นยนิทฺเทสวิภาวนา

[17] หารนิทฺเทสา นิทฺทิฏฺฐา, อมฺเหหิ จ ญาตา, ‘‘กตเม นยนิทฺเทสา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตณฺหญฺจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อถ วา เอวํ อุทฺเทสกฺกเมเนว หาเร นิทฺทิสิตฺวา อิทานิ นเย นิทฺทิสิตุํ ‘‘ตณฺหญฺจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ โย สํวณฺณนาวิเสโส สุตฺเต อาคตํ ตณฺหญฺจ อวิชฺชญฺจ อตฺถโต นิทฺธารณวเสน คหิตํ ตณฺหญฺจ อวิชฺชญฺจ สํกิเลสปกฺขํ เนติ, สุตฺเต อาคเตน สมเถน, สุตฺเต อาคตาย วิปสฺสนาย อตฺถโต นิทฺธารณวเสน วา คหิเตน สมเถน, คหิตาย วิปสฺสนาย โวทานปกฺขํ เนติ, นยนฺโต จ สจฺเจหิ โยเชตฺวา เนติ, อยํ สํวณฺณนาวิเสโส โส นนฺทิยาวฏฺโฏ นโย นามาติ อตฺถโยชนาฯ

เอตฺถ จ อตฺถนยสฺส ภูมิ, สํวณฺณนา จ คาถายํ ‘‘นโย’’ติ วุตฺตา, ตสฺมา ‘‘สํวณฺณนาวิเสโส’’ติ วุตฺตํฯ น หิ อตฺถนโย สํวณฺณนา, จตุสจฺจปฏิเวธสฺส อนุรูโป ปุพฺพภาเค อนุคาหณนโย อตฺถนโยวฯ ตสฺส ปน อตฺถนยสฺส ยา สํวณฺณนา อุคฺฆฏิตญฺญุอาทีนํ วเสน ตณฺหาทิมุเขน นยภูมิรจนา ปวตฺตา, ตสฺส สํวณฺณนาว นยโวหาโร กโตติ วิตฺถารโต หารสมฺปาเต (เนตฺติ. 78-79) อาคมิสฺสติฯ

นนฺทิยาวฏฺฏนยนิทฺเทโส นิทฺทิฏฺโฐ, อมฺเหหิ จ ญาโต, ‘‘กตโม ติปุกฺขลนยนิทฺเทโส’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา –

[18]

‘‘โย อกุสเล สมูเลหิ, เนติ กุสเล จ กุสลมูเลหิฯ

ภูตํ ตถํ อวิตถํ, ติปุกฺขลํ ตํ นยํ อาหู’’ติฯ –

คาถา วุตฺตาฯ ตตฺถ โย สํวณฺณนาวิเสโส อกุสเล สมูเลหิ อตฺตโน อกุสลสฺส ตีหิ โลภาทีหิ มูเลหิ สํกิเลสปกฺขํ เนติ, กุสเล จ กุสลมูเลหิ ตีหิ อโลภาทีหิ โวทานปกฺขํ เนติ, นยนฺโต จ ภูตํ กุสลากุสลํ เนติ, น อภูตํ มายามรีจิอาทโย วิย, ตถํ กุสลากุสลํ เนติ, น ฆฏาทโย วิย สมฺมุติสจฺจมตฺตํ, อวิตถํ กุสลากุสลํ เนติ, น วิตถํฯ กุสลากุสลานํ สภาวโต วิชฺชมานตฺตา ภูตา ปรมตฺถสจฺจตฺตา ตถา, อกุสลสฺส อิฏฺฐวิปากตาภาวโต, กุสลสฺส จ อนิฏฺฐวิปากตาภาวโต วิปาเก สติ อวิสํวาทกตฺตา อวิตถา ภวนฺติ, กุสลากุสลา หิ เอเตสํ ติณฺณํ ‘‘ภูตํ, ตถํ, อวิตถ’’นฺติ ปทานํ กุสลากุสลวิเสสนตา ทฏฺฐพฺพาฯ

อถ วา อกุสลมูเลหิ อกุสลานิ, กุสลมูเลหิ จ กุสลานิ นยนฺโต อยํ นโย ภูตํ ตถํ อวิตถํ เนติ จตฺตาริ สจฺจานิ นิทฺธาเรตฺวา โยเชติฯ ทุกฺขาทีนิ หิ พาธกาทิภาวโต อญฺญถาภาวาภาเวน ภูตานิ, สจฺจสภาวตฺตา ตถานิ, อวิสํวาทนโต อวิตถานิฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา – ‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, ตถานิ อวิตถานิ อนญฺญถานี’’ติ สํ. นิ. 5.1090; ปฏิ. ม. 2.8)ฯ อกุสลาทิสุตฺตตฺถสฺส จตุสจฺจโยชนมุเขน นยนลกฺขณํ ตํ สํวณฺณนาวิเสสํ ติปุกฺขลํ นยนฺติ อาหูติ อตฺถโยชนาฯ

ตตฺถ ตีหิ เหตูหิ ปุกฺขโล โสภโนติ ติปุกฺขโล อกุสลาทิโก อตฺถนโย สํวณฺณนาวิเสโสติ ฐานูปจารโต ติปุกฺขลนโย นามาติฯ วิตฺถาโร ปน หารสมฺปาเต (เนตฺติ. 87-88) อาคมิสฺสติฯ

ติปุกฺขลนยนิทฺเทโส นิทฺทิฏฺโฐ, อมฺเหหิ จ ญาโต, ‘‘กตโม สีหวิกฺกีฬิตนยนิทฺเทโส’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา –

[19]

‘‘โย เนติ วิปลฺลาเสหิ, กิเลเส อินฺทฺริเยหิ สทฺธมฺเมฯ

เอตํ นยํ นยวิทู, สีหวิกฺกีฬิตํ อาหู’’ติฯ –

คาถา วุตฺตาฯ ตตฺถ โย สํวณฺณนาวิเสโส สุตฺเต วุตฺเตหิ วิปลฺลาเสหิ กิเลเส สํกิเลสปกฺขํ เนติ, สุตฺเต วุตฺเตหิ อินฺทฺริเยหิ สทฺธมฺเม โวทานปกฺขํ เนติ, เอตํ สํวณฺณนาวิเสสํ นยวิทู สทฺธมฺมนยโกวิทา, อตฺถนยกุสลา เอว วา สีหวิกฺกีฬิตํ นยนฺติ อาหูติ อตฺถโยชนาฯ

ตตฺถ วิปลฺลาเสหีติ อสุเภ สุภํ, ทุกฺเข สุขํ, อนิจฺเจ นิจฺจํ, อนตฺตนิ อตฺตาติ จตูหิ วิปลฺลาเสหิฯ อินฺทฺริเยหีติ สทฺธาทีหิ อินฺทฺริเยหิฯ สทฺธมฺเมติ ปฏิปตฺติปฏิเวธสทฺธมฺเมฯ เสสเมตฺถ วุตฺตนยเมวฯ วิตฺถาโร ปน หารสมฺปาเต (เนตฺติ. 86-87) อาคมิสฺสตีติฯ

สีหวิกฺกีฬิตนยนิทฺเทโส นิทฺทิฏฺโฐ, อมฺเหหิ จ ญาโต, ‘‘กตโม ทิสาโลจนนยนิทฺเทโส’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา –

[20]

‘‘เวยฺยากรเณสุ หิ เย, กุสลากุสลา ตหิํ ตหิํ วุตฺตาฯ

มนสา โวโลกยเต, ตํ ขุ ทิสาโลจนํ อาหู’’ติฯ –

คาถา วุตฺตาฯ ‘‘สีหโลจนํ อาหู’’ติ ปาโฐ ลิขิโต, โส ปน น เถรสฺส ปาโฐติ ทฏฺฐพฺโพ ภินฺนลกฺขณตฺตาฯ ตตฺถ ตหิํ ตหิํ เวยฺยากรเณสุ เย กุสลากุสลา นยสฺส ทิสาภูตา ธมฺมา วุตฺตา, เต กุสลากุสเล นยสฺส ทิสาภูตธมฺเม อพหิ อพฺภนฺตรํ จิตฺเต เอว ยํ โอโลกนํ กโรติ, ตํ โอโลกนํ ขุ โอโลกนํ เอว ทิสาโลจนนฺติ อาหูติ อตฺถโยชนาฯ

ตตฺถ เวยฺยากรเณสูติ ตสฺส ตสฺส อตฺถนยสฺส โยชนตฺถํ กเตสุ สุตฺตสฺส อตฺถวิสฺสชฺชเนสุฯ กุสลาติ โวทานิยาฯ อกุสลาติ สํกิเลสิกาฯ วุตฺตาติ สุตฺตโต นิทฺธาเรตฺวา กถิตาฯ โอโลกยเตติ เต กุสลาทิธมฺเม จิตฺเตเนว ‘‘อยํ ปฐมา ทิสา, อยํ ทุติยา ทิสา’’ติอาทินา ตสฺส ตสฺส นยสฺส ทิสาภาเวน อุปปริกฺขติ, วิจาเรตีติ อตฺโถฯ ขูติ อวธารณตฺเถ นิปาโต, เตน ทิสาโลจนนโย โกจิ อตฺถวิเสโส น โหตีติ ทสฺเสตีติฯ

[21] ทิสาโลจนนยนิทฺเทโส นิทฺทิฏฺโฐฯ อมฺเหหิ จ ญาโตฯ ‘‘กตโม องฺกุสนยนิทฺเทโส’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘โอโลเกตฺวา’’ติอาทิคาถา วุตฺตาฯ ตตฺถ ตํตํนยทิสาภูเต สพฺเพ กุสลากุสเล ทิสาโลจเนน โอโลเกตฺวา อุกฺขิปิย สุตฺตโต อุทฺธริตฺวา ยํ สมาเนติ ยํ สมานยนํ กโรติ, อยํ สมานยนสงฺขาโต นโย องฺกุโส นโย นามาติ อตฺถโยชนาฯ

เอตฺถ จ องฺกุโส นาม หตฺถีนํ อิจฺฉิตฏฺฐานํ อานยนการณภูโต วชิราทิมโย ติกฺขคฺโค อุชุวงฺกภูโต ทพฺพสมฺภารวิเสโส, อยมฺปิ นโย องฺกุโส วิยาติ อตฺเถน องฺกุโสฯ เอเตน หิ นเยน อิจฺฉิตํ สุตฺตตฺถํ นยตีติฯ มุขฺยโต ปน องฺเก วิชฺฌนฏฺฐาเน อุทฺธโฏ อสติ อนฺโต ปวิสตีติ องฺกุโสฯ องฺกสทฺทูปปทอุปุพฺพอสธาตุ อปจฺจโยติฯ อยมฺปิ นโย โกจิปิ อตฺถวิเสโส น โหตีติฯ

โสฬส หารนิทฺเทสา เจว ปญฺจ นยนิทฺเทสา จ อาจริเยน นิทฺทิฏฺฐาฯ อมฺเหหิ จ ญาตา, ‘‘สํวณฺเณตพฺพสุตฺเต กิํ โสฬส หารา ปฐมํ โยเชตพฺพา, อุทาหุ นยา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา –

[22]

‘‘โสฬส หารา ปฐมํ, ทิสาโลจนโต ทิสา วิโลเกตฺวาฯ

สงฺขิปิย องฺกุเสน หิ, นเยหิ ติหิ นิทฺทิเส สุตฺต’’นฺติฯ –

คาถมาหฯ อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘เอวํ หาเร, นเย จ นิทฺทิสิตฺวา อิทานิ เนสํ โยชนกฺกมํ ทสฺเสนฺโต ‘โสฬส หารา ปฐม’นฺติอาทิมาหา’’ติ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 22) วุตฺตํฯ ตตฺถ โสฬส หารา พฺยญฺชนปริเยฏฺฐิภาวโต สํวณฺเณตพฺพสุตฺเต สํวณฺณนาภาเวน ปฐมํ โยเชตพฺพา, โยเชนฺเตน นิทฺทิฏฺฐา หารานุกฺกเมเนว โยเชตพฺพา, น อุปฺปฏิปาฏิยาฯ หารสํวณฺณนานุกฺกเมน สํวณฺเณตพฺพํ ปฐมํ สํวณฺเณตฺวา ปจฺฉา ทิสาโลจเนน โอโลเกตฺวา องฺกุสนเยน เนตฺวา ตีหิ อตฺถนเยหิ นิทฺทิเสติ อธิปฺปาโยฯ

อิติ สตฺติพลานุรูปา รจิตา

นยนิทฺเทสวิภาวนา นิฏฺฐิตาฯ

ทฺวาทสปทวิภาวนา

เนตฺติวิสยํ สาสนวรสงฺขาตํ สํวณฺเณตพฺพสุตฺตํ เยสํ พฺยญฺชนปทานํ, อตฺถปทานญฺจ วเสน ‘‘ทฺวาทส ปทานิ สุตฺต’’นฺติ สงฺคหวาเร วุตฺตํ, ‘‘กตมานิ ตานี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา สรูปโต นิทฺทิสิตุํ –

[23]

‘‘อกฺขรํ ปทํ พฺยญฺชนํ, นิรุตฺติ ตเถว นิทฺเทโสฯ

อาการฉฏฺฐวจนํ, เอตฺตาว พฺยญฺชนํ สพฺพํฯ

[24]

สงฺกาสนา ปกาสนา, วิวรณา วิภชนุตฺตานีกมฺมปญฺญตฺติฯ

เอเตหิ ฉหิ ปเทหิ, อตฺโถ กมฺมญฺจ นิทฺทิฏฺฐ’’นฺติฯ –