏฺฐุ ปฏิวิชฺฌนเมว, น ทุปฺปฏิวิชฺฌนํ, ตถา รตฺติภาเคปิ ยถาวุตฺตสมาธิสฺส ทิพฺพโสตญาณานุปริวตฺติภาเวน สุขุมสฺส สทฺทายตนสฺส วา เกนจิ ปาการาทินา ติโรหิตสฺส สทฺทายตนสฺส วา อติทูรฏฺฐาเน ปวตฺตสฺส สทฺทายตนสฺส วา สุฏฺฐุ ปฏิวิชฺฌนเมว, น ทุปฺปฏิวิชฺฌนนฺติ อยํ นโยปิ เนตพฺโพฯ เตน วุตฺตํ อฏฺฐกถายํ

‘‘ยถา ปุเรติ ยถา สมาธิสฺส ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณานุปริวตฺติภาเวนา’’ติอาทิํ วตฺวา ‘‘ยถา จ รูปายตเน วุตฺตํ, ตถา สมาธิสฺส ทิพฺพโสตญาณานุปริวตฺติตาย สทฺทายตเน จ เนตพฺพ’’นฺติ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 14)ฯ

‘‘ญาณมูลกาทิสมาธินา ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณานุปริวตฺติภาวาทิสหิเตน กิํ ภาเวตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘อิติ วิวเฏนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อิตีติ เอวํ วุตฺตปฺปกาเรนฯ อปริโยนทฺเธนาติ นีวรณาทิวิคมเนนฯ สปฺปภาสํ จิตฺตนฺติ อิทฺธิปาทสมฺปยุตฺตํ มคฺคจิตฺตํ ภาเวติฯ อิทฺธิปาทสมฺปยุตฺเต มคฺคจิตฺเต อุปฺปชฺชมาเน หิ มคฺคจิตฺตสหภูนิ กุสลานิ สทฺธินฺทฺริยวีริยินฺทฺริยสตินฺทฺริยสมาธินฺทฺริยปญฺญินฺทฺริยภูตานิ ปญฺจินฺทฺริยานิ อุปฺปชฺชนฺติฯ มคฺคจิตฺเต นิรุชฺฌมาเน อนุปฺปชฺชนภาเวน นิรุชฺฌนฺติ เอกจิตฺตกฺขณิกตฺตาฯ เอวํ มคฺควิญฺญาณสฺส นิโรธา ปญฺญา จ สติ จ นิรุชฺฌตีติ โยชนาฯ

‘‘กสฺส วิญฺญาณสฺส นิโรธา นามรูปํ นิรุชฺฌตี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘นามรูปญฺจา’’ติอาทิ วุตฺตํ, ปฏิสนฺธิวิญฺญาณสฺส นิโรธา นามรูปญฺจ นิรุชฺฌตีติ วุตฺตํ โหติฯ อถ วา ‘‘วิญฺญาณสฺส นิโรธา ปญฺญา จ สติ จาติ วุตฺตานิ ปญฺจินฺทฺริยานิ เอวํ นิรุชฺฌนฺตี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา นามรูปญฺจ นิรุชฺฌติ, นิรุชฺฌมานํ ปน นามรูปํ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณสฺส นิโรธา นิรุชฺฌตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘นามรูปญฺจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ นามรูปญฺจาติ มคฺเคน ตณฺหาอวิชฺชาทิเก อนุปจฺฉินฺเน อุปฺปชฺชนารหํ เวทนาทิกฺขนฺธตฺตยํ, ภูตุปาทารูปญฺจฯ วิญฺญาณเหตุกนฺติ อุปฺปชฺชนารหํ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณํ เหตุ อสฺส นามรูปสฺสาติ วิญฺญาณเหตุกํฯ วิญฺญาณปจฺจยา นิพฺพตฺตนฺติ วิญฺญาเณน ปจฺจเยน นิพฺพตฺตํฯ ตสฺสาติ อุปฺปชฺชนารหสฺส ปฏิสนฺธิวิญฺญาณสฺสฯ เหตูติ ตณฺหาอวิชฺชาทิโก กิเลโสฯ วิญฺญาณนฺติ อุปฺปชฺชนารหํ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณํฯ อนาหารนฺติ อปฺปจฺจยํฯ

อนภินนฺทิตนฺติ กามตณฺหาทีหิ อนภินนฺทิตพฺพํฯ อปฺปฏิสนฺธิกนฺติ ปุนพฺภวาภิสนฺทหนรหิตํฯ นฺติ ตาทิสํ วิญฺญาณํฯ อเหตูติ นตฺถิ เหตุสงฺขาตํ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณํ อิมสฺส นามรูปสฺสาติ อเหตุฯ อปฺปจฺจยนฺติ สหายวิรเหน นตฺถิ ปจฺจยา สงฺขารา อิมสฺสาติ อปฺปจฺจยํฯ เอวํ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณสฺส นิโรธา นามรูปญฺจ นิรุชฺฌตีติฯ

‘‘ปญฺญาสตีนญฺเจว นามรูปสฺส จ วุตฺตปฺปกาเรน นิรุชฺฌนภาโว กถํ อมฺเหหิ สทฺทหิตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘เตนาห ภควา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ วตฺตพฺพากาเรน ปญฺญาสตีนญฺเจว นามรูปสฺส จ นิรุชฺฌนภาวชานนโก ภควา ยถานิรุชฺฌนภาวทีปกํ ‘‘ยเมตํ…เป.… เอตฺเถตํ อุปรุชฺฌตี’’ติ คาถาวจนํ อาหฯ เตน คาถาวจเนน ตุมฺเหหิ มยา วุตฺโต นิรุชฺฌนภาโว สทฺทหิตพฺโพเยวาติฯ เอตฺถาปิ ปญฺญาสตินามรูปานํ นิรุชฺฌนํ อชานนฺเตน ตตฺถ วา สํสยนฺเตน อชิเตน ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘อทิฏฺฐโชตนา ปุจฺฉาติ วา ทิฏฺฐสํสนฺทนา ปุจฺฉาติ วา ปญฺญาทีนํ อเนกตฺถตฺตา ธมฺมโต วา อเนกาธิฏฺฐานา ปุจฺฉาติ วา ธมฺมาธิฏฺฐานา ปุจฺฉา’’ติ วา อิจฺเจวมาทิปุจฺฉาวิจโย นิทฺธาเรตพฺโพฯ ‘‘สรูปทสฺสนวิสฺสชฺชนนฺติ วา อเนกาธิฏฺฐานวิสฺสชฺชนนฺติ วา ธมฺมาธิฏฺฐานวิสฺสชฺชน’’นฺติ วา อิจฺเจวมาทิวิสฺสชฺชนวิจโย นิทฺธาเรตพฺโพฯ

เอวํ สตฺตาธิฏฺฐานาทิปุจฺฉาวิสฺสชฺชนานิ เจว ธมฺมาธิฏฺฐานาทิปุจฺฉาวิสฺสชฺชนานิ จ วิสุํ วิสุํ ทสฺเสตฺวา ปุจฺฉาวิจโย เจว วิสฺสชฺชนวิจโย จ อาจริเยน วิภตฺโต, อมฺเหหิ จ ญาโต, ‘‘สตฺตาธิฏฺฐานธมฺมาธิฏฺฐาเนสุ เอกโต ทสฺสิเตสุ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชเนสุ กถํ ปุจฺฉาวิจโย เจว วิสฺสชฺชนวิจโย จ อมฺเหหิ วิญฺญาตพฺโพ’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา สตฺตาธิฏฺฐานธมฺมาธิฏฺฐานํ ปุจฺฉํ นีหริตฺวา ตตฺถ วิจยํ วิภชนฺโต ‘‘เย จ สงฺขตธมฺมาเส’’ติอาทิมาหฯ อฏฺฐกถายํ ปน –

‘‘เอวํ อนุสนฺธิปุจฺฉมฺปิ ทสฺเสตฺวา เหฏฺฐา สตฺตาธิฏฺฐานา, ธมฺมาธิฏฺฐานา จ ปุจฺฉา วิสุํ วิสุํ ทสฺสิตาติ อิทานิ ตา สห ทสฺเสตุํ ‘‘เย จ สงฺขตธมฺมาเส’ติอาทิ อารทฺธ’’นฺติ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 14) –

วุตฺตํฯ

ตสฺสายํ อตฺโถ – อิธ สาสเน เย อรหนฺโต สงฺขตธมฺมา โหนฺติ, ปุถู พหูเยว สตฺต ชนา เสกฺขา สีลาทิสิกฺขมานา โหนฺติ, เตสํ อรหนฺตาวญฺเจว เสกฺขานญฺจ อิริยํ ปฏิปตฺติํ เมํ มหา ปุฏฺโฐ นิปโก ตฺวํ ภควา ปพฺรูหิ มาริส อิติ อายสฺมา อชิโต ปุจฺฉนฺโต อาหาติฯ

[15] ตสฺสํ คาถายํ ‘‘กิตฺตกานิ ปุจฺฉิตานี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘อิมานี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปทตฺถานุรูปํ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘อิมานิ ตีณิ ปทานิ ปุจฺฉิตานี’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘เย จ …เป.… มาริสา’’ติ คาถายํ เย ปญฺหา ปุจฺฉิตา, เต ปญฺหา ตโย โหนฺติ, ‘‘กิสฺส เกน การเณน ตโย โหนฺตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘กิสฺส…เป.… โยเคนา’’ติ วุตฺตํฯ เสกฺขา อริยา จ อเสกฺขา อริยา จ วิปสฺสนาปุพฺพงฺคมํ ปหานญฺจาติ เสขาเสขวิปสฺสนาปุพฺพงฺคมปฺปหานานิ, เตสํ โยโคติ เสขา…เป.… โยโค, เตน เสขา…เป.… โยเคนฯ เอวํ ปุจฺฉาวิธินา หิ ยสฺมา ‘‘เย จ สงฺขตธมฺมาเส…เป.… มาริสา’’ติ คาถมาห, ตสฺมา ตโย ปญฺหา โหนฺตีติ ทฏฺฐพฺพาฯ

‘‘เย จ สงฺขตธมฺมาเส’’ติ อิมินา อเสกฺขานํ อรหตฺตํ ปุจฺฉติ, ‘‘เย จ เสกฺขา ปุถู อิธา’’ติ อิมินา เสกฺขาเสกฺขานํ เสกฺขสิกฺขนํ ปุจฺฉติ, ‘‘เตสํ เม นิปโก อิริยํ, ปุฏฺโฐ ปพฺรูหิ มาริสา’’ติ อิมินา เสกฺขาเสกฺขานํ วิปสฺสนา ปุพฺพภาเค ตทงฺคปฺปหานํ ปุจฺฉติฯ ‘‘อทิฏฺฐโชตนา ปุจฺฉาติ วา ทิฏฺฐสํสนฺทนา ปุจฺฉาติ วา สตฺตาธิฏฺฐานา ปุจฺฉาติ วา อเนกาธิฏฺฐานา ปุจฺฉา’’ติ วา อิจฺเจวมาทิปุจฺฉาวิจโย นิทฺธาเรตพฺโพฯ

สตฺตธมฺมาธิฏฺฐานํ ปุจฺฉํ นีหริตฺวา ปุจฺฉาวิจโย อาจริเยน วิภตฺโต, อมฺเหหิ จ ญาโต, ‘‘ตสฺสํ ปุจฺฉายํ กตมา วิสฺสชฺชนาคาถา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ วิสฺสชฺชนา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถาติ ตสฺสํ คาถายํฯ ‘‘กาเมสุ…เป.… ปริพฺพเช’’ติ วิสฺสชฺชนาคาถา ภควตา วุตฺตาฯ กาเมสูติ กามียนฺตีติ กามา, เตสุ กาเมสุฯ วตฺถุกาเมสุ กิเลสกาเมน ปณฺฑิเตหิ นาภิคิชฺเฌยฺยฯ มนสา นาวิโลสิยาติ อาวิลภาวกเร พฺยาปาทวิตกฺกาทโย เจว กายทุจฺจริตาทโย จ ธมฺเม ปชหนฺโต ปณฺฑิโต มนสา อนาวิโล สุปฺปสนฺโน ภเวยฺยฯ กุสโล สพฺพธมฺมานนฺติ สพฺพธมฺมานํ อนิจฺจตาทินา ปริตุลิตตฺตา อนิจฺจตาทีสุ ปญฺจสุ ขนฺเธสุ กุสโล เฉโกฯ สโตติ เกสาทีสุ สรตีติ สโตฯ ภิกฺขูติ สงฺขตธมฺเม ภยาทิโต อิกฺขตีติ ภิกฺขุฯ

ปริพฺพเชติ ตทงฺควิกฺขมฺภนสมุจฺเฉทปฺปหานภาเวน กิเลสกามวตฺถุกาเม ปริ สมนฺตโต วชฺเชยฺยฯ

ปุจฺฉาคาถายํ ‘‘นิปโก’’ติ ปเทน ปสํสิเตน ภควตา วิสฺสชฺชนาคาถา วุตฺตา, ตสฺส ภควโต เยน อนาวรณญาเณน อุกฺกํสคเตน ปกฺกภาโว ทสฺสิโต, ตํ อนาวรณญาณํ ตาว กายกมฺมาทิเภเทหิ วิภชิตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘ภควโต สพฺพํ กายกมฺม’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ อนาวรณญาเณน ชานิตฺวา กตํ สพฺพํ กายกมฺมํ ญาณปุพฺพงฺคมํ ญาณานุปริวตฺติฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ อตีเต อํเสติ อตีตภเว สปรกฺขนฺธาทิเก โกฏฺฐาเส อญฺญาเณน อปฺปฏิหตํ ภควโต ญาณทสฺสนํฯ อนาคเต อํเสติ อนาคตภเว สปรกฺขนฺธาทิเก โกฏฺฐาเสฯ ปจฺจุปฺปนฺเน อํเสติ ปจฺจุปฺปนฺเน ภเว สปรกฺขนฺธาทิเก โกฏฺฐาเสฯ

‘‘ญาณทสฺสนสฺส กตรสฺมิํ ปฏิฆาโต’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ปุจฺฉํ ฐเปตฺวา ปฏิฆาตวิสยํ ทสฺเสตุํ ‘‘โก จา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อถ วา ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนภเว สปรกฺขนฺธาทิเก โกฏฺฐาเส อญฺเญสมฺปิ ญาณทสฺสนํ ภเวยฺย, ตทนุสาเรน อตีตานาคตโกฏฺฐาเสสุปิ กตรสฺมิํ อญฺเญสํ ญาณทสฺสนสฺส ปฏิฆาโต ภเวยฺยา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ปุจฺฉํ ฐเปตฺวา ปฏิฆาตวิสยํ นิยเมตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘โก จา’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺถ โก จาติ กฺว กตรสฺมิํ สมเย อญฺเญสํ ญาณทสฺสนสฺส ปฏิฆาโต ภเวยฺยาติ ปุจฺฉิฯ

อนิจฺเจ, ทุกฺเข, อนตฺตนิเย จ อญฺเญสํ อญฺญาณํ ยํ อทสฺสนํ อตฺถิ, อญฺญาณาทสฺสนสงฺขาโต สภาโว ญาณทสฺสนสฺส ปฏิฆาโต ภวติ, น สปรกฺขนฺธาทิทสฺสนมตฺตปฏิฆาโตฯ เอเตน อนิจฺจโต ลกฺขณตฺตเย ปวตฺตสฺส ญาณทสฺสนสฺส อญฺเญสํ ทุรภิสมฺภวํ, ภควโต จ ญาณทสฺสนสฺส อญฺเญหิ อสาธารณตํ ทสฺเสติฯ ภควโต หิ ลกฺขณตฺตยวิภาวเนน เวเนยฺยา จตุสจฺจปฺปฏิเวธํ ลภนฺติฯ ‘‘ภควโต ญาณทสฺสนปฏิฆาตาภาเวน อญฺเญสญฺจ ญาณทสฺสนสฺส ปฏิฆาตภาโว กตมาย อุปมาย อมฺหากํ ปากโฏ’’ติ วตฺตพฺพภาวโต อุปมาย ปากฏํ กาตุํ ‘‘ยถา อิธา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ตตฺถ อิธ สตฺตโลเก จกฺขุมา ปุริโส อากาเส ตารกานิ ปสฺเสยฺย, คณนสงฺเกเตน ‘‘เอตฺตกานี’’ติ โน จ ชาเนยฺย ยถา, เอวํ อญฺเญสํ ญาณทสฺสนสฺส ปฏิฆาโต อยํ อญฺญาณทสฺสนสภาโว ภวติฯ

ภควโต ปน ตถา อภาวโต เกนจิ อญฺญาเณน อทสฺสเนน อปฺปฏิหตํ ญาณทสฺสนํ ภวตีติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ‘‘ภควโต ญาณทสฺสนสฺส อปฺปฏิหตภาโว กสฺมา อมฺเหหิ สทฺทหิตพฺโพ’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘อนาวรณญาณทสฺสนา หิ พุทฺธา ภควนฺโต’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘นิปกสฺส…เป.… ภควโต อนาวรณญาณํ กายกมฺมาทิเภเทหิ อาจริเยน วิภชิตฺวา ทสฺสิตํ, อมฺเหหิ จ ญาตํ, ปจฺฉา คาถาย ‘อิริย’นฺติ ปเทน ปุจฺฉิตา เสกฺขาเสกฺขปฏิปทา กถํ วิชานิตพฺพา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา เสกฺขาเสกฺขปฏิปทํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ เสเขนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมิํ วิสฺสชฺชเนฯ เสเขนาติ สิกฺขนสีเลน ปุคฺคเลน รชนีเยสุ รูปารมฺมณาทีสุ ธมฺเมสุ เคธา จิตฺตํ รกฺขิตพฺพํ, ปริยุฏฺฐานีเยสุ อาฆาตวตฺถูสุ โทสา จิตฺตํ รกฺขิตพฺพํฯ

‘‘เตสุ เคธโทเสสุ กตมํ นิวาเรนฺโต ภควา วิสฺสชฺชนคาถายํ กตมํ ปทมาหา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ ยา อิจฺฉา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ตตฺถาติ เคธโทเสสุฯ อิจฺฉาติ ราคิจฺฉาฯ มุจฺฉาติ โลภโมหสหคตโมหมุจฺฉาฯ ปตฺถนาติ ราคปตฺถนาฯ ปิยายนาติ ตณฺหาปิยายนาว, น เมตฺตาปิยายนาฯ กีฬนาติ เคธกีฬนาฯ เอตานิ หิ เคธปริยายวจนานิฯ ตํ เคธสงฺขาตํ อิจฺฉาทิกํ นิวาเรนฺโต ภควา ‘‘กาเมสุ นาภิคิชฺเฌยฺยา’’ติ เอวํ วิสุํ วิสุํ ปกาเรน อาหฯ

ปริยุฏฺฐานวิฆาตํ โทสํ นิวาเรนฺโต ภควา ‘‘มนสานาวิโล สิยา’’ติ เอวํ วิสุํ วิสุํ ปกาเรน อาหาติ โยชนาฯ เคธโทสานํ วิสุํ วิสุํ นิวาเรนฺโต ภควา ทฺเว ปทานิ อาหาติ วุตฺตํ, ‘‘ตํ เกน อตฺเถน สทฺทหิตพฺพ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ตถา หิ เสโข’’ติอาทิ วุตฺตํฯ รชนีเยสุ อภิคิชฺฌนฺโต เสโข อนุปฺปนฺนํ โลภปธานํ กิเลสญฺจ อุปฺปาเทติ, อุปฺปนฺนํ กิเลสญฺจ ผาติํ อภิวฑฺฒนํ กโรติ, ปริยุฏฺฐานีเยสุ อาวิโล เสโข อนุปฺปนฺนํ โทสปธานํ กิเลสญฺจ อุปฺปาเทติ, อุปฺปนฺนํ กิเลสญฺจ ผาติํ วฑฺฒนํ กโรติ, อิติ อิมินา ปฏิกฺเขปอตฺเถน ตํ มม วจนํ สทฺทหิตพฺพนฺติ อธิปฺปาโยฯ

‘‘กิํ ปน อนภิคิชฺฌนฺโต, อนาวิโล จ เสกฺโข อเคธโทสนิวารณเมว กโรติ, อุทาหุ อุตฺตริปิ ปฏิปทํ ปูเรตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา อุตฺตริปิ ปฏิปทํ ปูเรติเยวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘โย ปน อนาวิลสงฺกปฺโป’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อนาวิลสงฺกปฺโปติ นตฺถิ อาวิลกรา สงฺกปฺปา พฺยาปาทสงฺกปฺปวิหิํสาสงฺกปฺปา เอตสฺสาติ อนาวิลสงฺกปฺโป, อิจฺฉาทิเคธสฺส อภาเวน อนภิคิชฺฌนฺโต วายมติ กุสลวายามํ ปวตฺเตติฯ ‘‘กถํ วายมตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘โส อนุปฺปนฺนาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ โสติ อุปริภาวนามคฺคภาวตฺถาย ปฏิปชฺชมาโน เสกฺโขฯ อนุปฺปนฺนานนฺติอาทีนํ อตฺโถ สกฺกา อฏฺฐกถาวจเนเนว (เนตฺติ. อฏฺฐ. 15-16) ชานิตุนฺติ น วิภตฺโตฯ

[16] เยนาติ อสุภาทีนํ อนุสฺสรณลกฺขเณน อินฺทฺริเยน ตณฺหามยิตวตฺถูสุ กามตณฺหาย สหชาตํ วิตกฺกํ วาเรติ, อิทํ อสุภาทิอนุสฺสรณลกฺขณํ อินฺทฺริยํ สตินฺทฺริยํฯ เยน มหคฺคตภาวปฺปตฺเตน อวิกฺเขเปน พฺยาปาทวิตกฺกํ วาเรติ, อิทํ อวิกฺเขปสงฺขาตํ อินฺทฺริยํ สมาธินฺทฺริยํฯ เยน สมฺมปฺปธาเนน วิหิํสาวิตกฺกํ วาเรติ, อิทํ สมฺมปฺปธานสงฺขาตํ อินฺทฺริยํ วีริยินฺทฺริยํฯ เยน สมฺมาทิฏฺฐิสงฺขาเตน อินฺทฺริเยน อุปฺปนฺนุปฺปนฺเน…เป.… นาธิวาเสติ, อิทํ สมฺมาทิฏฺฐิสงฺขาตํ อินฺทฺริยํ ปญฺญินฺทฺริยํฯ อิเมสุ จตูสุ อินฺทฺริเยสุ สห อุปฺปชฺชมานา ยา สทฺทหนา โอกปฺปนา อุปฺปชฺชติ, อนาวิลภาวโต อิทํ สทฺทหนสงฺขาตํ อินฺทฺริยํ สทฺธินฺทฺริยํฯ อิมานิ เสกฺขสฺส ปญฺจินฺทฺริยานิฯ

เอกสฺมิํเยว วิสเย เชฏฺฐกภาวํ น ปาปุเณยฺยุํ, อตฺตโน วิสเย เชฏฺฐกภาวํ ปาปุณิตุํ อรหนฺติ, ‘‘กตมํ อินฺทฺริยํ กตฺถ วิสเย เชฏฺฐกภาวํ ปวตฺต’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพภาวโต อิทํ อินฺทฺริยํ อิมสฺมิํ วิสเย ปวตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตตฺถ สทฺธินฺทฺริยํ กตฺถ ทฏฺฐพฺพ’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ อินฺทฺริเยสุ จตูสุ โสตาปตฺติยงฺเคสุ สทฺธินฺทฺริยํ เชฏฺฐกภาวํ ปวตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เอวํ เสเสสุปิ โยเชตพฺพํฯ กิํ นุ เสกฺโข ปญฺญินฺทฺริเยว อปฺปมตฺโต’ติ ภควตา วุตฺโต โถมิโต, อุทาหุ สพฺเพหิ กุสเลหิ ธมฺเมหีติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา สพฺเพหิ กุสเลหิ ธมฺเมหิ ปญฺจินฺทฺริยปมุเขหิ วุตฺโต โถมิโต โหตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘เอวํ เสโข’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ตตฺถ เอวํ ปญฺจินฺทฺริยานํ นิพฺพตฺติทสฺสเนน เสโข ปุคฺคโล สพฺเพหิ กุสเลหิ ธมฺเมหิ อปฺปมตฺโตติ ภควตา วุตฺโต โถมิโต อนาวิลตาย มนสาติ โยชนาฯ ‘‘เสกฺขสฺส อนาวิลตา เกน สทฺทหิตพฺพา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘เตนาห ภควา มนสานาวิโล สิยา’’ติ วุตฺตํฯ ภควตา ‘‘มนสานาวิโล สิยา’’ติ วุตฺตตฺตา เสกฺขสฺส อนาวิลตา ตุมฺเหหิ สทฺทหิตพฺพาติฯ

[17] เสกฺขสฺส มตฺถกปฺปตฺตา ปฏิปทา อาจริเยน วิภตฺตา, อมฺเหหิ จ ญาตา, ‘‘กถํ อเสกฺขสฺส มตฺถกปฺปตฺตา ปฏิปทา ญาตพฺพา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา อเสกฺขสฺส มตฺถกปฺปตฺตํ ปฏิปทํ วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘กุสโล สพฺพธมฺมาน’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ สพฺพธมฺมานนฺติ สพฺเพสุ ธมฺเมสุ มตฺถกปฺปตฺตาย ปฏิปทาย อเสกฺโข กุสโล เฉกตโรติ ภควตา วุตฺโต โถมิโต อนาวิลตาย มนสาติฯ อเสกฺขสฺส สพฺพธมฺเมสุ ยํ โกสลฺลํ ทสฺเสตุกาโม, ตสฺส โกสลฺลสฺส วิสยภูเต สพฺพธมฺเม ตาว ปุคฺคลาธิฏฺฐาเนน วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘โลโก นามา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ‘‘สพฺพธมฺมาน’’นฺติ อิมินา วุตฺตธมฺมสงฺขาโต โลโก นาม กิเลสโลโก, ภวโลโก, อินฺทฺริยโลโกติ ติวิโธ โหตีติ โยชนาฯ ตตฺถ ปริตฺตธมฺมฏฺโฐ กิเลสชนนฏฺเฐน กิเลโส, กุสลาทิปวตฺตนฏฺเฐน โลโก จาติ กิเลสโลโกฯ มหคฺคตธมฺมฏฺโฐ ภวนฏฺเฐน ภโว, วุตฺตนเยน โลโก จาติ ภวโลโกฯ สทฺธินฺทฺริยาทิธมฺมฏฺโฐ อาธิปจฺจฏฺฐโยควเสน อินฺทฺริยภูโต หุตฺวา สทฺธินฺทฺริยาทิปตฺตนฏฺเฐน โลโก จาติ อินฺทฺริยโลโก

‘‘ตีสุ โลเกสุ กตเมน กตโม สมุทาคจฺฉตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘สทฺธาทิอินฺทฺริยานิ โก นิพฺพตฺเตตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘โส อินฺทฺริยานิ นิพฺพตฺเตตี’’ติ วุตฺตํ ฯ ตตฺถ โสติ โย ปุคฺคโล กิเลสโลกสงฺขาเต ปริตฺตธมฺเม, ภวโลกสงฺขาเต มหคฺคตธมฺเม จ ตํตํสมฺปาทนวเสน ฐิโต, โส ปุคฺคโล สทฺธินฺทฺริยาทีนิ อินฺทฺริยานิ อตฺตสนฺตาเน นิพฺพตฺเตติฯ

‘‘อินฺทฺริเยสุ อตฺตสนฺตาเนสุ ปุนปฺปุนํ นิพฺพตฺตาปนวเสน วุฑฺฒาปิยมาเนสุ กา ปญฺญา ภวตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘อินฺทฺริเยสู’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ เนยฺยสฺสาติ อภิญฺเญยฺยสฺสฯ

ปริญฺญาติ รูปารูปธมฺเม สลกฺขณโต, ปจฺจยโต จ ปริคฺคหาทิวเสน ปวตฺตปญฺญาฯ ‘‘สา ปริญฺญา กติวิเธน อุปปริกฺขิตพฺพา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘สา ทุวิเธนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ สา ปริญฺญา ทสฺสนปริญฺญาย จ ภาวนาปริญฺญาย จ ทุวิเธน วิญฺญูหิ อุปปริกฺขิตฺวา คเหตพฺพาติฯ ทสฺสนปริญฺญายาติ จ ทสฺสนมคฺคปญฺญาชนิกาย ญาตปริญฺญายาติ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ เตน อฏฺฐกถายํ วุตฺตํ ‘‘ทสฺสนปริญฺญาติ ญาตปริญฺญา’’ติ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 17)ฯ ภาวนาปริญฺญายาติ ภาวนามคฺคปญฺญาชนิกาย ตีรณปริญฺญาย สทฺธิํ ปหานปริญฺญายาติ อตฺโถฯ

‘‘สา ทุวิเธนา’ติอาทินา วุตฺโต อตฺโถ อติสงฺเขโป น สกฺกา วิญฺญาตุํ, วิตฺถาเรตฺวา กเถหี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ยทา หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ยทาติ พลววิปสฺสนุปฺปชฺชนกาเลฯ เสโขติ สิกฺขนสีลตาย กลฺยาณปุถุชฺชโน เจว โสตาปนฺนาทิโก จฯ เญยฺยนฺติ ญาตพฺพํ รูปาทิกํ สงฺขารํฯ ปริชานาตีติ ปริคฺคหาทิญาเณน ปริคฺคเหตฺวา ชานาติ นิพฺพิทาญาณสหคเตนฯ ตสฺสาติ กลฺยาณปุถุชฺชนสฺส เจว โสตาปนฺนาทิกสฺส จฯ ทฺเว ธมฺมาติ กลฺยาณปุถุชฺชนสฺส พลววิปสฺสนาธมฺโม เจว โสตาปนฺนาทิกสฺส จ พลววิปสฺสนาธมฺโม จฯ ยถากฺกมํ ทสฺสนโกสลฺลํ โสตาปตฺติมคฺคญาณญฺเจว ภาวนาโกสลฺลํ สกทาคามิมคฺคาทิกญฺจ สนฺตาเน ปวตฺตาปนวเสน คจฺฉนฺติฯ

‘‘ปุพฺเพ ยํ ญาณํ ‘เนยฺยสฺส ปริญฺญา’ติ วุตฺตํ, ตํ ญาณํ กติวิเธน เวทิตพฺพ’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตํ ญาณํ ปญฺจวิเธน เวทิตพฺพํ…เป... สจฺฉิกิริยา’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘ตาสุ วิปสฺสนาเภเทน ภินฺนาสุ ปญฺจสุ อภิญฺญาทีสุ กตมา อภิญฺญา, กตมา ปริญฺญา, กตมํ ปหานํ, กตมา ภาวนา, กตมา สจฺฉิกิริยา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตมา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ตตฺถาติ อภิญฺญาทีสุฯ ยํ ธมฺมานํ สลกฺขเณ ญาณนฺติ รูปธมฺมานํ กกฺขฬาทิสลกฺขเณ, อรูปธมฺมานํ ผุสนาทิสลกฺขเณ อารมฺมณกรณวเสน ปวตฺตํ ยํ ญาณํ เหตุผลชานนเหตุชานนสงฺขาตา ธมฺมปฏิสมฺภิทา เจว เหตุผลชานนสงฺขาตา อตฺถปฏิสมฺภิทา จ ภวติฯ อยํ สลกฺขเณน สทฺธิํ เหตุผลชานนา ปญฺญา อภิญฺญา นามฯ

เอวนฺติ วุตฺตปฺปกาเรนฯ อภิญฺญาญาเณน อภิชานิตฺวาฯ ยา ปริชานนาติอาทีสุ ‘‘อิทํ อนวชฺชํ กุสลํ, อิทํ สาวชฺชํ อกุสลํ, อิทํ อกุสลวิปากชนกํ สาวชฺชํ, อิทํ กุสลวิปากชนกํ อนวชฺชํ, อิทํ สํกิลิฏฺฐํ กณฺหํ, อิทํ อสํกิลิฏฺฐํ สุกฺกํ, อิทํ กุสลํ อนวชฺชาทิกํ เสวิตพฺพํ, อิทํ อกุสลํ สาวชฺชาทิกํ น เสวิตพฺพ’’นฺติ เอวํ อนิจฺจาทิโต กลาปสมฺมสนาทิวเสน คหิตา สมฺมสิตา อิเม วิปสฺสนาย อารมฺมณภูตา สงฺขตธมฺมา อิทํ อุทยพฺพยญาณาทิผลํ อานิสํสํ อนุกฺกเมน นิพฺพตฺตาเปนฺติฯ ตนฺนิพฺพตฺตวิปสฺสนาย อุปฺปชฺชนโต อุปจารํ อุปฺปาเทนฺติ, เอวํ อนุกฺกเมน คหิตานํ ปวตฺติตานํ เตสํ อุทยพฺพยญาณาทีนํ อยํ สจฺจานุโพธปฏิเวโธ อตฺโถติ ปริจฺฉินฺทิตฺวา ยา ปริชานนา ปวตฺตา, สา อยํ ปริชานนา ปริญฺญา นามาติ โยเชตฺวา, เอวํ วุตฺตปฺปการาย ปริญฺญาปญฺญาย ปริชานิตฺวา ปหาตพฺพา, ภาเวตพฺพา, สจฺฉิกาตพฺพา จ ตโย ธมฺมา อวสิฏฺฐา ภวนฺติฯ ‘‘เย อกุสลา, เต ปหาตพฺพา’’ติ ยา ปริชานนา ปญฺญา ปวตฺตา, อิทํ ปหานํ ปหานญาณํฯ ‘‘เย กุสลา, เต ภาเวตพฺพา’’ติ ยา ปริชานนา ปญฺญา ปวตฺตา, สา ภาวนาปญฺญาฯ ‘‘ยํ อสงฺขตํ, อิทํ สจฺฉิกิริย’’นฺติ ยา ปริชานนา ปญฺญา ปวตฺตา, สา สจฺฉิกิริยาปญฺญาติ โยเชตฺวา อฏฺฐกถาธิปฺปาเยน อวิรุทฺโธ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ

อภิญฺญาทโย ปญฺจวิธา ปญฺญา อาจริเยน วิภตฺตา, อมฺเหหิ จ ญาตา, ‘‘ตาหิ ปริญฺญาหิ ชานนฺโต ปุคฺคโล ‘กิ’นฺติ วุจฺจติ โถมียตี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘โย เอว’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ โย ปุคฺคโล เอวํ วุตฺตปฺปกาเรน ชานาติ, อยํ ชานนฺโต ปุคฺคโล ปจฺจยุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ กุสลตฺตา เฉกตฺตา ‘‘อตฺถกุสโล’’ติ วุจฺจติ โถมียติ, ปจฺจยธมฺเมสุ กุสลตฺตา ‘‘ธมฺมกุสโล’’ติ จ จตุนฺนํ เอกตฺตาทีนํ นยานํ ยุตฺตตาย โกวิทตฺตา ‘‘กลฺยาณตากุสโล’’ติ จ ผลสมาปตฺตีสุ โกวิทตฺตา ‘‘ผลตากุสโล’’ติ จ วฑฺฒีสุ โกวิทตฺตา ‘‘อายกุสโล’’ติ จ อวฑฺฒีสุ โกวิทตฺตา ‘‘อปายกุสโล’’ติ จ อจฺจายิเก กิจฺเจ วา ภเย วา อุปฺปนฺเน สติ ตสฺส กิจฺจสฺส, ภยสฺส วา ติกิจฺฉนสมตฺเถ ฐานุปฺปตฺติยการเณ โกวิทตฺตา ‘‘อุปายกุสโล’’ติ จ มหนฺเตสุ อภิกฺกมาทีสุ สติสมฺปชญฺญาย สมฺปนฺนตฺตา ‘‘มหตา โกสลฺเลน สมนฺนาคโต’’ติ จ วุจฺจติ โถมียติฯ

‘‘ตสฺส อเสกฺขสฺส อตฺถาทีสุ กุสลภาโว กถํ สทฺทหิตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘เตนาหา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘กุสโล สพฺพธมฺมาน’’นฺติ วุตฺตตฺตา สทฺทหิตพฺโพติ อธิปฺปาโยฯ

‘‘กุสโล สพฺพธมฺมาน’’นฺติ ปทสฺส อตฺโถ อาจริเยน วิภตฺโต, อมฺเหหิ จ ญาโต, ‘‘สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเช’’ติ ปทสฺส อตฺโถ กถํ อมฺเหหิ วิตฺถารโต วิญฺญาโต’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเช’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อถ วา ‘‘สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเช’’ติ ภควตา วุตฺตํ, ‘‘กตฺถ ปวตฺเตน สติสหิเตน ญาเณน สมฺปนฺโน สโต กิมตฺถํ ปริพฺพเช’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘อิเมสุ ปวตฺเตน สติสหิตญาเณน สมฺปนฺโน สโต อิมมตฺถํ ปริพฺพเช’’ติ นิยเมตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเช’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ เตนาติ โย อภิกฺกมาทีสุ ปวตฺเตน สติสหิตญาเณน สมนฺนาคโต สโต อเสกฺขภิกฺขุ, เตน อเสกฺขภิกฺขุนา ปรินิฏฺฐิตสิกฺขตฺตา อญฺญปโยชนาภาวโต ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารตฺถํ อภิกฺกนฺเต…เป.… ตุณฺหีภาเวน สเตน สติสหิเตน สมฺปชาเนน ญาเณน วิหาตพฺพํ จตุอิริยาปถปริวตฺตนสงฺขาตํ วิหรณํ ปวตฺเตตพฺพํฯ

‘‘ยา เสกฺขาเสกฺขปฏิปทา นิทฺทิฏฺฐา, อิมา เสกฺขาเสกฺขปฏิปทา สงฺเขปโต กติวิธา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา อิมา ปฏิปทาสงฺขาตา จริยา สงฺเขปโต ปุคฺคลวเสน ทฺเวติ ทสฺเสตุํ ‘‘อิมา ทฺเว จริยา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ยา จริยา ภาเวตพฺพกุสลาทิเภเทน วา อตฺถโกสลฺลาทิเภเทน วา อภิกฺกมาทีสุ สติสมฺปชญฺญเภเทน วา นิทฺทิฏฺฐา, อิมา จริยา ทฺเวติ ภควตา อนุญฺญาตา อนุชานนวเสน เทสิตา, วิสุทฺธานํ อรหนฺตานํ เอกา จริยา, วิสุชฺฌนฺตานํ เสกฺขานํ เอกา จริยาติ ปุคฺคลวเสน ทฺเวติ ทฏฺฐพฺพาฯ

‘‘อเสกฺโขเยว กสฺมา ‘สโต อภิกฺกมตี’ติอาทินา วุจฺจติ โถมียติ, กลฺยาณปุถุชฺชโนปิ ‘สโต อภิกฺกมตี’ติอาทินา วุจฺจติ โถมียตี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘กตกิจฺจานิ หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อรหโต อินฺทฺริยานิ กตกิจฺจานิ, อินฺทฺริยานํ กตกิจฺจตฺตา ยํ ปุจฺฉํ ปุจฺฉิตพฺพํ, ตํ สพฺพํ จตุพฺพิธํ ทุกฺขสฺส ปริญฺญาภิสมเยน โพชฺฌิตพฺพํ…เป.… นิโรธสฺส สจฺฉิกิริยาภิสมเยน โพชฺฌิตพฺพํ ภเวฯ

จตุพฺพิธํ อิทํ โพชฺฌํ โพชฺฌิตพฺพํ โย อเสกฺโข สติเวปุลฺลปฺปตฺตตฺตา เอวํ ปริญฺญาภิสมยาทินา ชานาติ, อยํ อเสกฺโข นิปฺปริยาเยน ‘‘ราคสฺส ขยาย, โทสสฺส ขยาย, โมหสฺส ขยาย สโต อภิกฺกมติ, สโต ปฏิกฺกมตี’’ติ วุจฺจติ โถมียติฯ เสกฺโขปิ ยถาวุตฺตํ โพชฺฌํ โพชฺฌิตพฺพํ อตฺตโน ปริญฺญาภิสมยาทินา ชานาติ, ตสฺมา ‘‘สโต…เป.… โมหสฺสา’’ติ วุจฺจติ โถมียตีติ เวทิตพฺโพฯ เตน วุตฺตํ ‘‘เก วิสุชฺฌนฺตา? เสกฺขา’’ติฯ

‘‘กสฺมา เสกฺขาเสกฺขานํ สติสมฺปชญฺเญน อภิกฺกมนาทิภาโว, ราคาทีนญฺจ ขยภาโว สทฺทหิตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา วุตฺตํ ‘‘เตนาห ภควา สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเช’’ติฯ ‘‘ภควโต สพฺพํ กายกมฺมํ ญาณปุพฺพงฺคม’นฺติอาทินา (เนตฺติ. 15) มนาปิเกสุ กาเมสุ นาภิคิชฺฌนภาโว, อมนาปิเกสุ กาเมสุ มนสา อนาวิลภาโว, สพฺพธมฺเมสุ กุสลภาโว, สติสมฺปชญฺเญน สมนฺนาคตสฺส ปริพฺพชนภาโว อาจริเยน นิทฺทิฏฺโฐ, โส นาภิคิชฺฌนภาวาทิโก กสฺมา อมฺเหหิ สทฺทหิตพฺโพ’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา วุตฺตํ ‘‘เตนาห กาเมสุ…เป.… ปริพฺพเช’’ติฯ อิมิสฺสา คาถายปิ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนวิจโย ปุพฺเพ เอกาธิฏฺฐานาทิธมฺมาธิฏฺฐานาทิวเสน วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺโพฯ

วิจยหารวิภงฺเค อชิตสุตฺตํ นีหริตฺวา ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนวิจโย อาจริเยน วิภตฺโต, อมฺเหหิ จ ญาโต, ‘‘กตโม สุตฺตนฺตเรสุ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนวิจโย’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา อชิตสุตฺเต ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนวิจยนยานุสาเรน สุตฺตนฺตเรสุปิ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนานิ นีหริตฺวา ปุจฺฉาวิจยวิสฺสชฺชนวิจยา โยเชตพฺพาติ ทสฺเสตุํ ‘‘เอวํ ปุจฺฉิตพฺพํ, เอวํ วิสฺสชฺชิตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํฯ อฏฺฐกถายํ ปน –

เอตฺตาวตา จ มหาเถโร วิจยหารํ วิภชนฺโต อชิตสุตฺตวเสน ปุจฺฉาวิจยํ, วิสฺสชฺชนวิจยญฺจ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สุตฺตนฺตเรสุปิ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนวิจยานํ นยํ ทสฺเสนฺโต เอวํ ปุจฺฉิตพฺพํ, เอวํ วิสฺสชฺชิตพฺพ’นฺติ อาหา’’ติ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 17) –

วุตฺตํฯ ตตฺถ เอวนฺติ อชิตสุตฺเต (สุ. นิ. 1038 อาทโย; จูฬนิ. วตฺถุคาถา 57, อชิตมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 1 อาทโย) วุตฺตปุจฺฉาวิจยานุสาเรน ปุจฺฉาวเสน ปวตฺตสุตฺตํ นีหริตฺวา ปุจฺฉาวิจโย วิภเชตพฺโพ, เอวํ อชิตสุตฺเต (สุ. นิ. 1038 อาทโย; จูฬนิ. วตฺถุคาถา 57 อาทโย, อชิตมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 1 อาทโย) วุตฺตวิสฺสชฺชนวิจยานุสาเรน สุตฺตนฺตเรสุปิ วิสฺสชฺชนวเสน ปวตฺตสุตฺตํ นีหริตฺวา วิสฺสชฺชนวิจโย วิภเชตพฺโพฯ

ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนวิจยา อาจริเยน วิภตฺตา, อมฺเหหิ จ ญาตา, ‘‘กตโม สุตฺตอนุคีติวิจโย’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘สุตฺตสฺส จ อนุคีตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ สุตฺตสฺสาติ นีหริตสุตฺตสฺสฯ อนุคีตีติ สุตฺตนฺตรเทสนาสงฺขาตา อนุคีติฯ อตฺถโต จ พฺยญฺชนโต จ สมาเนตพฺพาติ ตสฺสา อนุคีติยา อตฺถโต, พฺยญฺชนโต จ สํวณฺเณตพฺพสุตฺเตน สมานา สทิสี กาตพฺพา, ตสฺมิํ วา สํวณฺณิยมานสุตฺเต อนุคีติ สุตฺตตฺถโต, พฺยญฺชนโต จ สมาเนตพฺพา ฯ ‘‘อตฺถโต อสมาเน โก นาม โทโส อาปชฺเชยฺยา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา อตฺถาปคตํ หิ พฺยญฺชนํ สมฺผปฺปลาปํ ภวตี’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘อตฺถโต อสมาเน โทโส วุตฺโต, อมฺเหหิ จ ญาโต, พฺยญฺชนโต อสมาเน ปน โก นาม โทโส อาปชฺชตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ทุนฺนิกฺขิตฺตสฺส ปทพฺยญฺชนสฺส อตฺโถปิ ทุนฺนโย ภวตี’’ติ วุตฺตํฯ ตสฺมา สโทสตฺตา อนุคีติยา วา สุตฺเตน อตฺถพฺยญฺชนูเปตํ สงฺคายิตพฺพํฯ

อนุคีติวิจโย อาจริเยน วิภตฺโต, อมฺเหหิ จ ญาโต, ‘‘กตโม สุตฺตสฺส วิจโย’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา สุตฺตญฺจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ สุตฺตญฺจาติ นิทฺธาริตสุตฺตญฺจฯ ‘‘อิทํ นิทฺธาริตสุตฺตํ นาม ภควตา วุตฺตํ อาหจฺจวจนํ กิํ, อุทาหุ สงฺคายนฺเตหิ วุตฺตํ อนุสนฺธิวจนํ กิ’’นฺติ ปวิจินิตพฺพํ, ‘‘อิทํ นิทฺธาริตสุตฺตํ นีตตฺถํ กิํ, อุทาหุ เนยฺยตฺถํ กิ’’นฺติ ปวิจินิตพฺพํ, ‘‘อิทํ นิทฺธาริตสุตฺตํ สํกิเลสภาคิยํ กิํ, อุทาหุ วาสนาภาคิยํ กิ’’นฺติ ปวิจินิตพฺพํ, ‘‘อิทํ นิทฺธาริตสุตฺตํ นิพฺเพธภาคิยํ กิํ, อุทาหุ อเสกฺขภาคิยํ กิ’’นฺติ ปวิจินิตพฺพํฯ เอวํ ปวิจินิตฺวา ยทิ อาหจฺจวจนํ ภเว, เอวํ สติ ‘‘อาหจฺจวจน’’นฺติ นิทฺธาเรตฺวา คเหตพฺพํฯ ยทิ อเสกฺขสุตฺตํ ภเว, เอวํ สติ ‘‘อเสกฺขสุตฺต’’นฺติ นิทฺธาเรตฺวา คเหตพฺพํ, ญาตนฺติ อตฺโถฯ

‘‘สุตฺตํ ปวิจินิตฺวา สุตฺตสฺส อตฺถภูตานิ สพฺพานิ สจฺจานิ นิทฺธาเรตฺวา กตฺถ ปเทเส ปสฺสิตพฺพานี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ปุจฺฉํ ฐเปตฺวา อิมสฺมิํ ปเทเส ปสฺสิตพฺพานีติ ทสฺเสตุํ ‘‘กุหิํ อิมสฺส สุตฺตสฺส สพฺพานิ…เป.… ปริโยสาเน’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺถ อิมสฺส สุตฺตสฺสาติ ยํ สุตฺตํ วิจินิตุํ นิทฺธาริตํ, อิมสฺส สุตฺตสฺส จตุสจฺจวินิมุตฺตสฺส สุตฺตตฺถสฺส อภาวโต สพฺพานิ สจฺจานิ ตสฺเสว สุตฺตสฺส อาทิมชฺฌปริโยสาเน ปสฺสิตพฺพานีติ อตฺโถฯ

ยถาวุตฺตํ สุตฺตวิจยํ นิคเมนฺโต ‘‘เอวํ สุตฺตํ ปวิเจตพฺพ’’นฺติ อาหฯ ‘‘น ยถาวุตฺตปุจฺฉาทีนํ ปวิเจตพฺพภาโว อมฺเหหิ ชานิตพฺโพ สทฺทหิตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพภาวโต ‘‘เตนาห…เป.… อนุคีตี’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺถ เตน ยถาวุตฺตปุจฺฉาทีนํ วิเจตพฺพภาเวน อายสฺมา มหากจฺจาโน ‘‘ยํ ปุจฺฉิตญฺจ…เป.… อนุคีตี’’ติอาทิกํ ยํ วจนํ อาห, เตน วจเนน วิเจตพฺพภาโว ตุมฺเหหิ ชานิตพฺโพ สทฺทหิตพฺโพวาติ วุตฺตํ โหติฯ

‘‘ยถาวุตฺตปฺปกาโร จ วิจโย หาโร ปริปุณฺโณ กิํ, อุทาหุ อญฺโญปิ นิทฺธาเรตฺวา โยเชตพฺโพ อตฺถิ กิ’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘นิยุตฺโต วิจโย หาโร’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺถ ปุจฺฉาวิจยวิสฺสชฺชนวิจยปุพฺพาปรวิจยอนุคีติวิจยสุตฺตวิจยา สรูปโต วิภตฺตา, เตหิ อวเสโส อสฺสาทาทิวิจโยปิ ยถารหํ นิทฺธาเรตฺวา ยุตฺโต ยุญฺชิตพฺโพติ อธิปฺปาโยฯ

อิติ วิจยหารวิภงฺเค สตฺติพลานุรูปา รจิตา

วิภาวนา นิฏฺฐิตาฯ

ปณฺฑิเตหิ ปน อฏฺฐกถาฏีกานุสาเรน คมฺภีรตฺโถ วิตฺถารโต วิภชิตฺวา คเหตพฺโพติฯ

3. ยุตฺติหารวิภงฺควิภาวนา

[18] เยน เยน สํวณฺณนาวิเสสภูเตน วิจยหารวิภงฺเคน ปทปญฺหาทโย วิจิตา, โส สํวณฺณนาวิเสสภูโต วิจยหารวิภงฺโค ปริปุณฺโณ, ‘‘กตโม ยุตฺติหารวิภงฺโค’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตโม ยุตฺติหาโร’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ นิทฺทิฏฺเฐสุ โสฬสสุ หาเรสุ กตโม สํวณฺณนาวิเสโส ยุตฺติหาโร ยุตฺติหารวิภงฺโคติ ปุจฺฉิฯ ‘‘สพฺเพสํ หาราน’’นฺติอาทินิทฺเทสสฺส อิทานิ วุจฺจมาโน ‘‘อยํ ยุตฺติหาโร’’ติอาทิโก วิตฺถารสํวณฺณนาวิเสโส ยุตฺติหารวิภงฺโค นามาติ วิญฺเญยฺโยฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ตตฺถ กตโม ยุตฺติหาโรติอาทิ ยุตฺติหารวิภงฺโค’’ติ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 18)ฯ อยํ ยุตฺติหาโร กิํ นาม สุตฺตตฺถํ ยุตฺตายุตฺติวเสน โยชยตีติ ยุญฺชิตพฺพํ สุตฺตตฺถํ ปุจฺฉติฯ สุตฺตตฺโถ ปน ทุวิโธ อตถากาเรน คยฺหมาโน, ตถากาเรน คยฺหมาโน อตฺโถติฯ ตตฺถ อตถากาเรน คยฺหมาโนว อตฺโถ ยาถาวโต ยุตฺตินิทฺธารเณน โยเชตพฺโพ, อิตโร ปน ภูตกถนมตฺเตน โยเชตพฺโพฯ ยสฺมา ปนายํ ยุตฺติคเวสนา นาม สํวณฺณนา มหาปเทเสหิ วินา น สมฺภวติ, ตสฺมา ยุตฺติหารํ วิภชนฺโต ตสฺส ยุตฺติหารสฺส ลกฺขณํ ปฐมํ อุปทิสิตุํ ‘‘จตฺตาโร มหาปเทสา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ มหาปเทสาติ มหนฺเต พุทฺธาทโย อปทิสิตฺวา วุตฺตานิ การณานิ, มหนฺตานิ วา ธมฺมสฺส อปเทสานิ ปติฏฺฐานานิฯ อปทิสียเตติ อปเทโส, พุทฺโธ อปเทโส เอตสฺส การณสฺสาติ พุทฺธาปเทโสฯ เสเสสุปิ เอเสว นโย เนตพฺโพฯ ‘‘พุทฺธสฺส สมฺมุขา เอตํ สุตฺตํ มยา สุต’’นฺติ วตฺวา อาภตสฺส คนฺถสฺส สุตฺตวินเยหิ สํสนฺทนํ ธมฺโม, อสํสนฺทนํ อธมฺโมติ วินิจฺฉยการณํ มหาปเทโสติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘พุทฺธสฺส สมฺมุขา มยา อาภตํ, สงฺฆสฺส สมฺมุขา มยา อาภตํ, สมฺพหุลตฺเถรานํ สมฺมุขา มยา อาภตํ, เอกตฺเถรสฺส สมฺมุขา มยา อาภต’’นฺติ วตฺวา อาภตสฺส คนฺถสฺส ยานิ พฺยญฺชนปทอตฺถปทานิ สนฺติ, ตานิ ปทพฺยญฺชนานิ ภควตา เทสิเต สุตฺเต โอตรยิตพฺพานิ อนุปฺปเวสิตานิ, วินเย ราคาทิวินเย สนฺทสฺสยิตพฺพานิ สํสนฺเทตพฺพานิฯ ธมฺมตายํ อุปนิกฺขิปิตพฺพานิ ปกฺขิปิตพฺพานิฯ ยทิ สุตฺตตฺเถน, วินยตฺเถน, ธมฺมตาย จ อวิรุทฺธานิ โหนฺติ, เอวํ สติ ตว อาภตปทพฺยญฺชนานิ ยุตฺตานีติ วินิจฺฉยนฺเตหิ วตฺวา คเหตพฺพานีติ อธิปฺปาโยฯ

สุตฺตวินยธมฺมตาสุ โอตรยิตพฺพานิ สนฺทสฺสยิตพฺพานิ อุปนิกฺขิปิตพฺพานีติ อาจริเยน วุตฺตานิ, ‘‘กตฺถ สุตฺเต, กตฺถ วินเย, กตฺถ ธมฺมตาย’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘กตมสฺมิํ สุตฺเต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ จตูสุ อริยสจฺเจสูติ จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ ทสฺสนเกสุ สุตฺเตสุฯ ราโค วินสฺสติ วูปสมติ เอเตน อสุภาทินาติ ราควินยํ, กิํ ตํ? อสุภาทินิมิตฺตํ, ตํ อสฺส อตฺถีติ ราควินโย, โก โส? อสุภาทินิมิตฺตทสฺสนโก สุตฺตนฺตวิเสโสฯ เอส นโย โทสวินโยติอาทีสุปิฯ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท นาม สสฺสตทิฏฺฐิอุจฺเฉททิฏฺฐิํ วิวชฺเชตฺวา เอกตฺตนยาทีนํ ทีปเนน อวิชฺชาทิสงฺขาราทิสภาวธมฺมานํ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนภาวทีปโกติ วุตฺตํ ‘‘กตมิสฺสํ ธมฺมตายํ อุปนิกฺขิปิตพฺพานิ? ปฏิจฺจสมุปฺปาเท’’ติฯ