สาสนปฏฺฐานวิภาวนา

[89] ‘‘ตตฺถ กตมํ นยสมุฏฺฐาน’’นฺติอาทินา อาจริเยน สพฺพถา นยสมุฏฺฐานํ ฐปิตํ, อมฺเหหิ จ ญาตํ, ‘‘โสฬสหารปญฺจนยอฏฺฐารสมูลปเทสุ อฏฺฐารส มูลปทา กถํ วิภตฺตา, กุหิํ อมฺเหหิ ทฏฺฐพฺพา’’ติ วตฺตพฺพภาวโต ‘‘ตตฺถ อฏฺฐารส มูลปทา กุหิํ ทฏฺฐพฺพา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถาติ เตสุ โสฬสหารปญฺจนยอฏฺฐารสมูลปเทสุ อฏฺฐารส มูลปทา เกน ปเทน อาจริเยน วิภตฺตา, กุหิํ อมฺเหหิ วิตฺถารโต ทฏฺฐพฺพาติ ปุจฺฉติฯ อฏฺฐารส มูลปทา สาสนปฏฺฐาเน มยา วิภตฺตา, ตุมฺเหหิ จ วิตฺถารโต สาสนปฏฺฐาเน ทฏฺฐพฺพาติ วิสฺสชฺเชติฯ วิภตฺตาเยว หิ อฏฺฐารส มูลปทา ทฏฺฐพฺพา ภวนฺติฯ อฏฺฐกถายํ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 89) ปน –

‘‘เอวํ สพฺพถา นยสมุฏฺฐานํ วิภชิตฺวา อิทานิ สาสนปฏฺฐานํ วิภชนฺโต ยสฺมา สงฺคหวาราทีสุ มูลปเทเหว ปฏฺฐานํ สงฺคเหตฺวา สรูปโต น ทสฺสิตํ, ตสฺมา ยถา มูลปเทหิ ปฏฺฐานํ นิทฺธาเรตพฺพํ, เอวํ ปฏฺฐานโตปิ มูลปทานิ นิทฺธาเรตพฺพานีติ ทสฺสนตฺถํ ‘อฏฺฐารส มูลปทา กุหิํ ทฏฺฐพฺพา? สาสนปฏฺฐาเน’ติ อาหา’’ติ –

วุตฺตํฯ สาสนปฏฺฐาเน อฏฺฐารส มูลปทา ทฏฺฐพฺพาติ อาจริเยน วุตฺตา, ‘‘กตมํ ตํ สาสนปฏฺฐาน’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตมํ สาสนปฏฺฐาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถาติ เตสุ อฏฺฐารสมูลปทสาสนปฏฺฐาเนสุ กตมํ ตํ สาสนปฏฺฐานนฺติ อิทานิ มยา นิทฺธาริยมานํ ภควตา เทสิตํ สํกิเลสภาคิยาทิสุตฺตํ สาสนปฏฺฐานํ นามาติ วิสฺสชฺเชติฯ สาสนนฺติ ปริยตฺติสาสนํฯ ปฏฺฐานนฺติ ตสฺส ปริยตฺติสาสนสฺส สํกิเลสภาคิยตาทีหิ ปกาเรหิ ฐานํ ปวตฺตนํ ปฏฺฐานํ, ตํทีปนสุตฺตํ ปน อิธ ปฏฺฐานํ นามฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘สํกิเลสภาคิยํ สุตฺต’’นฺติอาทิฯ อถ วา สาสนนฺติ อธิสีลอธิจิตฺตอธิปญฺญาสิกฺขตฺตยํ สาสนํ นาม, ตํ สิกฺขตฺตยํ ปติฏฺฐหติ เอเตน สํกิเลสาทินาติ ปฏฺฐานํ, สิกฺขตฺตยสฺส สาสนสฺส ปฏฺฐานนฺติ สาสนปฏฺฐานํฯ ตทาธารภูตํ สุตฺตมฺปิ ฐานฺยูปจารโต สาสนปฏฺฐานํ นามฯ ตํ สาสนปฏฺฐานสุตฺตํ สรูปโต ทสฺเสตุํ –

‘‘สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํ, วาสนาภาคิยํ สุตฺตํ, นิพฺเพธภาคิยํ สุตฺตํ, อเสกฺขภาคิยํ สุตฺตํ, สํกิเลสภาคิยญฺจ วาสนาภาคิยญฺจ สุตฺตํ, สํกิเลสภาคิยญฺจ นิพฺเพธภาคิยญฺจ สุตฺตํ, สํกิเลสภาคิยญฺจ อเสกฺขภาคิยญฺจ สุตฺตํ, สํกิเลสภาคิยญฺจ นิพฺเพธภาคิยญฺจ อเสกฺขภาคิยญฺจ สุตฺตํ, สํกิเลสภาคิยญฺจ วาสนาภาคิยญฺจ นิพฺเพธภาคิยญฺจ สุตฺตํ, วาสนาภาคิยญฺจ นิพฺเพธภาคิยญฺจ สุตฺตํ, ตณฺหาสํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํ, ทิฏฺฐิสํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํ, ทุจฺจริตสํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํ, ตณฺหาโวทานภาคิยํ สุตฺตํ, ทิฏฺฐิโวทานภาคิยํ สุตฺตํ, ทุจฺจริตโวทานภาคิยํ สุตฺต’’นฺติ –

วุตฺตํฯ ‘‘เตสุ สุตฺเตสุ เย สํกิเลสาทโย ภควตา วุตฺตา, เตสุ สํกิเลสาทีสุ สํกิเลโส กิตฺตโก’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ สํกิเลโส ติวิโธ ตณฺหาสํกิเลโส ทิฏฺฐิสํกิเลโส ทุจฺจริตสํกิเลโส’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺถาติ เตสุ สุตฺตนฺเตสุ สํกิเลสาทีสุ ธมฺเมสุฯ ‘‘ติวิเธ ตสฺมิํ สํกิเลเส ตณฺหาสํกิเลโส กตเมน กุสเลน วิสุชฺฌตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ ตณฺหาสํกิเลโส สมเถน วิสุชฺฌตี’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ ติวิเธ ตณฺหาสํกิเลสาทิเกฯ ‘‘โส สมโถ ขนฺเธสุ กตโม ขนฺโธ’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘โส สมโถ สมาธิกฺขนฺโธ’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘ทิฏฺฐิสํกิเลโส เกน วิสุชฺฌตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ทิฏฺฐิสํกิเลโส วิปสฺสนาย วิสุชฺฌตี’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘สา วิปสฺสนา กตโม ขนฺโธ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘สา วิปสฺสนา ปญฺญากฺขนฺโธ’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘ทุจฺจริตสํกิเลโส เกน วิสุชฺฌตี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ทุจฺจริตสํกิเลโส สุจริเตน วิสุชฺฌตี’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘ตํ สุจริตํ กตโม ขนฺโธ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ตํ สุจริตํ สีลกฺขนฺโธ’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘ตสฺมิํ สีเล ฐิตสฺส ปุคฺคลสฺส กิํ ภวตี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ตสฺส สีเล ปติฏฺฐิตสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สีเล สุจริตสงฺขาเต สีลกฺขนฺเธ ปติฏฺฐิตสฺส ตสฺส สีลวนฺตสฺส ปุคฺคลสฺส ภเวสุ กามภวรูปารูปภเวสุ อาสตฺติ ภวปตฺถนา ยทิ อุปฺปชฺชติ, เอวํสายนฺติ เอวํ อสฺส อยนฺติ ปทจฺเฉโทฯ เอวํ สติ อสฺส สีเล ปติฏฺฐิตสฺส อยํ อาสตฺติ ภวปตฺถนา สมถวิปสฺสนาภาวนามยปุญฺญกิริยวตฺถุ จ ภวติ, จ-สทฺเทน ทานมยสีลมยปุญฺญกิริยวตฺถุ จ ภวตีติ อตฺโถ สงฺคหิโตฯ ตตฺราติ เตสุ กามภวรูปารูปภเวสุ อุปปตฺติยา สํวตฺตตีติฯ

‘‘สํกิเลสาทโย เยหิ สุตฺเตหิ ทสฺสิตา, ตานิ สุตฺตานิ กิตฺตกานี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘อิมานิ จตฺตาริ สุตฺตานี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

อสาธารณานิ สํกิเลสภาคิยสุตฺตวาสนาภาคิยสุตฺตนิพฺเพธภาคิยสุตฺตอเสกฺขภาคิยสุตฺตานิ จตฺตาริ สุตฺตานิ ภวนฺติ, สาธารณานิ สํกิเลสภาคิยวาสนาภาคิยสุตฺต, สํกิเลสภาคิยนิพฺเพธภาคิยสุตฺต, สํกิเลสภาคิยอเสกฺขภาคิยสุตฺต, วาสนาภาคิยนิพฺเพธภาคิยสุตฺตานิ กตานิ มิสฺสิตานิ จตฺตาริ ภวนฺติฯ อิติ อฏฺฐ สุตฺตานิ ภวนฺติฯ ตานิเยว วุตฺตปฺปการานิ อฏฺฐ สุตฺตานิ ภวนฺติฯ สาธารณานิ วาสนาภาคิยอเสกฺขภาคิยสุตฺตนิพฺเพธภาคิยอเสกฺขภาคิยสุตฺต- สํกิเลสภาคิยวาสนาภาคิยนิพฺเพธภาคิยสุตฺตสํกิเลส- ภาคิยวาสนาภาคิยอเสกฺขภาคิยสุตฺต- สํกิเลสภาคิยนิพฺเพธภาคิยอเสกฺขภาคิยสุตฺต- วาสนาภาคิยนิพฺเพธภาคิยอเสกฺขภาคิยสุตฺต- สํกิเลสภาคิยวาสนาภาคิยนิพฺเพธภาคิยอเสกฺขภาคิยสุตฺต- เนวสํกิเลสภาคิยนวาสนา- ภาคิยนนิพฺเพธภาคิยนอเสกฺขภาคิยสุตฺตานิ กตานิ มิสฺสิตานิ อฏฺฐ สุตฺตานิ ภวนฺตีติ โสฬส สุตฺตานิ ภวนฺติฯ เตสุ โสฬสสุตฺเตสุ จตฺตาริ เอกกานิ สุตฺตานิ จ จตฺตาริ ทุกานิ สุตฺตานิ จ ทฺเว ติกานิ จ ปาฬิยํ อาคตานิ, ทฺเว ทุกานิ สุตฺตานิ จ ทฺเว ติกานิ จ ทฺเว จตุกฺกานิ สุตฺตานิ จ อฏฺฐกถายํ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 89) อาคตานิฯ

‘‘ยทิ ปฏฺฐานนเยน วุตฺตปฺปการานิ โสฬส สุตฺตานิเยว วิภตฺตานิ, เอวํ สติ สุตฺตเคยฺยาทินววิธํ สกลํ ปริยตฺติสาสนํ ปฏฺฐานนเยน อวิภตฺตํ ภเวยฺยา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘อิเมหิ โสฬสหิ สุตฺเตหี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปฏฺฐานนเยน วิภตฺเตหิ โสฬสหิ อิเมหิ สุตฺเตหิ นววิธํ สกลํ ปริยตฺติสุตฺตํ ปฏฺฐานนเยน วิภตฺตํเยว หุตฺวา ภินฺนํ ภวติฯ สํกิเลสภาคิยาทิปเภทาย คาถาย คาถา อนุมินิตพฺพา, สํกิเลสภาคิยาทิปเภเทน เวยฺยากรเณน เวยฺยากรณํ อนุมินิตพฺพํฯ สํกิเลสภาคิยาทิปเภเทน สุตฺเตน สุตฺตํ อนุมินิตพฺพํ ภวติเยวาติฯ

[90] ‘‘เตสุ โสฬสสุ สํกิเลสภาคิยาทีสุ สุตฺเตสุ กตมํ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺต’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตมํ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺต’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถาติ เตสุ โสฬสสุ สํกิเลสภาคิยาทีสุ สุตฺเตสุ กตมํ สุตฺตํ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํ นามาติ ปุจฺฉติฯ

‘‘กามนฺธา ชาลสญฺฉนฺนา, ตณฺหาฉทนฉาทิตา;

ปมตฺตพนฺธนาพทฺธา, มจฺฉาว กุมินามุเข;

ชรามรณมนฺเวนฺติ, วจฺโฉ ขีรปโกว มาตร’’นฺติฯ –

อิทํ สุตฺตํ สํกิเลสภาเค วาจกญาปกภาเวน ปวตฺตนโต สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํ นามฯ เย สตฺตา กามนฺธา กาเมน อนฺธา ชาลสญฺฉนฺนา ตณฺหาฉทเนน ฉาทิตา, ปมตฺตพนฺธนาย พทฺธา พนฺธิตพฺพา, เต สตฺเต ชรามรณํ อนฺเวติ, ยถา ตํ กุมินามุเข เย มจฺฉา คหิตา, เต มจฺเฉ ชรามรณํ อนฺเวติ อิว, เอวํ เต สตฺเต ชรามรณํ อนฺเวติฯ ขีรปโก วจฺโฉ มาตรํ อนฺเวติ อิว, เอวํ เต สตฺเต ชรามรณํ อนฺเวตีติ โยชนา กาตพฺพาฯ อถ วา ขีรปโก วจฺโฉ มาตรํ อนฺเวติ อิว, กุมินามุเข คหิตา มจฺฉา ชรามรณํ อนฺเวนฺติ อิว จ, เอวํ เย สตฺตา กามนฺธา ปมตฺตพนฺธนาย พนฺธิตพฺพา, เต สตฺตา ชรามรณํ อนฺเวนฺตีติ โยชนาฯ

‘‘อิทํ สุตฺตํเยวา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา –

‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, อคติคมนานิฯ กตมานิ จตฺตาริ? ฉนฺทาคติํ คจฺฉติ, โทสาคติํ คจฺฉติ, โมหาคติํ คจฺฉติ, ภยาคติํ คจฺฉติ, อิมานิ โข, ภิกฺขเว, จตฺตาริ อคติคมนานิฯ อิทมโวจ ภควา, อิทํ วตฺวาน สุคโต, อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา –

‘‘ฉนฺทา โทสา ภยา โมหา, โย ธมฺมํ อติวตฺตติ;

นิหียติ ตสฺส ยโส, กาฬปกฺเขว จนฺทิมา’’ติฯ –

อิทํ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตนฺติ –

วุตฺตํฯ ฉนฺทา ฉนฺทเหตุนา โทสา โทสเหตุนา ภยา ภยเหตุนา โมหา โมหเหตุนา โย ราชาทิโก โย วินยธราทิโก วา ธมฺมํ สปฺปุริสธมฺมํ อติวตฺตติ อติกฺกมิตฺวา วตฺตติ, ตสฺส ราชาทิโน วา ตสฺส วินยธราทิโน วา ยโส กิตฺติ จ ปริวาโร จ โภโค จ นิหียติฯ จนฺทิมา กาฬปกฺเข ปภาย นิหียติ อิว, เอวํ นิหียตีติ โยชนาฯ

‘‘เอตฺตกํเยวา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา…เป.… จกฺกํว วหโต ปทนฺติ อิทํ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺต’’นฺติ วุตฺตํฯ อตฺโถ ปากโฏฯ อฏฺฐกถายมฺปิ วิภตฺโตฯ

‘‘มิทฺธี ยทา โหติ มหคฺฆโส จ, นิทฺทายิตา สมฺปริวตฺตสายี;

มหาวราโหว นิวาปปุฏฺโฐ, ปุนปฺปุนํ คพฺภมุเปติ มนฺโท’’ติฯ –

อิทํ สุตฺตมฺปิ สํกิเลสภาเค วิสเย วาจกญาปกภาเวน ปวตฺตนโต สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํ นามฯ นิวาปปุฏฺโฐ มหาวราโห คามสูกโร นิทฺทายิตา สุปนสีโล สมฺปริวตฺตสายี โหติ อิว, เอวํ โย มนฺโท สตฺโต ยทา มหคฺฆโส โหติ, โส มนฺโท สตฺโต มิทฺธี ถินมิทฺธาภิภูโต หุตฺวา นิทฺทายิตา มุทุผสฺสสยเน มุทุหตฺเถหิ ปรามสิโต สมฺปริวตฺตสายี ปุนปฺปุนํ คพฺภํ อุเปตีติ โยชนาฯ

‘‘อยสาว มลํ สมุฏฺฐิตํ, ตตุฏฺฐาย ตเมว ขาทติ;

เอวํ อติโธนจารินํ, สานิ กมฺมานิ นยนฺติ ทุคฺคติ’’นฺติฯ –

อิทํ สุตฺตมฺปิ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํ นามฯ อยสา อยโต สมุฏฺฐิตํ ชาตมลํ ตตุฏฺฐาย ตโต อยโต อุฏฺฐหิตฺวา ตเมว อยํ ขาทติ อิว, เอวํ อติโธนจารินํ อติกฺกมิตฺวา โธนจาริปุคฺคลํ สานิ สยํ กตานิ อกุสลกมฺมานิ ทุคฺคติํ นยนฺตีติ โยชนาฯ

‘‘โจโร ยถา สนฺธิมุเข คหีโต, สกมฺมุนา หญฺญติ พชฺฌเต จ;

เอวํ อยํ เปจฺจ ปชา ปรตฺถ, สกมฺมุนา หญฺญติ พชฺฌเต จา’’ติฯ –

อิทํ สุตฺตมฺปิ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํ นามฯ สนฺธิมุเข ราชปุริสาทีหิ คหิโต โจโร สกมฺมุนา อตฺตนา กเตน โจรกมฺเมน หญฺญติ จ พชฺฌเต จ ยถา, เอวํ อยํ ปาปการินี ปชา ปรตฺถ ปรโลเก เปจฺจ สกมฺมุนา สยํ กเตน อกุสลกมฺมุนา สตฺถาทีหิ หญฺญติ จ อทฺทุพนฺธนาทีหิ พชฺฌเต จาติ โยชนาฯ

‘‘สุขกามานิ ภูตานิ, โย ทณฺเฑน วิหิํสติ;

อตฺตโน สุขเมสาโน, เปจฺจ โส น ลภเต สุข’’นฺติฯ –

อิทํ สุตฺตมฺปิ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํ นามฯ อตฺตโน สุขํ เอสาโน เอสมาโน โย สตฺโต อญฺญานิ สุขกามานิ ภูตานิ ทณฺเฑน วิหิํสติ, โส หิํสโก สตฺโต ปรโลเก เปจฺจ สุขํ น ลภตีติ โยชนาฯ

‘‘คุนฺนํ เจ ตรมานานํ, ชิมฺหํ คจฺฉติ ปุงฺคโว;

สพฺพา ตา ชิมฺหํ คจฺฉนฺติ, เนตฺเต ชิมฺหํ คเต สติฯ

‘‘เอวเมว มนุสฺเสสุ, โย โหติ เสฏฺฐสมฺมโต;

โส เจ อธมฺมํ จรติ, ปเคว อิตรา ปชา;

สพฺพํ รฏฺฐํ ทุกฺขํ เสติ, ราชา เจ โหติ อธมฺมิโก’’ติฯ –

อิทํ สุตฺตมฺปิ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํ นามฯ นทิํ ตรมานานํ คุนฺนํ ปุงฺคโว ชิมฺหํ เจ คจฺฉติ, เอวํ เนตฺเต ชิมฺหํ คเต สติ สพฺพา ตา คาวิโย ชิมฺหํ คจฺฉนฺติ ยถา, เอวเมว มนุสฺเสสุ โย ราชา เสฏฺฐสมฺมโต, โส ราชา อธมฺมํ จรติ, เอวํ รญฺเญ อธมฺมํ จรนฺเต สติ อิตรา ปชา ปเคว ปฐมเมว อธมฺมํ จรติฯ ราชา อธมฺมิโก เจ โหติ, เอวํ รญฺเญ อธมฺมิเก สติ สพฺพํ รฏฺฐํ ทุกฺขํ เสตีติ โยชนาฯ

‘‘สุกิจฺฉรูปา วติเม มนุสฺสา, กโรนฺติ ปาปํ อุปธีสุ รตฺตา;

คจฺฉนฺติ เต พหุชนสนฺนิวาสํ, นิรยํ อวีจิํ กฏุกํ ภยานก’’นฺติฯ –

อิทํ สุตฺตมฺปิ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํ นามฯ เย มนุสฺสา อุปธีสุ กามคุณูปธีสุ รตฺตา ราคาภิภูตา หุตฺวา ปาปํ อกุสลกมฺมํ กโรนฺติ, อิเม ปาปกมฺมกรา มนุสฺสา สุกิจฺฉรูปา วต สุฏฺฐุ กิจฺฉาปนฺนรูปา วต ภวนฺติ, เต ปาปกมฺมกรา มนุสฺสา กฏุกํ ภยานกํ พหุชนสนฺนิวาสํ นิรยํ อวีจิํ คจฺฉนฺตีติ โยชนาฯ

‘‘ผลํ เว กทลิํ หนฺติ, ผลํ เวฬุํ ผลํ นฬํ;

สกฺกาโร กาปุริสํ หนฺติ, คพฺโภ อสฺสตริํ ยถา’’ติฯ –

อิทํ สุตฺตมฺปิ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํ นามฯ ผลํ กทลิยา ผลํ กทลิํ เว เอกนฺเตน หนฺติ ยถา, ผลํ เวฬุํ เว เอกนฺเตน หนฺติ ยถา, ผลํ นฬํ เว เอกนฺเตน หนฺติ ยถา, คพฺโภ อสฺสตริํ มาตรํ เว เอกนฺเตน หนฺติ ยถา, เอวํ สกฺกาโร กาปุริสํ เว เอกนฺเตน หนฺตีติ โยชนาฯ

‘‘โกธมกฺขครุ ภิกฺขุ, ลาภสกฺการคารโว;

สุเขตฺเต ปูติพีชํว, สทฺธมฺเม น วิรูหตี’’ติฯ –

อิทํ สุตฺตมฺปิ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํ นามฯ สุเขตฺเต สุนฺทเร เขตฺเตปิ ขิตฺตํ ปูติพีชํ น รุหติ อิว, เอวํ โย ภิกฺขุ ลาภสกฺการคารโว โกธํ กุชฺฌนลกฺขณํ โกธํ, มกฺขํ ปรคุณสีลมกฺขนลกฺขณํ มกฺขญฺจ ครุํ กตฺวา จรติ, โส จรนฺโต ภิกฺขุ สทฺธมฺมสฺมิํ น รุหตีติ โยชนาฯ

[91] ‘‘อิธาหํ, ภิกฺขเว, เอกจฺจํ ปุคฺคลํ ปทุฏฺฐจิตฺตํ เอวํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานามิ…เป.… อิติ เม สุต’’นฺติ อิทํ สุตฺตมฺปิ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํ นามฯ ภิกฺขเว อิธ สาสเน, โลเก วา อหํ เอกจฺจํ ปุคฺคลํ ปทุฏฺฐจิตฺตํ มม เจตสา ตสฺส เจโต จิตฺตํ ปริจฺจ ปริจฺฉินฺทิตฺวา พุทฺธจกฺขุนา เอวํ ปชานามิฯ ‘‘กถํ ปชานามี’’ติ เจ ปุจฺเฉยฺย, ยญฺจ ปฏิปทํ ปฏิปนฺโน, ยญฺจ มคฺคํ สมารุฬฺโห อยํ ปุคฺคโล ยถา ยาย ทุปฺปฏิปทาย เยน ทุมฺมคฺเคน อิริยติ ปวตฺตติ, ตาย ทุปฺปฏิปทาย เตน ทุมฺมคฺเคน อิมมฺหิ อิมสฺมิํ สมเย ทุปฺปฏิปชฺชนกาเล อยํ ทุปฺปฏิปนฺนํ ปฏิปนฺโน ทุมฺมคฺคสมารุฬฺโห ปุคฺคโล เจ กาลํ กเรยฺย, เอวํ สติ อาภตํ วตฺถุ นิกฺขิตฺตํ ยถา, เอวํ นิรเย นิกฺขิตฺโตฯ ตํ กิสฺส เหตุ? ภิกฺขเว อสฺส ปุคฺคลสฺส จิตฺตํ ปทุฏฺฐํ ปโทสิตํ หิ ยสฺมา โหติ, ตสฺมา นิกฺขิตฺโตฯ เอวํ อิธ สาสเน, โลเก วา เจโตปโทสเหตุ จ ปน เอกจฺเจ สตฺตา ปุคฺคลา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคติํ วินิปาตํ อุปปชฺชนฺตีติ ปชานามีติฯ เอตมตฺถํ ภควา อโวจฯ ตตฺถ ตสฺมิํ สุตฺเต เอตํ ‘‘ปทุฏฺฐจิตฺตํ ญตฺวาน…เป.… นิรยํ โส อุปปชฺชตี’’ติ คาถาวจนํ อิติ เอวํ วุจฺจติฯ

สตฺถา อิธ สาสเน, โลเก วา ปทุฏฺฐจิตฺตํ เอกจฺจํ ปุคฺคลํ ญตฺวาน ภิกฺขูนํ สนฺติเก เอตมตฺถํ พฺยากาสิฯ

อิมมฺหิ อิมสฺมิํ สมเย อยํ ปุคฺคโล เจ กาลํ กยิราถ, เอวํ สติ ปทุฏฺฐจิตฺตสมงฺคี หิ นิรยสฺมิํ อุปปชฺเชยฺย, ปุคฺคลสฺส จิตฺตํ ปทูสิตํ หิ ยสฺมา โหติ, ตสฺมา อุปปชฺเชยฺย, เจโตปโทสเหตุ สตฺตา ทุคฺคติํ คจฺฉนฺติ อาภตํ วตฺถุํ นิกฺขิเปยฺย ยถา, เอวเมวํ ตถาวิโธ ทุปฺปญฺโญ โส ปโทสจิตฺโต ปุคฺคโล กายสฺส เภทา ปรํ มรณา นิรยํ อุปปชฺชตีติ อยมฺปิ อตฺโถ ภควตา วุตฺโต, อิติ เม มยา สุตนฺติ โยชนาฯ

‘‘สเจ ภายถ ทุกฺขสฺส, สเจ โว ทุกฺขมปฺปิยํ;

มากตฺถ ปาปกํ กมฺมํ, อาวิ วา ยทิ วา รโหฯ

‘‘สเจ จ ปาปกํ กมฺมํ, กริสฺสถ กโรถ วา;

น โว ทุกฺขา ปมุตฺยตฺถิ, อุเปจฺจปิ ปลายต’’นฺติฯ –

อิทํ สุตฺตมฺปิ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํ นามฯ สปฺปุริสา ตุมฺเห ทุกฺขสฺส ชาติทุกฺขชราทุกฺขพฺยาธิทุกฺขมรณทุกฺขอปายทุกฺข- อตีตวฏฺฏมูลกทุกฺขอนาคตวฏฺฏมูลกทุกฺขปจฺจุปฺปนฺนาหารมูลกทุกฺขาติ อฏฺฐวิธสฺส ทุกฺขสฺส สเจ ภายถ, โว ตุมฺเหหิ ทุกฺขํ ตถา อฏฺฐวิธํ ทุกฺขํ สเจ อปฺปิยํ, เอวํ สติ อาวิ วา ยทิ รโห วา ปาปกํ กมฺมํ มากตฺถ มา อกตฺถฯ สปฺปุริสา ตุมฺเห อาวิ วา ยทิ รโห วา ปาปกํ กมฺมํ สเจ กริสฺสถ วา สเจ กโรถ วา, เอวํ สติ อุเปจฺจปิ สญฺจิจฺจาปิ ปลายตํ ปลายนฺตานํ โว ตุมฺหากํ ทุกฺขา อฏฺฐวิธา ทุกฺขโต ปมุตฺติ มุจฺจนํ นตฺเถวาติ โยชนาฯ

‘‘อธมฺเมน ธนํ ลทฺธา, มุสาวาเทน จูภยํ;

มเมติ พาลา มญฺญนฺติ, ตํ กถํ นุ ภวิสฺสติฯ

‘‘อนฺตรายา สุ ภวิสฺสนฺติ, สมฺภตสฺส วินสฺสติ;

มตา สคฺคํ น คจฺฉนฺติ, นนุ เอตฺตาวตา หตา’’ติฯ –

อิทํ สุตฺตมฺปิ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํ นามฯ เย พาลา อธมฺเมน จ มุสาวาเทน จ ธนํ สวิญฺญาณาวิญฺญาณํ สพฺพํ ลภิตพฺพํ ธนํ ลทฺธา อุภยํ ธนํ ‘‘มม ธน’’นฺติ มญฺญนฺติ, เตสํ พาลานํ ตํ อุภยํ ธนํ กถํ เกน นุ ปกาเรน ภวิสฺสติ, อธมฺเมน สมฺภตตฺตา จิรฏฺฐิติกํ น โหติฯ อนฺตรายา ราชนฺตรายาทโย อนฺตรายา เตสํ พาลานํ ภวิสฺสนฺติฯ เยน อธมฺมโวหาราทิเกน ยํ ธนํ สมฺภตํ, อสฺส อธมฺมโวหาราทิกสฺส ตํ สมฺภตํ ธนํ วินสฺสติฯ มตา มรนฺตา เต พาลา สคฺคํ สุคติํ น คจฺฉนฺติฯ

สุคติ หิ โสภเนหิ โภเคหิ อคฺโคติ ‘‘สคฺโค’’ติ อธิปฺเปตา ฯ เอตฺตาวตา เอตฺตเกน ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกานํ อตฺตหิตานํ หายเนน เต พาลา หตา วินฏฺฐา ภวนฺติ นนูติ โยชนาฯ

‘‘กถํ ขณติ อตฺตานํ, กถํ มิตฺเตหิ ชีรติ;

กถํ วิวฏฺฏเต ธมฺมา, กถํ สคฺคํ น คจฺฉติ’’ฯ

‘‘โลภา ขณติ อตฺตานํ, ลุทฺโธ มิตฺเตหิ ชีรติ;

โลภา วิวฏฺฏเต ธมฺมา, โลภา สคฺคํ น คจฺฉตี’’ติฯ –

อิทํ สุตฺตมฺปิ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํ นามฯ โยชนตฺโถ ปากโฏฯ

‘‘จรนฺติ พาลา ทุมฺเมธา, อมิตฺเตเนว อตฺตนา;

กโรนฺตา ปาปกํ กมฺมํ, ยํ โหติ กฏุกปฺผลํฯ

‘‘น ตํ กมฺมํ กตํ สาธุ, ยํ กตฺวา อนุตปฺปติ;

ยสฺส อสฺสุมุโข โรทํ, วิปากํ ปฏิเสวตี’’ติฯ –

อิทํ สุตฺตมฺปิ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํ นามฯ ทุมฺเมธา นิปฺปญฺญา พาลา อมิตฺเตน ปาปกํ กมฺมํ กตํ อิว, เอวํ อตฺตนา กฏุกปฺผลํ ยํ กมฺมํ กตํ โหติ, ตํ ปาปกํ กตํ กมฺมํ กโรนฺตา จรนฺติฯ ยํ กมฺมํ กตฺวา กโรนฺโต ปจฺฉา อนุตปฺปติ, ตํ กตํ กมฺมํ น สาธุฯ ยสฺส กมฺมสฺส วิปากํ โรทํ รุทนฺโต อสฺสุมุโข ปฏิเสวติ, ตํ กตํ กมฺมํ น สาธูติ โยชนาฯ

‘‘ทุกฺกรํ ทุตฺติติกฺขญฺจ…เป.… อวีตราโค’’ติ อิทํ สุตฺตมฺปิ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํ นามฯ สุตฺตตฺโถ อฏฺฐกถายํ วิตฺถารโต วุตฺโตฯ

‘‘อปฺปเมยฺยํ ปมินนฺโต, โกธ วิทฺวา วิกปฺปเย;

อปฺปเมยฺยํ ปมายินํ, นิวุตํ ตํ มญฺเญ อกิสฺสว’’นฺติฯ –

อิทํ สุตฺตมฺปิ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํ นามฯ อิธ สาสเน อปฺปเมยฺยํ อปฺปเมยฺยคุณํ ขีณาสวํ ปุคฺคลํ ‘‘อยํ ขีณาสโว ปุคฺคโล เอตฺตกสีโล เอตฺตกสมาธิ เอตฺตกปญฺโญ’’ติ ปมินนฺโต โก ปุถุชฺชโน วิกปฺปเยฯ อปฺปเมยฺยํ ขีณาสวปุคฺคลํ ปมายินํ ปมายนฺตํ ตํ ปุถุชฺชนํ อยํ นิวุตํ อวกุชฺชปญฺญํ อกิสฺสวํ อปญฺญนฺติ มญฺเญ มญฺญามีติ โยชนาฯ

‘‘ปุริสสฺส หิ ชาตสฺส, กุฐารี ชายเต มุเข;

ยาย ฉินฺทติ อตฺตานํ, พาโล ทุพฺภาสิตํ ภณํฯ

‘‘น หิ สตฺถํ สุนิสิตํ, วิสํ หลาหลํ อิว;

เอวํ วิรทฺธํ ปาเตติ, วาจา ทุพฺภาสิตา ยถา’’ติฯ –

อิทํ สุตฺตมฺปิ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํ นามฯ ทุพฺภาสิตํ อริยูปวาทสงฺขาตํ ผรุสวาจํ ภณํ ภณนฺโต พาโล ทุฏฺโฐ ปุริโส ยาย กุฐารีสทิสิยา ทุพฺภาสิตวาจาย อตฺตานํ ฉินฺทติ, สา กุฐารีสทิสี ทุพฺภาสิตวาจา ชาตสฺส ปุริสสฺส มุเข ชายเต ชายติ, สา ทุพฺภาสิตวาจา มุเข ชายติ อิว, เอวํ สุนิสิตํ สตฺถํ มุเข น ชายติ, ยถา หลาหลํ วิสํ มุเข น ชายติ, ทุพฺภาสิตา วาจา อปาเยสุ วิรทฺธํ ปุคฺคลํ ปาเตติ ยถา, เอวํ สุนิสิตํ สตฺถํ อปาเยสุ น ปาเตติ, หลาหลํ วิสํ อปาเยสุ น ปาเตตีติ โยชนาฯ

[92]

‘‘โย นินฺทิยํ ปสํสติ, ตํ วา นินฺทติ โย ปสํสิโย;

วิจินาติ มุเขน โส กลิํ, กลินา เตน สุขํ น วินฺทติฯ

‘‘อปฺปมตฺโต อยํ กลิ, โย อกฺเขสุ ธนปราชโย;

สพฺพสฺสาปิ สหาปิ อตฺตนา, อยเมว มหนฺตตโร กลิ;

โย สุคเตสุ มนํ ปโทสเยฯ

‘‘สตํ สหสฺสานํ นิรพฺพุทานํ, ฉตฺติํสตี ปญฺจ จ อพฺพุทานิ;

ยมริยครหี นิรยํ อุเปติ, วาจํ มนญฺจ ปณิธาย ปาปก’’นฺติฯ –

อิทํ สุตฺตมฺปิ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํ นามฯ โย ปุคฺคโล นินฺทิยํ ทุจฺจรํ ทุสฺสีลํ ปุคฺคลํ ปสํสติ, โส ปสํสโก ปุคฺคโล มุเขน กลิํ วิจินาติ อุปจินาติ, เตน กลินา สุขํ น วินฺทติฯ

โย สุจารี สีลวา ปุคฺคโล ปสํสิโย โหติ, ตํ วา สุจาริํ วา สีลวนฺตํ ปุคฺคลํ โย ปุคฺคโล นินฺทติ, โส นินฺทนฺโต ปุคฺคโล มุเขน กลิํ วิจินาติ อุปจินาติ, เตน กลินา สุขํ น วินฺทติฯ

อตฺตนา สหาปิ สพฺพสฺส ธนสฺส วเสนปิ อกฺเขสุ โย ธนปราชโย ภวติ, อยํ กลิ อยํ ธนปราชโย อปฺปมตฺโต โหติฯ โย ปุคฺคโล สุคเตสุ มนํ ปโทสเย, ตสฺส ปุคฺคลสฺส โย กลิ ภวติ, อยเมว กลิ มหนฺตตโร โหติฯ

กสฺมา? วาจญฺจ มนญฺจ ปณิธาย อริยครหี ปุคฺคโล ยํ กาลํ ปาปกํ นิรยํ อุเปติ, โส กาโล ‘‘สตํ สหสฺสานํ นิรพฺพุทานญฺจ ฉตฺติํส นิรพฺพุทานิ จ ปญฺจ อพฺพุทานิ จ ยสฺมิํ กาเล คณียนฺตี’’ติ เตน กาเลน สโม โหติ, ตสฺมา มหนฺตตโร โหตีติ โยชนาฯ

‘‘โย โลภคุเณ อนุยุตฺโต…เป.…

คจฺฉสิ โข ปปตํ จิรรตฺต’’นฺติฯ –

อิทํ สุตฺตมฺปิ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํ นามฯ โย ปุคฺคโล โลภคุเณ อนุยุตฺโต อนุ ปุนปฺปุนํ ยุตฺโต โหติ, โส ปุคฺคโล อญฺเญ ปุคฺคเล วจสา ปริภาสติ, อสฺสทฺโธ กทริโย อวทญฺญู พุทฺธานํ โอวาทญฺญู น โหติ, มจฺฉรี เปสุณิยํ เปสุณิยสฺมิํ อนุยุตฺโต โหติฯ

มุขทุคฺค มุขวิสม วิภูต วิคตภูต อนริย ภูนหุ พุทฺธิวินาสก ปาปก ทุกฺกฏการิ ปุริสนฺต ปุริสลามก กลิ อลกฺขิ อวชาตปุตฺต ตฺวํ เนรยิโก อสิฯ อิธ อิทานิ พหุภาณี มา โหหิฯ

อหิตาย รชํ อตฺตนิ มา อากิรสิ มา ปกฺขิปสิฯ กิพฺพิสการิ ตฺวํ สนฺเต ขีณาสเว ปุคฺคเล ครหสิ, พหูนิ ทุจฺจริตานิ กมฺมานิ จรสิ, จริตฺวา ตฺวํ จิรรตฺตํ รจนวิรหิตํ ปปตํ นรกํ นิรยํ คจฺฉสิ โข เอกํเสนาติ โยชนาฯ

นานาวิธํ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํ อาจริเยน นิทฺธาริตํ, อมฺเหหิ จ ญาตํ, ‘‘กตมํ วาสนาภาคิยํ สุตฺต’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตมํ วาสนาภาคิยํ สุตฺต’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถาติ เตสุ โสฬสสุ สํกิเลสภาคิยาทีสุ สุตฺเตสุ กตมํ สุตฺตํ วาสนาภาคิยํ สุตฺตํ นามาติ ปุจฺฉติฯ ‘‘มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา…เป.… ฉายาว อนปายินี’’ติ อิทํ วาสนาภาเค ปุญฺญภาเค วิสเย วาจกญาปกภาเวน ปวตฺตนโต วาสนาภาคิยํ สุตฺตํ นามฯ อตฺโถ ปากโฏฯ

[93] ‘‘มหานาโม สกฺโก ภควนฺตํ เอตทโวจ…เป.… อปาปิกา กาลงฺกิริยา’’ติ อิทํ สุตฺตมฺปิ วาสนาภาเค ปุญฺญภาเค วิสเย วาจกญาปกภาเวน ปวตฺตนโต วาสนาภาคิยํ สุตฺตํ นามฯ อตฺโถ ปากโฏฯ

‘‘สุขกามานิ ภูตานิ, โย ทณฺเฑน น หิํสติ;

อตฺตโน สุขเมสาโน, เปจฺจ โส ลภเต สุข’’นฺติฯ –

อิทํ สุตฺตมฺปิ วาสนาภาคิยํ สุตฺตํ นามฯ อตฺโถ ปากโฏฯ

‘‘คุนฺนํ เจ ตรมานานํ…เป.… ราชา เจ โหติ ธมฺมิโก’’ติ อิทํ สุตฺตมฺปิ วาสนาภาคิยํ สุตฺตํ นามฯ อตฺโถ ปากโฏฯ

[94] ‘‘ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป.… เอวํ ปชานาตี’’ติ อิทํ สุตฺตมฺปิ วาสนา…เป.… สุตฺตํ นามฯ อตฺโถ ปากโฏฯ

‘‘กสฺมา ภควา ชนปทจาริกํ จรตี’’ติ ปุจฺเฉยฺย, สตฺตหิ การเณหิ พุทฺธา ภควนฺโต ชนปทจาริกํ จรนฺติฯ กตเมหิ สตฺตหิ? เทสนฺตรคตานํ เวเนยฺยานํ วินยนตฺถํ, ตตฺร ฐิตานํ อุสฺสุกฺกสมุปฺปาทนตฺถํ, สาวกานํ เอกสฺมิํ ฐาเน นิพทฺธวาสนิวารณตฺถํ, อตฺตโน จ ตตฺถ นิพทฺธวาเส อนาสงฺคทสฺสนตฺถํ, สมฺพุทฺธวสิตฏฺฐานตาย เทสานํ เจติยภาวสมฺปาทนตฺถํ, พหูนํ สตฺตานํ ทสฺสนูปสงฺกมนาทีหิ ปุญฺโญฆปฺปสวนตฺถํ, อวุฏฺฐิอาทิอุปทฺทวูปสมนตฺถญฺจาติ อิเมหิ สตฺตหิ การเณหิ พุทฺธา ภควนฺโต ชนปทจาริกํ จรนฺตีติ ชนปทจรณการณํ เวทิตพฺพํฯ

‘‘เอกปุปฺผํ จชิตฺวาน, สหสฺสํ กปฺปโกฏิโย;

เทเว เจว มนุสฺเส จ, เสเสน ปรินิพฺพุโต’’ติฯ –

อิทํ สุตฺตมฺปิ วาสนาภาคิยํ สุตฺตํ นามฯ สหสฺสํ กปฺปโกฏิโยติ สหสฺสํ อตฺตภาวโต โกฏิโยฯ

‘‘อสฺสตฺเถ หริโตภาเส, สํวิรูฬฺหมฺหิ ปาทเป;

เอกํ พุทฺธคตํ สญฺญํ, อลภิํหํ ปติสฺสโตฯ

‘‘อชฺช ติํสํ ตโต กปฺปา, นาภิชานามิ ทุคฺคติํ;

ติสฺโส วิชฺชา สจฺฉิกตา, ตสฺสา สญฺญาย วาสนา’’ติฯ –

อิทํ สุตฺตมฺปิ วาสนาภาคิยํ สุตฺตํ นามฯ หริโตภาเสติ หริตโอภาเสฯ อลภิํหนฺติ อหํ อลภิํฯ

‘‘ปิณฺฑาย โกสลํ ปุรํ…เป.… วิปาโก โหติ อจินฺติโย’’ติ อิทํ สุตฺตมฺปิ วาสนาภาคิยํ สุตฺตํ นามฯ อคฺคปุคฺคโล อนุกมฺปโก ตณฺหานิฆาตโก มุนิ สมฺพุทฺโธ ปุเรภตฺตํ ปิณฺฑาย ปิณฺฑํ ปฏิคฺคณฺหิตุํ โกสลํ ปุรํ ปาวิสิฯ

ยสฺส ปุริสสฺส หตฺเถ สพฺพปุปฺเผหิ อลงฺกโต วฏํสโก ปุปฺผวฏํสโกว อตฺถิ, โส อยํ ปุริโส ราชมคฺเคน โกสลปุรํ ปวิสนฺตํ ภิกฺขุสงฺฆปุรกฺขตํ เทวมานุสปูชิตํ สมฺพุทฺธํ อทฺทส, ทิสฺวา หฏฺโฐ จิตฺตํ ปสาเทสิ; ปสาเทตฺวา สมฺพุทฺธํ อุปสงฺกมิฯ

อุปสงฺกมิตฺวา โส อยํ ปสนฺโน หุตฺวา สุรภิํ วณฺณวนฺตํ มโนรมํ ตํ วฏํสกํ สมฺพุทฺธสฺส เสหิ ปาณีภิ อุปนาเมสิฯ

ตโต พุทฺธสฺส ลปนนฺตรา ลปนสฺส วทนสฺส อนฺตรา อคฺคิสิขา วณฺณา สหสฺสรํสิ โอกฺกา ปภา นิกฺขมิ, อพฺภา วิชฺชุ นิกฺขมติ อิว, เอวํ อานนา สหสฺสรํสิ นิกฺขมิตฺวา อาทิจฺจพนฺธุโน สีเส ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กริตฺวาน ปริวฏฺเฏตฺวา มุทฺธนิ อนฺตรธายถฯ

อานนฺโท อจฺฉริยํ อพฺภุตํ โลมหํสนํ อิทํ ปาฏิหาริยํ ทิสฺวา จีวรํ เอกํสํ กริตฺวา เอตํ อพฺรวิ – ‘‘มหามุนิ, สิตกมฺมสฺส เหตุ โก? ตํ เหตุํ พฺยากโรหิ, ธมฺมาโลโก ภวิสฺสตี’’ติฯ

ยสฺส ภควโต สพฺพธมฺเมสุ ญาณํ สทา ปวตฺตติ, กงฺขาวิตรโณ มุนิ โส ภควา กงฺขิํ เวมติกํ อานนฺทํ เถรํ เอตํ อพฺรวิฯ อานนฺท, โย โสปุริโส มยิ จิตฺตํ ปสาทยิ, โส ปุริโส จตุราสีติกปฺปานิ ทุคฺคติํ น คมิสฺสติ, เทเวสุ เทวโสภคฺคํ ทิพฺพํ รชฺชํ ปสาสิตฺวา มนุเชสุ รฏฺเฐ สกลรฏฺเฐ มนุชินฺโท ราชา ภวิสฺสติฯ โส ปุริโส จริมํ ปพฺพชิตฺวา, ธมฺมตํ สจฺฉิกตฺวา จ ธุตราโค วฏํสโก นาม ปจฺเจกพุทฺโธ ภวิสฺสติฯ

ตถาคเต วา สมฺมาสมฺพุทฺเธ วา ปจฺเจกสมฺพุทฺเธ วา ตสฺส ตถาคตสฺส สาวเก วา จิตฺเต ปสนฺนมฺหิ ทกฺขิณา อปฺปกา นาม นตฺถิฯ

พุทฺธา เอวํ เอตฺตกาติ อจินฺติยา ภวนฺติฯ พุทฺธธมฺมา พุทฺธคุณา เอวํ เอตฺตกาติ อจินฺติยา ภวนฺติ, อจินฺติเย ปสนฺนานํ วิปาโก ปุญฺญวิปาโก เอวํ เอตฺตโกติ อจินฺติโย โหตีติ เอตํ อพฺรวีติ โยชนาฯ

[96] ‘‘อิธาหํ , ภิกฺขเว, เอกจฺจํ ปุคฺคลํ…เป.… อยมฺปิ อตฺโถ วุตฺโต ภควตา อิติ เม สุต’’นฺติ อิทํ สุตฺตมฺปิ วาสนาภาคิยํ สุตฺตํ นามฯ ภิกฺขเว, อิธ อิมสฺมิํ สาสเน อหํ เอกจฺจํ ปุคฺคลํ เอวํ มม เจตสา เอกจฺจสฺส ปุคฺคลสฺส เจโต จิตฺตํ ปริจฺจ พุทฺธจกฺขุนา เอวํ ปชานามิ, ยถา เยน ปกาเรน อยํ ปุคฺคโล ยญฺจ ทานาทิปฏิปทํ ปฏิปนฺโน, ยญฺจ ทสฺสนาทิมคฺคํ สมารุฬฺโห หุตฺวา ตํ ปฏิปทํ, มคฺคญฺจ อิริยติ ปวตฺเตติ, อิมมฺหิ อิมสฺมิญฺจ สมเย อยํ ปุคฺคโล เจ กาลํ กเรยฺย, เอวํ สติ อาภตํ วตฺถุํ นิกฺขิปติ ยถา, เอวํ ตาย ปฏิปทาย เตน มคฺเคน สคฺเค อตฺตนิกฺขิตฺโต ภเวฯ ตํ กิสฺส เหตุ? ภิกฺขเว, อสฺส ปุคฺคลสฺส จิตฺตํ หิ ยสฺมา ปสนฺนํ ปสาทิตํ, ตสฺมา นิกฺขิตฺโต ภเวฯ อิธ สาสเน, โลเก วา เอกจฺเจ สตฺตา ปุคฺคลา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคติํ สคฺคํ โลกํ เจโตปสาทเหตุ โข ปน อุปปชฺชนฺตีติ เอวํ อหํ ปชานามีติ ภควา เอตมตฺถํ อโวจฯ ตตฺถ ตสฺมิํ อตฺเถ สงฺคหวเสน ปวตฺตํ เอตํ ‘‘ปสนฺนจิตฺตํ ญตฺวาน…เป.… สคฺคํ โส อุปปชฺชตี’’ติ คาถาวจนํ วุจฺจติฯ อยมฺปิ อตฺโถ ภควตา วุตฺโต, อิติ เม มยา สุตนฺติ โยชนาฯ

‘‘สุวณฺณจฺฉทนํ นาวํ…เป.… เอตาทิสํ กตปุญฺญา ลภิ’’นฺติ อิทํ สุตฺตมฺปิ วาสนาภาคิยํ สุตฺตํ นามฯ นาริ เทวธีตา สุวณฺณจฺฉทนํ สุวณฺณาลงฺกาเรหิ ฉาทิตํ นาวํ อารุยฺห ติฏฺฐสิ, โปกฺขรณิํ เทวโปกฺขรณิํ โอคาหสิ, ปทุมํ ปาณินา ฉินฺทสิฯ

เทวเต เกน กมฺเมน เต ตว ตาทิโส วณฺโณ ตาทิโส อานุภาโว ตาทิสี ชุติ ภวติ, เทวเต เต ตว เย เกจิ โภคา มนสา อิจฺฉิตา ภวนฺติ, เต โภคา จ เกน กมฺเมน อุปฺปชฺชนฺติฯ เทวเต เม ปุจฺฉิตา ตฺวํ สํส สํสาหิ อิทํ สพฺพํ กิสฺส กมฺมสฺส จ ผลนฺติ สกฺโก ปุจฺฉติฯ

เทวราเชน ปุจฺฉิตา สา เทวธีตา อตฺตมนา หุตฺวา ปญฺหํ ปุฏฺฐา สกฺกสฺส พฺยากาสิฯ เทวราชา อทฺธานํ ทีฆมคฺคํ ปฏิปนฺนา อหํ ยสสฺสิโน กสฺสปสฺส ภควโต มโนรมํ ถูปํ อทฺทสฺสํ, ทิสฺวา ตตฺถ ถูเป จิตฺตํ ปสาเทสิํฯ ปสนฺนาหํ เสหิ ปาณีหิ ปทุมปุปฺเผหิ ปูเชสิํฯ ตสฺเสว กมฺมสฺส อิทํ สพฺพํ ผลํ วิปาโก ภเวฯ กตปุญฺญาหํ เอตาทิสํ ผลํ อลภินฺติ สกฺกสฺส พฺยากาสิฯ อิติ เม สุตนฺติ มหาโมคฺคลฺลาโน วทตีติ โยชนาฯ

‘‘ยถานิทฺธาริตสุตฺตานิเยว วาสนาภาคิยสุตฺตานิ ปริปุณฺณานี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ทานกถา สีลกถา สคฺคกถา ปุญฺญกถา ปุญฺญวิปากกถาติ อิทํ วาสนาภาคิย’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ยาย เทสนาย ทานญฺจ ทานผลญฺจ ทสฺสิตํ, สา เทสนา ทานกถา นามฯ ยาย เทสนาย สีลญฺจ สีลผลญฺจ ทสฺสิตํ, สา เทสนา สีลกถา นามฯ ยาย เทสนาย สคฺคา จ สคฺเคสุ นิพฺพตฺตาปกญฺจ กมฺมํ ทสฺสิตํ, สา สคฺคกถา นามฯ ยาย เทสนาย ทานสีลภาวนาทิวเสน ทสวิธํ ปุญฺญกมฺมํ ทสฺสิตํ, สา ปุญฺญกถา นามฯ ยาย เทสนาย ตาทิสสฺส ปุญฺญกมฺมสฺส วิวิโธ อยํ วิปาโก อิมสฺส ปุญฺญสฺส วิปาโกติ นิยเมตฺวา ทสฺสิโต, สา ปุญฺญวิปากกถา นามฯ

ทสพลธรานํ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ อุทฺทิสฺสกเตสุ สรีรธาตุํ อพฺภนฺตเร ฐเปตฺวา ปํสูหิ กเตสุ ถูเปสุ เย นรา ปสนฺนา, เต นรา ตตฺถ ถูเป การํ ปุญฺญํ กตฺวา สคฺเคสุ อุปฺปชฺชิตฺวา ปโมทนฺตีติ โยชนาฯ อิทํ สุตฺตํ วา…เป.… สุตฺตํฯ

[97] เทวปุตฺตสรีรวณฺณา เทวปุตฺตสรีรสทิสวณฺณา สุภคสณฺฐิติ โสภคฺคยุตฺตสณฺฐานา สพฺเพ ชนา อุทเกน ปํสุํ เตเมตฺวา ถูปํ วฑฺเฒถ, โส อยํ ถูโป กสฺส ปุคฺคลสฺส ถูโปติ ปุจฺฉติฯ

สุคตฺเต สุนฺทรคตฺเต เทวเต ตสฺมิํ ถูเป ปสนฺนา อิเม เทวมนุชา การํ ปุญฺญํ กโรนฺตา หุตฺวา ชรามรณโต ปมุจฺจเรฯ โส อยํ ถูโป มเหสิโน ทสพลธมฺมธาริโน สุคตสฺส ถูโปติ เวทิตพฺโพติ อาหาติ โยชนาฯ อิทํ สุตฺตํ วา…เป.… สุตฺตํฯ

ยาหํ ยา อหํ มเหสิโน ถูปํ จตฺตาริ อุปฺปลานิ จ มาลญฺจ อภิโรปยิํ, เตน มยา กตํ ตํ ปุญฺญํ อุฬารํ วต อาสิ อโหสิฯ ตโต กปฺปโต อชฺช กปฺปา ติํสํ ธรนฺติ สตฺถุโน ถูปํ ปูเชตฺวา ตตฺตกานิ ทุคฺคติํ น ชานามิ, วินิปาตํ น คจฺฉามีติ โยชนาฯ อิทํ สุตฺตํ วา…เป.… สุตฺตํฯ

อหํ พาตฺติํสลกฺขณธรสฺส พาตฺติํสลกฺขณธเรน สมฺปนฺนสฺส วิชิตวิชยสฺส โลกนาถสฺส ถูปํ อปูเชสิํ, ปูเชตฺวา สตสหสฺสํ กปฺเป อายุกปฺเป ปมุทิโต อาสิํฯ

มยา ยํ ปุญฺญํ ปสุตํ, เตน ปุญฺเญน วินิปาตํ อนาคนฺตุน อนาคนฺตฺวา เทวโสภคฺคํ สมฺปตฺติํ จ เทวรชฺชานิ จ ตานิ อการิํ ฯ อถ วา เทวโสภคฺคญฺจ มยา การิตํ, รชฺชานิ จ มยา การิตานิฯ

อทนฺตทมกสฺส สาสเน ยํ จกฺขุ ปญฺญาจกฺขุ ปณิหิตํ, ตถา จิตฺตํ ยํ วิมุตฺตจิตฺตํ ปณิหิตํ, ตํ สพฺพํ ปญฺญาจกฺขุ วิมุตฺตจิตฺตํ เม มยา ลทฺธํ, อหํ วิธุตลตาสงฺขาตตณฺหา หุตฺวา วิมุตฺตจิตฺตา ผลวิมุตฺตจิตฺตสมฺปนฺนา อมฺหีติ อโวจาติ โยชนาฯ อิทํ สุตฺตํ วา…เป.… สุตฺตํฯ

[98] วิมุตฺตจิตฺเต ผลวิมุตฺตจิตฺตสมฺปนฺเน อขิเล ปญฺจเจโตขีลรหิเต อนาสเว อรณวิหาริมฺหิ อรณวิหารสีเล อสงฺคมานเส อลคฺคมานเส ปจฺเจกพุทฺธสฺมิํ สามากปตฺโถทนมตฺตเมว ทกฺขิณํ อทาสิํฯ

ตสฺมิํ ปจฺเจกพุทฺเธ อุตฺตมํ ธมฺมํ ปจฺเจกโพธิธมฺมํ โอกปฺปยิํ ‘‘โส อุตฺตโม ธมฺโม อตฺถี’’ติ สทฺทหิํฯ เอวํ อริยวิหาเรน วิหารีหิ ปจฺเจกพุทฺเธหิ เม มม สงฺคโม กโต สิยา ภเว, กุทาสุปิ จ อหํ อเปกฺขวา มา ภเวยฺยนฺติ มานสํ ตสฺมิญฺจ ธมฺเม ปณิเธสิํ ‘‘อิมินา ปจฺเจกพุทฺเธน ลทฺธธมฺมํ อหมฺปิ สจฺฉิกเรยฺย’’นฺติ จิตฺตํ ปณิทหิํฯ

ตสฺเสว ปจฺเจกพุทฺเธ กตสฺเสว กมฺมสฺส วิปากโต อหํ ทีฆายุเกสุ อมเมสุ ‘‘มม ปริคฺคโห’’ติ ปริคฺคหาภาเวน อปริคฺคเหสุ วิเสสคามีสุ อหีนคามีสุ กุรูสุ อุตฺตรกุรูสุ ปาณีสุ สตฺเตสุ สหสฺสกฺขตฺตุํ อุปปชฺชถ อุปปชฺชิํฯ

ตสฺเสว กมฺมสฺส วิปากโต วิจิตฺรมาลาภรณานุเลปีสุ ยสสฺสีสุ ปริวารวนฺเตสุ ติทโส เทโว อหํ วิสิฏฺฐกายูปคโต หุตฺวา สหสฺสกฺขตฺตุํ อุปปชฺชถฯ

ตสฺเสว กมฺมสฺส วิปากโต อหํ วิมุตฺตจิตฺโต อขีโล อนาสโว หุตฺวา หิตาหิตาสีหิ กุสลากุสลวีติวตฺเตหิ อนฺติมเทหธาริภิ อิเมหิ ปจฺเจกพุทฺเธหิ, พุทฺธสาวเกหิ วา เม มม สมาคโม อาสิฯ

‘‘สีลวโต ยํ อิจฺฉิตํ, ตํ สมิชฺฌเต’’ติ อิมํ วจนํ ตถาคโต ชิโน ปจฺจกฺขํ กตฺวา อวจ โข, ยถา ยถา เยน เยน ปกาเรน เม มนสา วิจินฺติตํ, ตถา ตถา เตน เตน ปกาเรน สมิทฺธํ ภวติฯ อยํ ภโว อนฺติโม ภโวติ โยชนาฯ อิทํ สุตฺตํ วา…เป.… สุตฺตํฯ

เอกติํสมฺหิ กปฺปมฺหิ ชิโน อเนโช อนนฺตทสฺสี ‘‘สิขี’’ติ อิตินามโก อุปฺปชฺชิฯ ตสฺสาปิ ภควโต ราชา ภาตา สิขิทฺเธ จ สิขี อิตินามเก พุทฺเธ จ ตสฺส ภควโต ธมฺเม จ อภิปฺปสนฺโน โลกวินายกมฺหิ ปรินิพฺพุเต สติ เทวาติเทวสฺส นรุตฺตมสฺส มเหสิโน วิปุลํ มหนฺตํ สมนฺตโต คาวุติกํ ถูปํ อกาสิํฯ

ตสฺมิํ ถูเป พลิํ ปูชาพลิํ อภิหารี มนุสฺโส ชาติสุมนํ ปคฺคยฺห ปหฏฺโฐ ปูเชสิฯ อสฺส มนุสฺสสฺส เอกํ ปุปฺผํ วาเตน ปหริตํ หุตฺวา ปติตํฯ อหํ ตํ ปติตํ เอกํ ปุปฺผํ คเหตฺวา ตสฺเสว ปุปฺผสามิกสฺส อทาสิํฯ

โส มนุสฺโส ปุปฺผสามิโก อภิปฺปสนฺนจิตฺโต หุตฺวา มํ ‘‘ตฺวเมว เอตํ เอกํ ปุปฺผํ ปูชา’’ติ อทาสิฯ ททาสีติ เอตฺถ ท-กาโร อาคโมฯ อหํ ตํ เอกํ ปุปฺผํ คเหตฺวา พุทฺธํ พุทฺธคุณํ ปุนปฺปุนํ อนุสฺสรนฺโต ยสฺมิํ กปฺเป อภิโรปยิํ, ตโต กปฺปโต อชฺช กปฺปา ติํสํ อเหสุํฯ เตสุ กปฺเปสุ ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, วินิปาตญฺจ น คจฺฉามิ, อิทํ ผลํ ถูปปูชาย ผลนฺติ อโวจาติ โยชนาฯ อิทํ สุตฺตํ วา…เป.… สุตฺตํฯ

พฺรหฺมทตฺตสฺส พฺรหฺมทตฺตนามกสฺส ราชิโน กปิลํ นาม นครํ สุวิภตฺตํ ภาคโต สุฏฺฐุ วิภตฺตํ, มหาปถํ มหาปถสมฺปนฺนํ อากิณฺณํ, นานาชาติเกหิ มนุสฺเสหิ ปริปุณฺณํ, อิทฺธํ ผีตญฺจ อาสิฯ

ปญฺจาลานํ ตตฺถ ปุรุตฺตเม อหํ กุมฺมาสํ วิกฺกิณิํ, โส อหํ ยสสฺสินํ อุปริฏฺฐํ อุปสมีเป ฐิตํ อริฏฺฐํ นาม สมฺพุทฺธํ ปจฺเจกพุทฺธํ อทฺทสิํ, ทิสฺวา หฏฺโฐ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา นรุตฺตมํ อริฏฺฐํ เม เคหสฺมิํ ยํ ธุวภตฺตํ วิชฺชถ วิชฺชิ, เตน ธุวภตฺเตน นิมนฺเตสิํฯ

ยโต จ ยสฺมิํ กาเล จ กตฺติโก ยสฺสํ ปนฺนรสีปุณฺโณ, สา ปุณฺณมาสี ปนฺนรสี อุปฏฺฐิตา, ตโต จ ตสฺมิํ กาเล จ อหํ นวํ ทุสฺสยุคํ คยฺห อริฏฺฐสฺส อริฏฺฐนามกสฺส ปจฺเจกพุทฺธสฺส อุปนาเมสิํฯ

นรุตฺตโม อนุกมฺปโก การุณิโก ตณฺหานิฆาตโก มุนิ ปจฺเจกพุทฺโธ ปสนฺนจิตฺตํ มํ ญตฺวาน ปฏิคฺคณฺหิฯ

อหํ กลฺยาณํ พุทฺธวณฺณิตํ กมฺมํ กริตฺวาน เทเว จ มนุสฺเส จ สนฺธาวิตฺวา ตโต จุโต พาราณสิยํ นคเร อฑฺเฒ กุลสฺมิํ เสฏฺฐิสฺส เอกปุตฺตโก อุปฺปชฺชิํ, ปาเณหิ จ ปิยตโร อาสิํฯ

ตโต จ ตสฺมิํ กาเล วิญฺญุตํ ปตฺโต หุตฺวา เทวปุตฺเตน โจทิโต อหํ ปาสาทา โอรุหิตฺวาน สมฺพุทฺธํ ภควนฺตํ โคตมํ อุปสงฺกมิํฯ

โส สมฺพุทฺโธ ภควา โคตโม อนุกมฺปาย เม ธมฺมํ อเทเสสิฯ ทุกฺขํ ทุกฺขสจฺจญฺจ ทุกฺขสมุปฺปาทํ สมุทยสจฺจญฺจ ทุกฺขสฺส อติกฺกมํ นิโรธสจฺจญฺจ อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ ทุกฺขูปสมคามินํ มคฺคํ มคฺคสจฺจญฺจ อิติ จตฺตาริ สจฺจานิ เทสิตานิ, ตทุปฺปาทกํ ธมฺมํ มุนิ ภควา โคตโม อเทสยิฯ

อหํ ตสฺส ภควโต โคตมสฺส วจนํ สุตฺวา สาสเน รโต หุตฺวา วิหริํ, อหํ รตฺตินฺทิวํ อตนฺทิโต หุตฺวา สมถํ ปฏิวิชฺฌิํฯ

อชฺฌตฺตญฺจ เย อาสวา, พหิทฺธา จ เย อาสวา มคฺเคน สมุจฺฉินฺนา อาสุํ, สพฺเพ เต อาสวา เม มม วิชฺชิํสุ, ปุน น จ อุปฺปชฺชเรฯ

ทุกฺขํ ‘‘ปริยนฺตกตํ ยสฺส ทุกฺขสฺสา’’ติ ปริยนฺตกตํ อาสิ, อยํ สมุสฺสโย ชาติมรณสํสาโร จริโม อนฺติโม อาสิ, อิทานิ อิมสฺส อตฺตภาวสฺส อนนฺตรํ ปุนพฺภโว มม นตฺถีติ อโวจาติ โยชนาฯ ยํ นานาวิธํ วาสนาภาคิยํ สุตฺตํ อุทาหรณวเสน นิทฺธาริตํ, อิทํ นานาวิธํ สุตฺตํ วาสนาภาเค ปุญฺญโกฏฺฐาเส วิสเย วาจกญาปกภาเวน ปวตฺตนโต วาสนาภาคิยํ สุตฺตํ นามฯ

นานาวิธํ วาสนาภาคิยํ สุตฺตํ อาจริเยน นิทฺธาริตํ, อมฺเหหิ จ ญาตํ, ‘‘กตมํ นิพฺเพธภาคิยํ สุตฺต’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตมํ นิพฺเพธภาคิยํ สุตฺต’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ เตสุ โสฬสสุ สํกิเลสภาคิยาทีสุ สุตฺเตสุ กตมํ สุตฺตํ นิพฺเพธภาคิยํ สุตฺตํ นามาติ ปุจฺฉติฯ

อุทฺธํ พฺรหฺมโลเก อโธ กามาวจเร ภเว สพฺพธิ สพฺเพสุ ภเวสุ วิปฺปมุตฺโต อรหา ‘‘อยํ นาม ธมฺโม อหํ อสฺมี’’ติ อนานุปสฺสี, เอวํ วิมุตฺโต อรหา อติณฺณปุพฺพํ โอฆํ อปุนพฺภวาย อุทตาริ อุตฺติณฺโณติ โยชนาฯ อิทํ สุตฺตํ นิพฺเพธภาเค เสกฺขธมฺเม วิสเย วาจกญาปกภาเวน ปวตฺตนโต นิพฺเพธภาคิยํ สุตฺตํ นามฯ

‘‘เอตฺตกเมวา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘สีลวโต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อานนฺท, สีลวโต ปุคฺคลสฺส ‘‘กินฺติ เม มม อวิปฺปฏิสาโร ชาเยยฺย ปวตฺเตยฺยา’’ติ เจตนา น กรณียา น กาตพฺพาฯ อานนฺท, สีลวโต อวิปฺปฏิสาโร ยํ ชาเยยฺย ปวตฺเตยฺย, เอสา อวิปฺปฏิสารสฺส ชายนา ปวตฺตนา ธมฺมตา ภวติฯ อานนฺท, อวิปฺปฏิสารินา ปุคฺคเลน ‘‘กินฺติ เม มม ปาโมชฺชํ ชาเยยฺย ปวตฺเตยฺยา’’ติ เจตนา น กรณียา, อานนฺท, อวิปฺปฏิสาริโน ปุคฺคลสฺส ปาโมชฺชํ ยํ ชาเยยฺย ปวตฺเตยฺย, เอสา ปาโมชฺชสฺส ชายนา ปวตฺตนา ธมฺมตาฯ เสเสสุปิ อิมสฺส โยชนานยานุสาเรน โยชนานโย คเหตพฺโพฯ อิทํ สุตฺตมฺปิ นิพฺเพธภาคิยํ สุตฺตํ นามฯ

อาตาปิโน กิเลสานํ อาตาเปน สมฺมปฺปธาเนน สมนฺนาคตสฺส ฌายโต ฌายนฺตสฺส พฺราหฺมณสฺส พาหิตปาปสฺส ขีณาสวสฺส ธมฺมา อนุโลมปจฺจยาการปฏิเวธสาธกา โพธิปกฺขิยธมฺมา ยทา ยสฺมิํ กาเล หเว เอกนฺเตน ปาตุภวนฺติ อุปฺปชฺชนฺติฯ อถ วา ธมฺมา จตุอริยสจฺจธมฺมา ปาตุภวนฺติ ปกาสยนฺติ อภิสมยวเสน ปากฏา โหนฺติฯ อถ วา ปาตุภวนกาเล อสฺส อาตาปิโน ฌายโต พฺราหฺมณสฺส ขีณาสวสฺส สพฺพา กงฺขา วปยนฺติ อปคจฺฉนฺติ นิรุชฺฌนฺติฯ กสฺมา? สเหตุธมฺมํ อวิชฺชาทิเกน เหตุนา สห ปวตฺตํ สงฺขาราทิกํ สุเขน อสมฺมิสฺสํ ทุกฺขกฺขนฺธธมฺมํ ยโต ยสฺมา ปชานาติ อญฺญาสิ ปฏิวิชฺฌติ , ตโต ตสฺมา วปยนฺติ อปคจฺฉนฺติ นิรุชฺฌนฺตีติ โยชนาฯ อิทํ สุตฺตํ นิพฺเพธภาคิยํ สุตฺตํ นามฯ

ทุติยคาถายํ ปน ปจฺจยานํ ขยํ ขยสงฺขาตํ นิพฺพานํ ยโต ยสฺมา อเวทิ อญฺญาสิ ปฏิวิชฺฌิ, ตโต ตสฺมา สพฺพาปิ กงฺขา วปยนฺตีติ โยชนาฯ อิทํ สุตฺตํ นิพฺเพธภาคิยํ สุตฺตํฯ

ติสฺส, ตฺวํ กิํ นุ กุชฺฌสิ? มา กุชฺฌิ, ติสฺส, เต ตว อกฺโกโธ อกุชฺฌนํ วรํ อุตฺตมํ, หิ สจฺจํ, ติสฺส, ตยา โกธมานมกฺขวินยตฺถํ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ นูติ ภควา อโวจาติ โยชนาฯ

อารญฺญํ อารญฺญกํ ปํสุกูลิกํ อญฺญาตุญฺเฉน อญฺญาตอนภิลกฺขิตฆรปฏิปาฏิยา ฐตฺวา อุญฺเฉน ปิณฺฑปาตจรณวีริเยน ลทฺเธน มิสฺสกโภชเนน ยาเปนฺตํ นนฺทํ กทา กาเล อหํ ปสฺเสยฺยนฺติ อโวจาติ โยชนาฯ อิทํ สุตฺตํ นิพฺเพธภาคิยํ สุตฺตํฯ

โคตม , กิํสุ กตมํ เฉตฺวา วธิตฺวา วธนฺโต โกธปริฬาเหน อปริทยฺหมาโน หุตฺวา สุขํ เสติ สยติ, กิํสุ กตมํ เฉตฺวา วธิตฺวา วธนฺโต โกธวินาเสน วินฏฺฐโทมนสฺโส หุตฺวา น โสจติ, โคตม, ตฺวํ กิสฺส เอกธมฺมสฺส วธํ วธนํ โรเจสีติ พฺราหฺมโณ ปุจฺฉติฯ

พฺราหฺมณ, โกธํ กุชฺฌนํ เฉตฺวา วธิตฺวา วธนฺโต โกธปริฬาเหน อปริทยฺหมาโน หุตฺวา สุขํ เสติ สยติ, โกธํ กุชฺฌนํ เฉตฺวา วธิตฺวา วธนฺโต โกธวินาเสน วินฏฺฐโทมนสฺโส หุตฺวา น โสจติ, วิสมูลสฺส วิสสทิสสฺส ทุกฺขสฺส มูลภูตสฺส มธุรคฺคสฺส มธุรสงฺขาตสฺส สุขปริโยสานสฺส โกธสฺส กุชฺฌนสฺส วธํ วธนํ อริยา พุทฺธาทโย ปุคฺคลา ปสํสนฺติฯ หิ สจฺจํ ตํ โกธํ กุชฺฌนํ เฉตฺวา วธิตฺวา วธนฺโต โกธวินาเสน วินฏฺฐโทมนสฺโส หุตฺวา เสติ สยตีติ โยชนาฯ มธุรคฺคสฺสาติ จ มธุรํ เจตสิกสุขํ อสฺสาทอคฺคํ ปริโยสานํ อสฺส โกธสฺสาติ มธุรคฺโคติ สมาโส เวทิตพฺโพฯ กุชฺฌนฺตสฺส หิ อกฺโกสิตฺวา ปริภาสิตฺวา ปหริตฺวา ปริโยสาเน เจตสิกสุขสฺสาโท อุปฺปชฺชตีติฯ อิทํ สุตฺตํ นิพฺเพธภาคิยํ สุตฺตํฯ

โคตม, หนนฺโต ธีโร อุปฺปติตํ กิํสุ กตมํ หเน หเนยฺยฯ วิโนเทนฺโต ธีโร ชาตํ กิํสุ กตมํ วิโนทเย วิโนทเยยฺยฯ ปชหนฺโต ธีโร กิํ จ กตมํ ปชเห ปชเหยฺยฯ ธีรสฺส กิสฺส ธมฺมสฺส อภิสมโย สุโขติ เทวตา ปุจฺฉติฯ

เทวปุตฺต, หนนฺโต ธีโร อุปฺปติตํ โกธํ กุชฺฌนํ หเน หเนยฺยฯ วิโนเทนฺโต ธีโร ชาตํ ราคํ วิโนทเย วิโนทเยยฺยฯ ปชหนฺโต ธีโร อวิชฺชํ ปชเห ปชเหยฺยฯ สจฺจธมฺมสฺส อภิสมโย สุโขติ ภควา อโวจาติ โยชนาฯ อิทํ สุตฺตํ นิพฺเพธภาคิยํ สุตฺตํฯ

[101] ภควา สตฺติยา โอมฏฺโฐ อุปริโต ยาว เหฏฺฐา วิทฺโธ ปุริโส สตฺติปฺปหานาย วีริยํ อารภติ วิย, อคฺคินา มตฺถเก ฑยฺหมาโน อาทิตฺตสิโร ปุริโส อคฺคินิพฺพาปนตฺถาย วีริยํ อารภติ อิว, เอวํ กามราเคน ฑยฺหมาโน ภิกฺขุ กามราคปฺปหานาย กามราควิกฺขมฺภนาย อปฺปมตฺโต วายมมาโน สโต สติสมฺปนฺโน หุตฺวา ปริพฺพเช วิหเรยฺยาติ เทวตา กเถสิฯ

ภควา ปน ‘‘สมุจฺเฉทปฺปหานาย วีริยํ อารภียตี’’ติ ทสฺเสตุํ ‘‘สตฺติยา วิย โอมฏฺโฐ’’ติอาทิมาหฯ เทวปุตฺต, สตฺติยา โอมฏฺโฐ ปุริโส สตฺติปฺปหานาย วีริยํ อารภติ วิย, อคฺคินา มตฺถเก ฑยฺหมาโน อาทิตฺตสิโร ปุริโส อคฺคินิพฺพาปนตฺถาย วีริยํ อารภติ อิว, เอวํ สกฺกายทิฏฺฐิยา อภิภูโต ภิกฺขุ สกฺกายทิฏฺฐิยา ปหานาย มคฺเคน สมุจฺเฉทปฺปหานาย อปฺปมตฺโต วายมมาโน สโต สติสมฺปนฺโน หุตฺวา ปริพฺพเช วิหเรยฺยาติ ภควา อโวจาติ โยชนาฯ อิทํ สุตฺตํ นิพฺเพธภาคิยํ สุตฺตํ นามฯ

สพฺเพ นิจยา โภคา ขยนฺตา ขยปริโยสานา ภวนฺติ, สพฺเพ สมุสฺสยา ธมฺมา ปตนนฺตา ปตนปริโยสานา ภวนฺติ, สพฺเพสํ สตฺตานํ มรณมาคมฺม สพฺเพสํ สตฺตานํ ชีวิตํ อทฺธุวํ ภวติ, อิติ เอตํ วุตฺตปฺปการํ ภยํ ภยเหตุํ มรณํ สมฺมุติมรณํ อเปกฺขมาโน ปณฺฑิโต สุขาวหานิ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกสุขาวหานิ ปุญฺญานิ ทานสีลภาวนามยปุญฺญานิ กยิราถาติ เทวตา อโวจฯ

เทวปุตฺต, สพฺเพ นิจยา โภคา ขยนฺตา ขยปริโยสานา, สพฺเพ สมุสฺสยา ธมฺมา ปตนนฺตา ปตนปริโยสานา, สพฺเพสํ สตฺตานํ มรณมาคมฺม สพฺเพสํ สตฺตานํ ชีวิตํ อทฺธุวํ, อิติ เอตํ วุตฺตปฺปการํ ภยํ ภยเหตุํ มรณํ อเปกฺขมาโน สนฺติเปกฺโข สพฺพสงฺขารุปสมํ นิพฺพานํ อเปกฺขมาโน ปณฺฑิโต โลกามิสํ กามคุณํ ปชเห ปชเหยฺยาติ ภควา อโวจาติ โยชนาฯ อิทํ สุตฺตํ นิพฺเพธภาคิยํ สุตฺตํ นามฯ

มาวิธ เยสํ มุนีนํ จิตฺตํ ฌานรตํ ฌาเน รตํ โหติ, เต มุนโย สุขํ สยนฺติ น โสจนฺติฯ ปญฺญวา มคฺคปญฺญวา สุสมาหิโต อารทฺธวีริโย ปหิตตฺโต นิพฺพานํ เปสิตจิตฺโต ปุคฺคโล ทุตฺตรํ โอฆํ สํสาโรฆํ ตรติฯ

กามสญฺญาย วิรโต วิคตจิตฺโต โย ขีณาสโว สพฺพสํโยชนาตีโต อรหตฺตมคฺเคน สพฺเพ สํโยชเน อตีโต นนฺทิภวปริกฺขีโณ อโหสิ, โส ขีณาสโว คมฺภีเร สํสารณฺณเว น สีทตีติ โยชนาฯ นนฺทิสงฺขาตา ตณฺหา จ กามภวรูปภวอรูปภวา จ นนฺทิภวา, นนฺทิภวา ปริกฺขีณา ยสฺส ขีณาสวสฺสาติ นนฺทิภวปริกฺขีโณติ สมาโส เวทิตพฺโพฯ อิทํ สุตฺตํ นิพฺเพธภาคิยํ สุตฺตํ นามฯ

อรหตํ อรหนฺตานํ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธสาวกานํ ธมฺมํ สุจริตาทิเภทญฺจ สตฺตติํสโพธิปกฺขิยเภทญฺจ ธมฺมํ โย ปณฺฑิโต สทฺทหาโน สทฺทหนฺโต หุตฺวา นิพฺพานปฺปตฺติยา อปฺปมตฺโต วิจกฺขโณ หุตฺวา สุสฺสูสํ สุสฺสูสนฺโต ภเว, โส ปณฺฑิโต ปญฺญํ โลกิยโลกุตฺตรปญฺญํ ลภเต ลภติฯ

โย วีริยวา ปุคฺคโล ปติรูปเทสการี เทสกาลาทีนิ อหาเปตฺวา โลกิยโลกุตฺตรธมฺมปติรูปํ อธิคมูปายํ กโรติ, ธุรวา เจตสิกวีริเยน อนิกฺขิตฺตธุโร อุฏฺฐาตา กายิกวีริยวเสน อุฏฺฐานสมฺปนฺโน โหติ, โส วีริยวา ปุคฺคโล ธนํ โลกิยโลกุตฺตรธนํ วินฺทเต อธิคจฺฉติฯ สจฺเจน วจีสจฺเจน จ ปรมตฺถสจฺเจน จ พุทฺธาทิโก สจฺจธมฺเม ฐิโต สปฺปุริโส กิตฺติํ ปปฺโปติฯ ททํ ททนฺโต ยํ กิญฺจิ อิจฺฉิตํ ปตฺถิตํ จตุสงฺคหวตฺถุํ ททนฺโต สงฺคหนฺโต สปฺปุริโส มิตฺตานิ เอกนฺตมิตฺตานิ คนฺถติ สมฺปาเทติ, เอวํ จตูหิ สจฺจธมฺมธิติจาเคหิ สมนฺนาคโต โส สปฺปุริโส อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ เปจฺจ คนฺตฺวา เอกนฺเตน โสกการณสฺส อภาวโต น โสจตีติ โยชนาฯ

โคตม, สพฺพคนฺถปฺปหีโน ตีหิ ภเวหิ วิปฺปมุตฺโต สโต สติสมฺปนฺโน ตฺวํ, สมโณ, อญฺญํ เทวมนุสฺสาทิกํ ยํ อนุสาสสิ ยํ อนุสาสนํ กโรสิ, ตํ อนุสาสนํ สพฺพคนฺถปฺปหีนสฺส ตีหิ ภเวหิ วิปฺปมุตฺตสฺส สมณสฺส เต ตว น สาธูติ สกฺกนามโก มารปกฺขิโก ยกฺโข คาถาย อชฺฌภาสิฯ

‘‘สกฺก สกฺกนามก ยกฺข อนุกมฺปิเตน ปุริเสน สทฺธิํ เยน เกนจิ วณฺเณน การเณน สํวาโส เอกสฺมิํ ฐาเน สหวาโส ชายติ, ตํ อนุกมฺปิตพฺพํ สหวาสคตํ ปุริสํ สปฺปญฺโญ มนสา อนุกมฺปิตุํ น อรหติ อนุกมฺปิตุํเยว อรหติฯ ยา อนุกมฺปา กรุณา, ยา อนุทฺทยา เมตฺตา, มุทิตา จ อุปฺปนฺนา, ตาย อนุกมฺปาย กรุณาย, ตาย อนุทฺทยาย เมตฺตาย มุทิตาย จ สมุสฺสาหิเตน ปสนฺเนน มนสา โย สปฺปญฺโญ สปฺปุริโส อญฺญํ เทวมนุสฺสาทิกํ ยํ อนุสาสติ ยํ อนุสาสนํ กโรติ, โส สปฺปญฺโญ สปฺปุริโส เตน อนุสาสเนน สํยุตฺโต กามจฺฉนฺทาทีนํ สํโยชนานํ วเสน อนนุโลมสํโยเคน สํยุตฺโต น โหตีติ ภควา อโวจาติ โยชนาฯ

[102] สมณ , ราโค จ โทโส จ อิเม ทฺเว ธมฺมา กุโตนิทานา, กิํนิทานา, กิํปจฺจยา ภวนฺติ, อรติ จ รติ จ โลมหํโส จ อิเม ตโย กุโตชา กุโต ภวนฺติ? กุมารกา ธงฺกํ กากํ คเหตฺวา ปาเท ทีฆสุตฺตเกน พนฺธิตฺวา สุตฺตโกฏิํ องฺคุลิยํ เวเฐตฺวา โอสชนฺติ อิว, เอวํ มโนวิตกฺกา กุโต สมุฏฺฐาย จิตฺตํ โอสชนฺตีติ สูจิโลมยกฺโข ภควนฺตํ ปุจฺฉิฯ

ราโค จ โทโส จ อิเม ทฺเว ธมฺมา อิโตนิทานา อิโต อตฺตภาวโต นิทานา ชายนฺติ; อรติ จ รติ จ โลมหํโส จ อิเม ตโย อิโตชา อิโต อตฺตโต ภวนฺติ; กุมารกา ธงฺกํ กากํ คเหตฺวา ปาเท ทีฆสุตฺตเกน พนฺธิตฺวา สุตฺตโกฏิํ องฺคุลิยํ เวเฐตฺวา โอสชนฺติ อิว, เอวํ มโนวิตกฺกา อิโต อตฺตภาวโต สมุฏฺฐาย จิตฺตํ โอสชนฺติฯ

นิคฺโรธสฺส ขนฺธชา ปาโรหา สาขาสุ ชายนฺติ อิว, วเน รุกฺขํ นิสฺสาย ชาตา มาลุวา ลตา ตํ รุกฺขํ อชฺโฌตฺถริตฺวา วิตตา โอตตวิตตา ติฏฺฐติ อิว, เอวํ, ยกฺข, ตฺวํ สุโณหิ สฺเนหชา ตณฺหาสฺเนหโต ชาตา อตฺตสมฺภูตา อตฺตนิ สมฺภูตา ปุน อเนกปฺปการา มโนวิตกฺกา ปาปมโนวิตกฺกา เจว ตํสมฺปยุตฺตกิเลสา จ กาเมสุ วตฺถุกาเมสุ วิสตฺตา ลคฺคา สํสิพฺพิตา ฐิตาฯ

เย ปณฺฑิตา ‘‘ยํ นิทานํ อสฺส อตฺตภาวสฺสา’’ติ ยโตนิทานํ นํ กิเลสคหนํ สมุทยสจฺจํ ปชานนฺติ, เต ปณฺฑิตา อตฺตภาวสงฺขาตสฺส ทุกฺขสจฺจสฺส นิทานภูตํ นํ กิเลสคหนํ สมุทยสจฺจํ มคฺคสจฺเจน วิโนเทนฺติฯ อปุนพฺภวาย อปุนภวสงฺขาตาย นิโรธสจฺจตฺถาย อติณฺณปุพฺพํ อนมตคฺเค สํสาเร สุปิเนนาปิ อติณฺณปุพฺพํ ทุตฺตรํ อิมํ โอฆํ จตุพฺพิธํ สํกิเลโสฆํ ตรนฺตีติ ภควา อโวจาติ โยชนาฯ

‘‘ภควา, สมณธมฺมสฺส กรณํ นาม ทุกฺกรํ, ภควา, สมณธมฺมสฺส กรณํ นาม สุทุกฺกรํ สุฏฺฐุตรํ ทุกฺกร’’นฺติ เอโก กุลปุตฺโต ปพฺพชิตฺวา สมณธมฺมํ กตฺวา อริยภูมิํ อปฺปตฺวา กาลํ กตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺโต, โส เทวปุตฺโต ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา อาหฯ กามท, สีลสมาหิตา ฐิตตฺตา ฐิตสภาวา สตฺต เสกฺขา ปุคฺคลา ทุกฺกรํ วาปิ สมณธมฺมํ กโรนฺติฯ

อนคาริยุเปตสฺส อนคาริยํ นิคฺเคหภาวํ อุปคตสฺส ปพฺพชิตสฺส ตุฏฺฐิ จตุปจฺจยสนฺโตโส สุขาวหา โหตี’’ติ ภควา อโวจฯ

‘‘ภควา, ยทิทํ ยา เอสา ตุฏฺฐิ สุขาวหา, เอสา ตุฏฺฐิ ทุลฺลภา’’ติ โส เทวปุตฺโต อาหฯ ‘‘กามท, เยสํ เสกฺขานํ มโน ทิวา จ รตฺโต จ ภาวนาย รโต จิตฺตวูปสเม รโต, เต เสกฺขา ทุลฺลภํ วาปิ ตุสฺสนํ ลภนฺตี’’ติ ภควา อโวจฯ

‘‘ภควา, ยทิทํ ยํ อิทํ จิตฺตํ ภาวนาย รตํ, ตํ จิตฺตํ ทุสฺสมาทห’’นฺติ โส เทวปุตฺโต อาหฯ ‘‘กามท, เย อริยา อินฺทฺริยูปสเม รตฺตินฺทิวํ รตา, เต อริยา ทุสฺสมาทหํ วาปิ จิตฺตํ สมาทหนฺติ, กามท, เต อริยา มจฺจุโน ชาลํ กิเลสชาลํ เฉตฺวา มคฺคํ คจฺฉนฺตี’’ติ ภควา อโวจฯ

‘‘ภควา, โย มคฺโค ปุพฺพภาคปฏิปทาวเสน วิสโม, โส มคฺโค ทุคฺคโม’’ติ โส เทวปุตฺโต อาหฯ ‘‘กามท, อริยา ทุคฺคเม วิสเม วาปิ มคฺคํ คจฺฉนฺติ, อนริยา วิสเม มคฺเค อวํสิรา ปปตนฺติ, อริยานํ โส มคฺโค สโมว ภเว, น อสโมฯ หิ สจฺจํ วิสเม วิสตฺตกาเย อริยา สมา ภวนฺตี’’ติ ภควา อโวจาติ โยชนาฯ

[103] ยํ เชตวนํ อิสิสงฺฆนิเสวิตํ ธมฺมราเชน อาวุตฺถํ, อิทํ ตํ เชตวนํ มม ปีติสญฺชนนํ ปีติยา สญฺชนนํ กรํ หิ กรํ เอวฯ

กมฺมํ มคฺคเจตนากมฺมญฺจ วิชฺชา มคฺคปญฺญา จ ธมฺโม สมาธิ เจว สมาธิปกฺขิโก จ ธมฺโม สีลํ, สีเล ฐิตสฺส ชีวิตํ อุตฺตมํ, เอเตน อฏฺฐงฺคิเกน มคฺเคน สตฺตา สุชฺฌนฺติ, โคตฺเตน วา ธเนน วา สตฺตา น สุชฺฌนฺติฯ

ตสฺมา มคฺเคเนว สตฺตานํ วิสุชฺฌนโต อตฺตโน อตฺถํ สมฺปสฺสํ ปสฺสนฺโต ปณฺฑิโต โปโส โยนิโส อุปาเยน ธมฺมํ โพธิปกฺขิยธมฺมํ วิจิเน วิจิเนยฺย, เอวํ วิจินเน สติ ตตฺถ อริยมคฺเค วิจินนฺโต ปุคฺคโล สุชฺฌติฯ

สาริปุตฺโต สีเลน จ อุปสเมน จ ปารงฺคโต อิว, เอวํ โยปิ ภิกฺขุ สีเลน จ อุปสเมน จ ปารงฺคโต, โส ภิกฺขุ เอตาว ปรโม สาริปุตฺตสทิโสว สิยาติ อนาถปิณฺฑิกนาโม เทวปุตฺโต ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา อาหาติ โยชนาฯ อิทํ สุตฺตํ นิพฺเพธภาคิยํ สุตฺตํ นามฯ

อตีตํ อตีตกฺขนฺธปญฺจกํ ตณฺหาทิฏฺฐีหิ นานฺวาคเมยฺย, อนาคตํ อนาคตกฺขนฺธปญฺจกํ ตณฺหาทิฏฺฐีหิ นปฺปฏิกงฺเข น ปตฺเถยฺยฯ ยํ ยสฺมา อตีตํ ปหีนํ นิรุทฺธํ อตฺถงฺคตํ, ตสฺมา อตีตสฺส ปหีนตฺตา นิรุทฺธตฺตา อตฺถงฺคตตฺตา นานฺวาคเมยฺยฯ ยํ ยสฺมา อนาคตํ อปฺปตฺตํ, ตสฺมา น ปฏิกงฺเขฯ

ปจฺจุปฺปนฺนํ ขนฺธปญฺจกํ วยธมฺมํ ยตฺถ ยตฺถ สนฺตาเน วา, ยตฺถ ยตฺถ อรญฺญาทีสุ วา อุปฺปนฺนํ, ตตฺถ ตตฺถ สนฺตาเน วา, ตตฺถ ตตฺถ อรญฺญาทีสุ วา นํ ปจฺจุปฺปนฺนธมฺมํ ยาหิ อนิจฺจานุปสฺสนาทีหิ วิปสฺสติ, ตาหิ อนิจฺจานุปสฺสนาทีหิ นิพฺพานํ ราคาทีหิ อสํหีรํ อสํกุปฺปํ ภวติ, ตํ นิพฺพานํ วิปสฺสโก ปุคฺคโล วิทฺวา นิพฺพานารมฺมณํ ผลสมาปตฺติํ อปฺเปนฺโต หุตฺวา อนุพฺรูหเย วฑฺเฒยฺยฯ

อาตปฺปํ สํกิเลสานํ อาตปนฺตํ วีริยํ อชฺเชว กิจฺจํ กาตพฺพํ, สุเว ชีวิตํ วา มรณํ วา โก ชญฺญา ชาเนยฺย, ‘‘สุเว วา ทานาทิปุญฺญํ ชานิสฺสามี’’ติ จิตฺตํ อนุปฺปาเทตฺวา ‘‘อชฺเชว กริสฺสามี’’ติ เอวํ วีริยํ กาตพฺพํฯ หิ สจฺจํ มรณการณภาวตาย อหิวิจฺฉิกวิสสตฺถาทิอเนกาย เสนาย วเสน มหาเสเนน เตน มจฺจุนา สทฺธิํ มิตฺตสนฺถวากาเรน วา ลญฺชทาเนน วา สงฺครํ นตฺถีติฯ

เอวํ มนสิ กตฺวา วิหาริํ วิหรนฺตํ อาตาปิํ อโหรตฺตํ อตนฺทิตํ อนลสํ อุฏฺฐาหกํ สปฺปุริสํ ‘‘ภทฺเทกรตฺโต’’ติ สนฺโต มุนิ เว เอกนฺเตน อาจิกฺขเต อาจิกฺขติเยวาติ โยชนาฯ

‘‘จตฺตาริมานิ ภิกฺขเว’’ตฺยาทิสุตฺตํ ปาฬิโต จ อฏฺฐกถาโต จ ปากฏํฯ

[104] นานาวิธํ นิพฺเพธภาคิยํ สุตฺตํ อาจริเยน นิทฺธาริตํ, อมฺเหหิ จ ญาตํ, ‘‘กตมํ อเสกฺขภาคิยํ สุตฺต’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตมํ อเสกฺขภาคิยํ สุตฺต’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถาติ เตสุ โสฬสสุ สํกิเลสภาคิยาทีสุ สุตฺเตสุ กตมํ สุตฺตํ อเสกฺขภาคิยํ สุตฺตํ นามาติ ปุจฺฉติฯ

ยสฺส อุตฺตมปุริสสฺส จิตฺตํ เสลูปมํ ฐิตํ โลกธมฺมวาเตหิ นานุกมฺปติ, รชนีเยสุ ลาภาทีสุ วิรตฺตํ ภเว, โส อุตฺตมปุริโส โกปเนยฺเย อลาภาทิเก น กุปฺปติ, ตสฺส อุตฺตมปุริสสฺส จิตฺตํ เอวํ อนิจฺจตาทินา ภาวิตํ, นํ ภาวิตจิตฺตํ อุตฺตมปุริสํ วีติกฺกนฺตโลกธมฺมเหตุกํ ทุกฺขํ กุโต เอสฺสตีติ โยชนาฯ อิทํ สุตฺตํ อเสกฺขภาเค วิสเย วาจกญาปกภาเวน ปวตฺตนโต อเสกฺขภาคิยํ สุตฺตํ นามฯ เอส นโย อิโต ปเรสุปิ เวทิตพฺโพฯ

‘‘อเสกฺขภาคิยํ สุตฺตํ อิทเมวา’’ติ วตฺตพฺพภาวโต ‘‘อายสฺมโต จา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

โย พฺราหฺมโณ พาหิตปาปธมฺมตฺตา พาหิตปาปธมฺโม ภเว, โส พฺราหฺมโณ นิคฺคตหุํหุํกตฺตา นิหุํหุงฺโก ภเว, นิคฺคตกิเลสกสาวตฺตา นิกฺกสาโว ภเว, สีลสํวเรน สํยตจิตฺตตาย ยตตฺโต ภเว, โย พฺราหฺมโณ จตุมคฺคญาณเวเทหิ อนฺตํ นิพฺพานํ คตตฺตา เวทนฺตคู ภเว, ธมฺเมน วุสิตพฺรหฺมจริยตฺตา วุสิตพฺรหฺมจริโย ภเวฯ ยสฺส พฺราหฺมณสฺส กุหิญฺจิ โลเก อุสฺสทา ราคุสฺสโท โทสุสฺสโท โมหุสฺสโท มานุสฺสโท ทิฏฺฐุสฺสโท นตฺถิ, โส พฺราหฺมโณ พฺรหฺมวาทํ ‘‘อหํ พฺราหฺมโณมฺหี’’ติ วาจํ วเทยฺยาติ ภควา อโวจาติ โยชนาฯ

เย พุทฺธา ปาปเก อกุสเล ธมฺเม พาหิตฺวา สทา จรนฺติ สตา สติสมฺปนฺนา ขีณสํโยชนา, เต พุทฺธา โลกสฺมิํ พฺราหฺมณาติ เว เอกนฺเตน กถียนฺตีติ อโวจาติ โยชนาฯ

ยตฺถ นิพฺพาเน อาโป จ ปถวี จ เตโช จ วาโย จ น คาธติ น ปติฏฺฐหติ, ตตฺถ นิพฺพาเน สุกฺกา คหา เจว ตารกา จ น โชตนฺติ, ตตฺถ นิพฺพาเน อาทิจฺโจ นปฺปกาสติ, ตตฺถ นิพฺพาเน จนฺทิมา น ภาติ, ตตฺถ นิพฺพาเน ตโม น วิชฺชติฯ

โย พฺราหฺมโณ อตฺตนา สยํ มุนิ โมเนน ยทา ตํ นิพฺพานํ อเวทิ วินฺทติ ปฏิลภติ ปฏิวิชฺฌติ, อถ ปฏิวิชฺฌนกฺขเณ โส พฺราหฺมโณ รูปา รูปธมฺมโต จ อรูปา อรูปธมฺมโต จ สุขทุกฺขา สุขทุกฺขโต จ ปมุจฺจตีติ อโวจาติ โยชนาฯ

ยกฺข, โย พฺราหฺมโณ สเกสุ สกอตฺตภาเวสุ ธมฺเมสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ สจฺเจสุ, ธมฺเมสุ จ ปารคู โหติ, อถ ปารคมนกฺขเณ โส พฺราหฺมโณ เอตํ อชกลาปกํ ตยา วุตฺตํ เอตํ ปิสาจํ กิเลสปิสาจญฺจ , ตยา กตํ อกฺกุลญฺจ อกฺกุลํ, ปกฺกุลกรณํ อติวตฺตตีติ อโวจาติ โยชนาฯ

โย ภิกฺขุ อายนฺติํ อาคจฺฉนฺติํ ปุราณทุติยิกํ ภริยํ วา, อญฺญํ อาคจฺฉนฺติํ อิตฺถิํ วา จิตฺเตน น อภินนฺทติ, ปกฺกมนฺติํ ปุราณทุติยิกํ ภริยํ วา, อญฺญํ ปกฺกมนฺติํ อิตฺถิํ วา จิตฺเตน น โสจติ, สงฺคา ปญฺจวิธโตปิ สงฺคโต มุตฺตํ สงฺคามชิํ ตํ ภิกฺขุํ ‘‘พฺราหฺมณ’’นฺติ อหํ วทามีติ อโวจาติ โยชนาฯ

เอตฺถ นทิยํ พหุชโน นฺหายติ, โส พหุชโน นฺหายโก อุทเกน อุทกนฺหาเนน สุจี น โหติฯ ยมฺหิ ปุคฺคเล สจฺจํ, สจฺจโต เสสธมฺโม จ อตฺถิ, โส ปุคฺคโล สุจี จ โหติ, โส ปุคฺคโล พฺราหฺมโณ จ โหตีติ อโวจาติ โยชนา; สุจิอสุจิภาโว ฏีกายํ วิตฺถารโต วุตฺโตวฯ

อาตาปิโน ฌายโต ยสฺส พฺราหฺมณสฺส ธมฺมา สจฺจธมฺมา ยทา หเว เอกนฺเตน ปาตุภวนฺติ, ตทา ธมฺมานํ ปาตุภวนกฺขเณ โส พฺราหฺมโณ มารเสนํ วิธูปยํ วิธูปยนฺโต ติฏฺฐติฯ ‘‘กิมิวา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘สูริโยว โอภาสยมนฺตลิกฺข’’นฺติ วุตฺตํฯ สูริโย อนฺตลิกฺขํ โอภาสยนฺโต ติฏฺฐติ อิว, เอวํ ติฏฺฐตีติ โยชนาฯ

โย ปํสุกูลิโก ภิกฺขุ สพฺพานิ จตฺตาริ โยคานิ อุปาติวตฺโต สกิญฺจเน โลเก อกิญฺจโน อิริยติ จตุพฺพิธอิริยาปถํ วตฺเตติฯ อปหานธมฺมํ เกนจิ มคฺเคน อปฺปหานสภาวํ อปฺปตฺตกาเยน อปฺปตฺตํ เตวิชฺชปตฺตํ, อิริยมานํ สนฺตินฺทฺริยํ ตํ ปํสุกูลิกํ ภิกฺขุํ ตุมฺเห ปสฺสถฯ

อาชานิยํ ปุริสอาชานียํ ชาติพลนิเสธํ ‘‘อหํ ชาติพฺราหฺมโณ’’ติ ชาติมตฺตเกน ปวตฺตมานพลนิเสธกํ ตํ ปํสุกูลิกํ ภิกฺขุํ สมฺพหุลา อุฬารา เทวตา พฺรหฺมํ วิมานํ อุปสงฺกมิตฺวา อิธ สาสเน, พฺรหฺมวิมาเน วา ปสนฺนจิตฺตา หุตฺวา นมสฺสนฺติฯ นิธาติ จ เอตฺถ น-กาโร อาคโมฯ

ปุริสาชญฺญ เต ตว อมฺหากํ นโม อตฺถุ, ปุริสุตฺตม เต ตว อมฺหากํ นโม อตฺถุ, ยสฺส เต ตว นิสฺสยํ มยํ นาภิชานาม, โส ตฺวํ กิํ ปุคฺคลํ นิสฺสาย ฌายสีติ อโวจุนฺติ โยชนาฯ

เย ภิกฺขู กาเลน กาลํ ธมฺมสฺสวนวเสน จิรรตฺตํ สเมติกา ภวนฺติ, อิเม ภิกฺขู สหายา โหนฺติ วตฯ เนสํ สหายานํ ภิกฺขูนํ ธมฺเม พุทฺธปฺปเวทิเต ธมฺเม สทฺธมฺโม สเมติฯ

กปฺปิเนน อริยปฺปเวทิเต ธมฺเม สุวินีตา เต สหายกา ภิกฺขู สวาหินิํ มารํ เชตฺวา อนฺติมํ เทหํ อตฺตภาวํ ธาเรนฺตีติ อโวจาติ โยชนาฯ

สิถิลํ วีริยํ อารพฺภ สพฺพทุกฺขปฺปโมจนํ อิทํ นิพฺพานํ โยคาวจเรน น อธิคนฺตพฺพํ, อปฺเปน อปฺปเกน ถามสา อิทํ นิพฺพานํ น อธิคนฺตพฺพํฯ

อยญฺจ โยคาวจโร ภิกฺขุ ทหโร, โย ปุริโส สวาหินิํ มารํ เชตฺวา อนฺติมํ เทหํ อตฺตภาวํ ธาเรติ, โส อยํ ปุริโส โส อุตฺตมปุริโสวาติ อโวจาติ โยชนาฯ ‘‘ปุริโส’’ติ วตฺตพฺเพ ฉนฺทานุรกฺขณวเสน ‘‘โปริโส’’ติ วุตฺตํฯ

โมฆราช, ทุพฺพณฺณโก ลูขจีวโร สทา สโต สติสมฺปนฺโน ขีณาสโว จ วิสํยุตฺโต จ กตกิจฺโจ จ อนาสโว จ เตวิชฺโช จ อิทฺธิปฺปตฺโต จ เจโตปริยายโกวิโท จ โส ภิกฺขุ สวาหินิํ มารํ เชตฺวา อนฺติมํ เทหํ ธาเรตีติ อโวจาติ โยชนาฯ

[105] ‘‘ตถาคโต’’ติอาทีสุ โยชนา ปากฏาฯ อิทํ สุตฺตํ อเสกฺขภาเค วิสเย วาจกญาปกภาเวน ปวตฺตนโต อเสกฺขภาคิยํ สุตฺตํ นามฯ

[106] นานาวิธํ อเสกฺขภาคิยํ สุตฺตํ อาจริเยน นิทฺธาริตํ, อมฺเหหิ จ ญาตํ, ‘‘กตมํ สํกิเลสภาคิยญฺจ วาสนาภาคิยญฺจ สุตฺต’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตมํ สํกิเลสภาคิยญฺจ วาสนาภาคิยญฺจ สุตฺต’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถาติ เตสุ โสฬสสุ สํกิเลสภาคิยาทีสุ สุตฺเตสุ กตมํ สุตฺตํ สํกิเลสภาคิยญฺจ วาสนาภาคิยญฺจ สุตฺตํ นามาติ ปุจฺฉติฯ

ฉนฺนํ อาปตฺติํ อาปชฺชิตฺวา ฉนฺนํ ฉาเทนฺตํ ภิกฺขุํ ทุกฺกฏาทิวสฺโส อติวสฺสติ, วิวฏํ อาปตฺติํ อาปชฺชิตฺวา วิวฏํ เทเสนฺตํ อาจิกฺขนฺตํ ภิกฺขุํ ทุกฺกฏาทิวสฺโส นาติวสฺสติ, ตสฺมา ฉนฺนสฺส อติวสฺสนโต จ วิวฏสฺส นาติวสฺสนโต จ ฉนฺนํ ฉาทิตพฺพํ อาปตฺติํ วิวเรถ เทเสถ อาโรเจถ , เอวํ วิวรเณ สติ ตํ วิวรนฺตํ ภิกฺขุํ ทุกฺกฏาทิวสฺโส นาติวสฺสตีติ โยชนาฯ

‘‘อิมสฺมิํ สุตฺเต กิตฺตเกน สํกิเลโส ทสฺสิโต, กิตฺตเกน วาสนา ทสฺสิตา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ฉนฺนมติวสฺสตี’’ติ สํกิเลโส, ‘วิวฏํ นาติวสฺสตี’ติ วาสนา, ‘ตสฺมา ฉนฺนํ วิวเรถ, เอวํ ตํ นาติวสฺสตี’ติ อยํ สํกิเลโส จ วาสนา จา’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘ฉนฺนมติวสฺสตี’’ติ เอตฺตเกน สํกิเลโส ทสฺสิโตฯ ‘‘วิวฏํ นาติวสฺสตี’’ติ เอตฺตเกน วาสนา ทสฺสิตาฯ ‘‘ตสฺมา ฉนฺนํ วิวเรถ, เอวํ ตํ นาติวสฺสตี’’ติ เอตฺตเกน อยํ สํกิเลโส จ ทสฺสิโต, อยํ วาสนา จ ทสฺสิตาฯ อิทํ ‘‘ฉนฺนํ…เป... วสฺสตี’’ติ สุตฺตํ สํกิเลสภาเค วิสเย จ วาสนาภาเค วิสเย จ วาจกญาปกภาเวน ปวตฺตนโต สํกิเลสภาคิยญฺจ วาสนาภาคิยญฺจ สุตฺตํ นามฯ

‘‘สํกิเลสภาคิยญฺจ วาสนาภาคิยญฺจ สุตฺตํ เอตฺตกเมวา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘จตฺตาโรเม มหาราชา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘เตสุ จตูสุ ปุคฺคเลสุ กตเม ปุคฺคลา สํกิเลสภาคิยา, กตเม ปุคฺคลา วาสนาภาคิยา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ โย จ ปุคฺคโล’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถาติ เตสุ จตูสุ ตโมตมปรายณาทีสุ ปุคฺคเลสุฯ ตสฺสตฺโถ ปากโฏฯ อิทํ ‘‘จตฺตาโรเม’’ติอาทิกํ สุตฺตํ สํกิเลสภาคิเยสุ ทฺวีสุ ปุคฺคเลสุ จ วาสนาภาคิเยสุ ทฺวีสุ ปุคฺคเลสุ จ วาจกญาปกภาเวน ปวตฺตนโต สํกิเลสภาคิยญฺจ วาสนาภาคิยญฺจ สุตฺตํ นามฯ

นานาวิธํ สํกิเลสภาคิยญฺจ วาสนาภาคิยญฺจ สุตฺตํ อาจริเยน นิทฺธาริตํ, อมฺเหหิ จ ญาตํ, ‘‘กตมํ สํกิเลสภาคิยญฺจ นิพฺเพธภาคิยญฺจ สุตฺตํ นามา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ตตฺถ กตมํ สํกิเลสภาคิยญฺจ นิพฺเพธภาคิยญฺจ สุตฺต’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตสฺสตฺโถ วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพฯ

อยสํ ยํ พนฺธนญฺจ ทารุชํ ยํ พนฺธนญฺจ ปพฺพชํ ยํ พนฺธนญฺจ โลเก อตฺถิ, ตํ อยสาทิพนฺธนํ ‘‘ทฬฺหํ พนฺธน’’นฺติ ธีรา พุทฺธาทโย ปณฺฑิตปุริสา น อาหุฯ มณิกุณฺฑเลสุ จ ปุตฺเตสุ จ ทาเรสุ จ ยา สารตฺตรตฺตา พลวราครตฺตา อเปกฺขา โลเก วิชฺชติ, ตํ สารตฺตรตฺตอเปกฺขาสงฺขาตํ ราคพนฺธนํ ‘‘ทฬฺหํ พนฺธน’’นฺติ ธีรา ปณฺฑิตปุริสา อาหุฯ อิมินา สุตฺตปฺปเทเสน อยํ สารตฺตรตฺตอเปกฺขาสงฺขาโต อกุสลธมฺโม สํกิเลโส ทสฺสิโตฯ

‘‘เกน นิพฺเพโธ ทสฺสิโต’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘เอต’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ธีรา ปณฺฑิตปุริสา เอตํ ราคพนฺธนํ ‘‘ทฬฺหํ พนฺธน’’นฺติ อาหุฯ เอตํ ราคพนฺธนํ โอหารินํ เหฏฺฐา อปายํ อวหรณํ โหติ, สิถิลํ พนฺธนฏฺฐาเน ฉวิอาทีนิ อโกเปตตฺตา สิถิลํ โหติ, ทุปฺปมุญฺจํ โลภวเสน เอกวารมฺปิ อุปฺปนฺนสฺส ราคพนฺธนสฺส ทุมฺโมจยตฺตา ทุปฺปมุญฺจํ โหติ, ปณฺฑิตปุริสา เอตมฺปิ วุตฺตปฺปการํ ราคพนฺธนมฺปิ มคฺเคน เฉตฺวาน อนเปกฺขิโน หุตฺวา กามสุขํ ปหาย ปริพฺพชนฺติฯ อิติ อิมินา สุตฺตปฺปเทเสน อยํ มคฺโค นิพฺเพโธ ทสฺสิโตฯ อิทํ ‘‘อยส’’นฺติอาทิกํ สุตฺตํ ราคาทิสํกิเลสภาเค วิสเย จ วาสนาภาเค วิสเย จ วาจกญาปกภาเวน ปวตฺตนโต สํกิเลสภาคิยญฺจ วาสนาภาคิยญฺจ สุตฺตํ นามฯ

[107] ภิกฺขเว, ยญฺจ เจเตติ ยญฺจ เจตนํ นิพฺพตฺเตติ, ยญฺจ ปกปฺเปติ ยญฺจ ปกปฺปนํ กโรติ, ยญฺจ อนุเสติ ยญฺจ อนุสยนํ ภวติ, เอตํ เจตนํ เอตํ ปกปฺปนํ เอตํ อนุสยนํ วิญฺญาณสฺส ฐิติยา อารมฺมณํ ปจฺจโย โหติฯ อารมฺมเณ ปจฺจเย สติ ตสฺส อภิสงฺขาร วิญฺญาณสฺส ปติฏฺฐา โหติฯ ตสฺมิํ อภิสงฺขารวิญฺญาเณ ปติฏฺฐิเต วิรุฬฺเห สติ อายติํ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ วิญฺญาณาทินิพฺพตฺติ โหติฯ อายติํ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติยา สติ อายติํ ชาติชรามรณํ สมฺภวติฯ อายติํ โสก…เป.… สมุทโย โหติฯ

ภิกฺขเว, เจ โน เจเตติ, เจ โน ปกปฺเปติ, อถ ตถาปิ เจ อนุเสติ อนุสยนํ ภวติ, เอวํ สติ เอตํ อนุสยนํ วิญฺญาณสฺส อภิสงฺขารวิญฺญาณสฺส อารมฺมณํ ปจฺจโย โหติ…เป.… สมุทโย โหติฯ อิติ อิมินา สุตฺตปฺปเทเสน อยํ วุตฺตปฺปกาโร เจตยนาทิโก อกุสลธมฺโม สํกิเลโส ทสฺสิโตฯ

‘‘เกน นิพฺเพโธ ทสฺสิโต’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ยโต จา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ภิกฺขเว, ยโต จ อริยมคฺคิโก เนว เจเตติ, โน จ ปกปฺเปติ, โน จ อนุเสติ, เอตํ อเจตยนํ เอตํ อกปฺปนํ เอตํ อนนุสยนํ วิญฺญาณสฺส อภิสงฺขารวิญฺญาณสฺส อารมฺมณํ ปจฺจโย น โหติ…เป.… อายติํ ชาติชรามรณํ นิรุชฺฌติ, อายติํ โสก…เป.… ยาสา นิรุชฺฌนฺติ…เป.… นิโรโธ โหติฯ อิติ อิมินา สุตฺตปฺปเทเสน อยํ อริยมคฺโค นิพฺเพโธ ทสฺสิโตฯ

อิทํ ‘‘ยญฺจ ภิกฺขเว’’ติอาทิกํ สุตฺตํ สํกิเลสภาเค วิสเย จ นิพฺเพธภาเค วิสเย จ วาจกญาปกภาเวน ปวตฺตนโต สํกิเลสภาคิยญฺจ นิพฺเพธภาคิยญฺจ สุตฺตํ นามฯ

[108] นานาวิธํ สํกิเลสภาคิยญฺจ นิพฺเพธภาคิยญฺจ สุตฺตํ อาจริเยน นิทฺธาริตํ, อมฺเหหิ จ ญาตํ, ‘‘กตมํ สํกิเลสภาคิยญฺจ อเสกฺขภาคิยญฺจ สุตฺต’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตมํ สํกิเลสภาคิยญฺจ อเสกฺขภาคิยญฺจ สุตฺต’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตสฺสตฺโถ วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพฯ

ภิกฺขเว, อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน สมุทฺโท ชลสาครสมุทฺโท ‘‘สมุทฺโท สมุทฺโท’’ติ ภาสติฯ เกนฏฺเฐน ภาสติ? ทุปฺปูรณฏฺเฐน จ สํสรณฏฺเฐน จ ทุรติกฺกมนฏฺเฐน จ สมุทฺโทติ ภาสติฯ เอวํ สติ, ภิกฺขเว, เอโส ชลสาครสมุทฺโท อริยสฺส ภควโต วินเย วุตฺตปฺปการฏฺเฐน สมุทฺโท น โหติฯ ภิกฺขเว, เอโส ชลสาครสมุทฺโท มหา อุทกราสิ มหา อุทกณฺณโว โหติฯ ภิกฺขเว, จกฺขุ ปุริสสฺส สมุทฺโท โหติ, ตสฺส จกฺขุสฺส รูปมโย รูปายตนมโย เวโคฯ เกนฏฺเฐน? ปถวิโต ยาว อกนิฏฺฐพฺรหฺมโลกา นีลาทิรูปารมฺมณํ สโมสรนฺตมฺปิ ทุปฺปูรณฏฺเฐน จ อนมตคฺเค สํสาเร สํสรณฏฺเฐน จ ทุรติกฺกมนฏฺเฐน จ จกฺขุเมว สมุทฺโท โหติฯ นีลาทิรูปายตนสฺส อปฺปเมยฺยสฺส อปฺปเมยฺเยน อูมิมเยน เวเคน สํสรณฏฺเฐน นีลาทิรูปเมว เวโค โหติฯ อิติ อิมินา สุตฺตปฺปเทเสน อยํ จกฺขุ สมุทฺโท รูปมโย เวโค จ สํกิเลโส สํกิเลสเหตุ ทสฺสิโตฯ

‘‘เกน อเสกฺโข ทสฺสิโต’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘โย ต’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ยสฺมิํ อรหตฺตผเล ฐิโต โย อรหา รูปมยํ ตํ เวคํ สหติ มนาเป รูเป ราคํ, อมนาเป รูเป โทสํ, อสมเปกฺขเน โมหํ อนุปฺปาเทนฺโต หุตฺวา อุเปกฺขกภาเวน สหติ, อยํ อรหา, ภิกฺขเว, สอูมิํ สาวฏฺฏํ สคหํ สรกฺขสํ จกฺขุสมุทฺทํ อตรีติ วุจฺจติ, ติณฺโณ ปารงฺคโต ถเล ติฏฺฐติ พฺราหฺมโณติ วุจฺจติฯ อิติ อิมินา สุตฺตปฺปเทเสน อยํ อรหตฺตผลภูโต อเสกฺโข ทสฺสิโตฯ

‘‘โสตํ ภิกฺขเว’’ติอาทีสุปิ อิมินา นเยน ยถาสมฺภวํ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อิทํ ‘‘สมุทฺโท’’ติอาทิกํ สุตฺตํ สํกิเลสภาเค วิสเย จ อเสกฺขภาเค วิสเย จ วาจกญาปกภาเวน ปวตฺตนโต สํกิเลสภาคิยญฺจ อเสกฺขภาคิยญฺจ สุตฺตํ นามฯ

‘‘เอตฺตกเมวา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ฉยิเม’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ภิกฺขเว, โลกสฺมิํ สตฺตานํ อนยาย อนตฺถาย ปาณีนํ พฺยาพาธาย อิเม มยา วุจฺจมานา พฬิสา ฉ ภวนฺติฯ กตเม ฉ? ภิกฺขเว, จกฺขุวิญฺเญยฺยา จกฺขุวิญฺญาเณน วิญฺเญยฺยา อิฏฺฐา กนฺตา กามนียา มนาปา มนวฑฺฒกา ปิยรูปา ปิยสภาวา กามูปสํหิตา กิเลสกามสหิตา รชนียา รูปา นีลาทิรูปารมฺมณา สนฺติ, ตํ วุตฺตปฺปการํ รูปํ ภิกฺขุ เจ อภินนฺทติ สปฺปีติกตณฺหาย อภิมุโข นนฺทติ, เจ อภิวทติ ‘‘อโห สุขํ อโห สุข’’นฺติ วทาเปนฺติยา ตณฺหายนวเสน อภิวทติ, เจ อชฺโฌสาย ติฏฺฐติ คิลิตฺวา วิย ปรินิฏฺฐเปตฺวา ติฏฺฐติ, เอวํ สติ, ภิกฺขเว, อยํ ภิกฺขุ ‘‘คิลิตพฬิโส…เป.… ปาปิมโต’’ติ วุจฺจติฯ เอตฺถ จ นีลาทิเภเทน อเนกวิธตฺตา ‘‘รูปา อิฏฺฐา…เป.… รชนียา’’ติ พหุวจนนิทฺเทโส กโตปิ รูปายตนรูปารมฺมณภาเวน จ จกฺขุวิญฺเญยฺยภาเวน จ เอกวิธตํ อนติวตฺตนโต ‘‘ต’’นฺติ เอกวจนนิทฺเทโส กโตติ เวทิตพฺโพฯ ‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว, โสตวิญฺเญยฺยา’’ติอาทีสุปิ อิมินา นเยน ยถาสมฺภวํ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อิติ อิมินา สุตฺตปฺปเทเสน อยํ จกฺขุวิญฺเญยฺยาทิโก ฉพฺพิโธ พฬิโส สํกิเลโส กิเลสเหตุ ทสฺสิโตฯ

‘‘เกน อเสกฺโข ทสฺสิโต’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘สนฺติ จา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

อเภทิ ภินฺทิ, ปริเภทิ ปริสมนฺตโต ภินฺทิฯ อิติ อิมินา สุตฺตปฺปเทเสน อยํ อรหตฺตผลภูโต อเสกฺโข ทสฺสิโตฯ อิทํ ‘‘ฉยิเม’’ติอาทิกํ สุตฺตํ วุตฺตนเยน สํกิเลสภาคิยญฺจ อเสกฺขภาคิยญฺจ สุตฺตํ นามฯ

[109] นานาวิธํ สํกิเลสภาคิยญฺจ อเสกฺขภาคิยญฺจ สุตฺตํ อาจริเยน นิทฺธาริตํ, อมฺเหหิ จ ญาตํ, ‘‘กตมํ สํกิเลสภาคิยญฺจ นิพฺเพธภาคิยญฺจ อเสกฺขภาคิยญฺจ สุตฺต’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตมํ สํกิเลสภาคิยญฺจ นิพฺเพธภาคิยญฺจ อเสกฺขภาคิยญฺจ สุตฺต’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ

อยํ โลโก สตฺตโลโก สนฺตาปชาโต ญาติพฺยสนาทิวเสน ชาตโสกสนฺตาโป เจว ราคาทิวเสน ชาตปริฬาหสนฺตาโป จ ผสฺสปเรโต อเนเกหิ ทุกฺขสมฺผสฺเสหิ อภิภูโต โรทํ โรทนฺโต วทติฯ กินฺติ วทติ? อตฺตนา ผุฏฺฐํ ทุกฺขํ อภาวิตกายตาย อธิวาเสตุํ อสกฺโกนฺโต หุตฺวา ‘‘อโห ทุกฺขํ, อีทิสํ ทุกฺขํ มยฺหํ สตฺตุโนปิ มา โหตู’’ติอาทินา โรทนฺโต วิลปนฺโต วทติ, ‘‘กสฺมา เอวํ วทตี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘อตฺตโต เยน เยน หิ มญฺญนฺตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เอเต สตฺตา เยน เยน กามชฺโฌสาทินา ปกาเรน อตฺตโต ทุกฺขสฺส ปฏิการํ มญฺญนฺติ, ตโต ปการโต อญฺญถา อญฺเญน ปกาเรน ตํ ทุกฺขํ ติกิจฺฉิตพฺพํ หิ ยสฺมา โหติฯ

อญฺญถาภาวีติ ยสฺมา โรทํ โรทนฺโต วทติ, เยน เยน วา ปรวิหิํสาทิปกาเรน อตฺตโน วฑฺฒิํ มญฺญนฺติ อาสีสนฺติ, ตโต ปการโต อญฺญถา อวฑฺฒิ เอว โหติฯ ตํ อาสีสิตพฺพํ อญฺญถาภาวิ อวฑฺฒิตภาวิ เอว หิ ยสฺมา โหติ, ตสฺมา มญฺญิตพฺพสฺส อาสีสิตพฺพสฺส อญฺญถา ภวนสีลตฺตา โรทํ โรทนฺโต วทติ, อยํ สตฺตโลโก โรทนฺโต จ หุตฺวา วทติฯ ‘‘กิ’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ภวสตฺโต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ภวสตฺโต กามภวาทีสุ สตฺโต วิสตฺโต โลโก ภวเมว กามภวาทิภวเมว อภินนฺทติฯ ยํ ภวํ อภินนฺทติ, ตํ ชรามรณาทิอเนกพฺยสนานุพนฺธตฺตา ภยานกฏฺเฐน ภยํ โหติฯ ยสฺส ยโต ชรามรณาทิโต ภายติ, ตํ ชรามรณาทิทุกฺขสฺส อธิฏฺฐานภาวโต ทุกฺขํ ทุกฺขาธิฏฺฐานํ โหติฯ อิติ อิมินา สุตฺตปฺปเทเสน อยํ สนฺตาปาทิโก สํกิเลโส สํกิเลสเหตุ ทสฺสิโตฯ

สํกิเลโส ทสฺสิโต, ‘‘เกน นิพฺเพโธ ทสฺสิโต’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ภววิปฺปหานาย โข’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ภววิปฺปหานาย โข ปน กามภวาทิกสฺส ภวสฺส ปชหนตฺถาย เอว อิทํ มยา อธิคตํ มคฺคพฺรหฺมจริยํ วุสฺสติฯ อิติ อิมินา สุตฺตปฺปเทเสน อยํ พฺรหฺมจริยภูโต มคฺโค นิพฺเพโธ ทสฺสิโตฯ

‘‘ภววิปฺปหานายา’’ติอาทินา เอกนฺเตน นิยฺยานิกมคฺโค นิพฺเพโธ อาจริเยน ทสฺสิโต, อมฺเหหิ จ ญาโต, ‘‘กตโม อนิยฺยานิกมคฺโค’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘เย หิ เกจิ สมณา วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ หิ-สทฺโท วาจาสิลิฏฺฐตฺโถฯ

เย เกจิ สมณา วา เย เกจิ พฺราหฺมณา วา ภเวน รูปภเวน ภวสฺส กามภวสฺส วิปฺปโมกฺขํ อาหํสุ, ภเวน อรูปภเวน ภวสฺส กามภวสฺส เจว รูปภวสฺส จ วิปฺปโมกฺขํ อาหํสุ, สพฺเพ เต สมณา วา สพฺเพ เต พฺราหฺมณา วา ภวสฺมา วุตฺตปฺปการภวโต อวิปฺปมุตฺตา ภวนฺตีติ อหํ วทามิฯ

‘‘รูปภวาทินา เย จ กามภวาทิภวสฺส วิปฺปโมกฺขํ อาหํสู’’ติ วตฺตพฺพตฺตา วิภเวน ภวสฺส นิสฺสรณํ อาหํสูติ ทสฺเสตุํ ‘‘เย วา ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เย วา ปน เกจิ สมณา วา เย วา ปน เกจิ พฺราหฺมณา วา วิภเวน อุจฺเฉททิฏฺฐิยา ภวสฺส สํสารภวสฺส นิสฺสรณํ อาหํสุ, สพฺเพ เต สมณา วา สพฺเพ เต พฺราหฺมณา วา ภวสฺมา สํสารภวโต อนิสฺสฏาว โหนฺตีติ อหํ วทามิฯ ‘‘กสฺมา อนิสฺสฏา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา อนิสฺสฏการณํ ทสฺเสตุํ ‘‘อุปธิํ หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อิทํ ทุกฺขํ สํสารทุกฺขํ อุปธิํ ขนฺธูปธิกิเลสูปธิอภิสงฺขารูปธโย ปฏิจฺจ หิ ยสฺมา สมฺโภติ, ตสฺมา อนิสฺสฏา โหนฺติฯ อิติ อิมินา สุตฺตปฺปเทเสน อยํ มิจฺฉาทิฏฺฐิสงฺขาโต สํกิเลโส ทสฺสิโตฯ

เย หิ ‘‘เกจี’’ติอาทินา สํกิเลโส ทสฺสิโต, ‘‘เกน นิพฺเพโธ ทสฺสิโต’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘สพฺพุปาทานกฺขยา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สพฺพุปาทานกฺขยา อริยมคฺคโต ทุกฺขสฺส สํสารทุกฺขสฺส สมฺภโว นตฺถิฯ อิติ อิมินา สุตฺตปฺปเทเสน อยํ อริยมคฺโค นิพฺเพโธ ทสฺสิโตฯ

‘‘วุตฺตปฺปการา อญฺญสุตฺตปฺปเทเสนปิ ทสฺสิโต’’ติ ทสฺเสตุํ ‘‘โลกมิม’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ปุถู วิสุํ วิสุํ อวิชฺชาย ปเรตํ อภิภูตํ ภูตรตํ ภูเตสุ อิตฺถิปุริเสสุ อญฺญมญฺญรตํ ภูตํ ขนฺธปญฺจกํ ภเวหิ อปริมุตฺตํ อิมํ โลกํ มม จิตฺต ตฺวํ ปสฺสฯ เย เกจิ ภวา อิตฺตรขณา วา ภวา, ทีฆายุกา วา ภวา, สาตวนฺโต วา ภวา, อสาตวนฺโต วา ภวา ปญฺจกฺขนฺธา สพฺพธิ ‘‘อุทฺธํ อโธ ติริย’’นฺติ อิเมสุ สพฺเพสุ สพฺพตฺถตาย สพฺพตฺถภาเวน อเหสุํ, สพฺเพ เต วุตฺตปฺปการา ภวา นิจฺจธุวรหิตตฺตา อนิจฺจา สมฺปีฬิตตฺตา ทุกฺขา วิปริณามภาวโต วิปริณามธมฺมา อเหสุํฯ อิติ อิมินา สุตฺตปฺปเทเสน อยํ อวิชฺชาทิโก สํกิเลโส ทสฺสิโตฯ

‘‘โลกมิม’’นฺติอาทินา สํกิเลโส ทสฺสิโต, ‘‘เกน นิพฺเพโธ ทสฺสิโต’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘เอวเมต’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ

เอวํ วุตฺตปฺปกาเรน เอตํ ขนฺธปญฺจกํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย สสฺส อตฺตโน มคฺคปญฺญาย, วิปสฺสนาปญฺญาย วา ปสฺสโต ปสฺสนฺตสฺส ปุคฺคลสฺส ภวตณฺหา ปหียติ, สมฺมปฺปญฺญาย ยถาภูตํ ขนฺธปญฺจกํ ปสฺสนฺโต วิภวํ อุจฺเฉททิฏฺฐิํ นาภินนฺทติ น ปตฺเถติฯ ตสฺส ปุคฺคลสฺส สพฺพโส ตณฺหานํ ขยา อเสสวิราคนิโรโธ อเสสวิราคสงฺขาเตน มคฺเคน นิโรโธ นิรุชฺฌนํ นิพฺพานํ นิพฺพุติ โหติฯ อิติ อิมินา สุตฺตปฺปเทเสน อยํ มคฺโค นิพฺเพโธ ทสฺสิโตฯ

‘‘เอวเมต’’นฺติอาทินา นิพฺเพโธ ทสฺสิโต, ‘‘เกน อเสกฺโข ทสฺสิโต’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ตสฺส นิพฺพุตสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตณฺหาทิฏฺฐินิพฺพุตสฺส ตสฺส ภิกฺขุโน อนุปาทา กิเลสาภิสงฺขารานํ อนุปฺปาทนโต อคฺคหณโต ปุนพฺภโว น โหติ, เอวํภูเตน อริยปุคฺคเลน ปุพฺเพ อตฺตานํ อภิภูโต ปญฺจวิโธ มาโร วิชิโต อโหสิ, อเนน อริยปุคฺคเลน ปญฺจหิ มาเรหิ สงฺคาโม วิชิโต, สงฺคาเม, อิฏฺฐานิฏฺฐาทีสุ วา ตาที ตาทิลกฺขณปฺปตฺโต อริยปุคฺคโล สพฺพภวานิ อุปจฺจคา อติกฺกนฺโตว ชาโตฯ อิติ อิมินา สุตฺตปฺปเทเสน อยํ อเสกฺโข ทสฺสิโตฯ อิทํ วุตฺตปฺปการํ ‘‘อยํ โลโก’’ติอาทิกํ สุตฺตํ สํกิเลสภาเค วิสเย จ นิพฺเพธภาเค วิสเย จ อเสกฺขภาเค วิสเย จ วาจกญาปกภาเวน เอกเทสวเสน ปวตฺตนโต สํกิเลสภาคิยญฺจ นิพฺเพธภาคิยญฺจ อเสกฺขภาคิยญฺจ สุตฺตํ นามฯ

‘‘เอตฺตกเมวา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘จตฺตาโรเม’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อนฺธปุถุชฺชโน สํสารโสตสฺส อนุกูลภาเวน คจฺฉนโต อนุโสตคามี นาม, กลฺยาณปุถุชฺชโน สํสารโสตสฺส นิพฺพิทานุปสฺสนาทีหิ ปฏิกฺกูลวเสน ปวตฺตนโต ปฏิโสตคามี นาม, เสกฺโข อจลปฺปสาทาทิสมนฺนาคเมน ฐิตสภาวตฺตา ฐิตตฺโต นาม, อเสกฺโข สํสารปารงฺคตวเสน ติฏฺฐนโต ‘‘ถเล ติฏฺฐตี’’ติ วุจฺจติฯ

‘‘เตสุ จตูสุ ปุคฺคเลสุ กตโม ปุคฺคโล สํกิเลสภาคิยาที’’ติ วตฺตพฺพภาวโต ‘‘ตตฺถ โยย’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ

[110] นานาวิธํ สํกิเลสภาคิยญฺจ นิพฺเพธภาคิยญฺจ อเสกฺขภาคิยญฺจ สุตฺตํ อาจริเยน นิทฺธาริตํ, อมฺเหหิ จ ญาตํ, ‘‘กตมํ สํกิเลสภาคิยญฺจ วาสนาภาคิยญฺจ นิพฺเพธภาคิยญฺจ สุตฺต’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตม’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ

อภิชาติโย ปุคฺคลา ฉ สํวิชฺชนฺติ โลกสฺมิํ, กณฺเห นีเจ กุเล นิพฺพตฺโต กณฺหาภิชาติโก, กณฺหธมฺมสมนฺนาคตตฺตา วา กณฺโห กณฺหาภิชาติโก หุตฺวา กณฺหํ กาฬกํ ทสวิธํ ทุสฺสีลฺยธมฺมํ อภิชายติ ปสวติ, เอโส ปุคฺคโล อตฺถิฯ วุตฺตปฺปกาเรน กณฺโห กณฺหาภิชาติโก หุตฺวา สุกฺกํ ทสวิธํ กุสลธมฺมํ อภิชายติ, เอโส ปุคฺคโล อตฺถิฯ กณฺโห กณฺหาภิชาติโก หุตฺวา อกณฺหํ อสุกฺกํ อกณฺหอสุกฺกวิปากํ อจฺจนฺตทิฏฺฐํ นิพฺพานํ อาราเธติ, เอโส ปุคฺคโล อตฺถิฯ วุตฺตวิปริยาเยน ตโย ปุคฺคลา ชานิตพฺพาฯ

‘‘เตสุ กตเม ปุคฺคลา สํกิเลสภาคิยา’’ติอาทินา วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ โย จา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

‘‘เอตฺตกเมวา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘จตฺตาริมานี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

[111] นานาวิธํ สํกิเลสภาคิยญฺจ วาสนาภาคิยญฺจ นิพฺเพธภาคิยญฺจ สุตฺตํ อาจริเยน นิทฺธาริตํ, อมฺเหหิ จ ญาตํ, ‘‘กตมํ วาสนาภาคิยญฺจ นิพฺเพธภาคิยญฺจ สุตฺต’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตมํ วาสนาภาคิยญฺจ นิพฺเพธภาคิยญฺจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

มานุสตฺตํ มนุสฺสภาวํ ลทฺธาน กิจฺจํ, อกิจฺจญฺจ ทฺเว ภวนฺติ, ทฺเว กิจฺจานิเยว กตฺตพฺพานิฯ เตนาห อฏฺฐกถาจริโย (เนตฺติ. อฏฺฐ. 111) ‘‘กตฺตพฺพ’’นฺติ ทสฺเสติฯ ‘‘กตมํ กตฺตพฺพํ กิจฺจ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา กตฺตพฺพกิจฺจํ ทสฺเสตุํ ‘‘สุกิจฺจํ เจวา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปุญฺญานิ จ กตฺตพฺพตฺตา สุกิจฺจํ เอว, สํโยชนวิปฺปหานํ วา กตฺตพฺพตฺตา สุกิจฺจํ นามาติ โยชนาฯ

‘‘ตตฺถ สุตฺเต กตเมน กตโม ทสฺสิโต’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘สุกิจฺจํเจว ปุญฺญานีติ วาสนา, สํโยชนวิปฺปหานํ วาติ นิพฺเพโธ’’ติ วุตฺโตฯ

‘‘เอตฺตกเมวา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ปุญฺญานิ กริตฺวานา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปุญฺญานิ กริตฺวาน กตปุญฺญา ปุคฺคลา สคฺคา สคฺคโต สคฺคํเยว วชนฺติฯ สํโยชนปฺปหานา อริยา ชรามรณา ชรามรณโต วิปฺปมุจฺจนฺติฯ

‘‘ตตฺถ สุตฺเต กตเมน กตโม ทสฺสิโต’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ปุญฺญานิ กริตฺวาน, สคฺคา สคฺคํ วชนฺติ กตปุญฺญา’ติ วาสนา, ‘สํโยชนปฺปหานา, ชรามรณา วิปฺปมุจฺจนฺตี’ติ นิพฺเพโธ’’ติ วุตฺตํฯ

‘‘เอตฺตกเมวา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ทฺเวมานี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘กตเมน กตโม ทสฺสิโต’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ โย…เป.… อยํ นิพฺเพโธ’’ติ วุตฺตํฯ

นานาวิธํ วาสนาภาคิยญฺจ นิพฺเพธภาคิยญฺจ สุตฺตํ อาจริเยน นิทฺธาริตํ, อมฺเหหิ จ ญาตํ , ‘‘กตมํ ตณฺหาสํกิเลสภาคิยํ สุตฺต’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ ตณฺหาสํกิเลสภาคิย’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถาติ เตสุ โสฬสสุ สํกิเลสภาคิยาทีสุ สุตฺเตสุ ตณฺหาสํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํ ตณฺหาปกฺเขเนว นิทฺทิสิตพฺพํ, พหุวิสยตฺตา นิยเมตฺวาน นิทฺธาเรสฺสามีติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘เกน ปกาเรน นิทฺทิสิตพฺพ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ตีหิ ตณฺหาหี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ภวตณฺหายาติ รูปภวตณฺหายฯ วิภวตณฺหายาติ อรูปภวตณฺหายฯ เยน เยน วา ปน วตฺถุนา ตณฺหาปเภทอุจฺเฉทาทิวตฺถุนา อชฺโฌสิตา ภวตณฺหาทิวเสน อชฺโฌสิตา, เตน เตน ปกาเรน ตณฺหาทินา วา ตณฺหาปเภทอุจฺเฉทาทิวตฺถุนา วา ตณฺหาสํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํ นิทฺทิสิตพฺพํฯ

ตณฺหาสํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํ ตณฺหาปกฺเขเนว นิทฺทิสิตพฺพนฺติ อาจริเยน วุตฺตํ, อมฺเหหิ จ ลกฺขิตํ, ‘‘ทิฏฺฐิสํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํ เกน ปกฺเขน นิทฺทิสิตพฺพ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ ทิฏฺฐิสํกิเลสภาคิย’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ เยน เยน วา ปน วตฺถุนาติ ทิฏฺฐิปฺปเภทอมราวิกฺเขปาทิวตฺถุนาฯ

ทิฏฺฐิสํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํ ทิฏฺฐิปกฺเขเนว นิทฺทิสิตพฺพนฺติ อาจริเยน วุตฺตํ, อมฺเหหิ จ ลกฺขิตํ, ‘‘ทุจฺจริตสํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํ เกน ปกาเรน นิทฺทิสิตพฺพ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ ทุจฺจริตสํกิเลสภาคิย’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตเถว วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ ตณฺหาโวทานภาคิย’’นฺติอาทิ วุตฺตํ, ‘‘ทิฏฺฐิโวทานภาคิย’’นฺติอาทิ วุตฺตํ, ‘‘ทุจฺจริตโวทานภาคิย’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ

[112] ยสฺมิํ สาสนปฏฺฐาเน อฏฺฐารส มูลปทา ทฏฺฐพฺพา, ตํ สาสนปฏฺฐานํ โสฬสหิ สํกิเลสภาคิยาทีหิ สุตฺเตหิ เอกเทสนิทฺธารณวเสน วิภชิตํ, อมฺเหหิ จ ญาตํ, ‘‘กิํ ปน ตํ สาสนปฏฺฐานํ เตหิ โสฬสหิ เอว สํกิเลสภาคิยาทีหิ วิภชิตพฺพํ, อุทาหุ อญฺเญหิ สุตฺเตหิปิ วิภชิตพฺพ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา อญฺเญหิ อฏฺฐวีสสุตฺเตหิปิ วิภชิตุํ ‘‘ตตฺถ กตเม อฏฺฐารส มูลปทา? โลกิยํ โลกุตฺตร’’นฺติอาทิ วุตฺตํ ฯ ‘‘ยทิ อญฺเญหิปิ อฏฺฐวีสสุตฺเตหิ วิภชิตพฺพํ, เอวํ สติ ‘โลกิย’นฺติอาทิวจนเมว วตฺตพฺพํ, กสฺมา ‘ตตฺถ กตเม อฏฺฐารส มูลปทา’ติ วุตฺตา’’ติ เจ? ตสฺส สาสนปฏฺฐานวิภาโค อฏฺฐารสหิ มูลปเทหิ สงฺคหิโต, อฏฺฐารส มูลปทาปิ วิภชิเต สาสนปฏฺฐาเน ทฏฺฐพฺพา, ตสฺมา มูลปทา วิภตฺตาเยวฯ ตานิ มูลปทานิ วิภชิตุํ ‘‘ตตฺถ กตเม อฏฺฐารส มูลปทา’’ติ วุตฺตํฯ อฏฺฐกถายํ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 112) ปน –

‘‘เอวํ โสฬสวิเธน สาสนปฏฺฐานํ นานาสุตฺเตหิ อุทาหรณวเสน วิภชิตฺวา อิทานิ อฏฺฐวีสติวิเธน สาสนปฏฺฐานํ ทสฺเสนฺเตน ยสฺมา อยมฺปิ ปฏฺฐานวิภาโค มูลปเทหิ สงฺคหิโต, น อิมสฺสาปิ เตหิ อสงฺคหิโต ปเทโส อตฺถิ, ตสฺมา มูลปทํ, วิภชิตพฺพตญฺจ ทสฺเสตุํ ‘ตตฺถ กตเม อฏฺฐารส มูลปทา’ติ ปุจฺฉาย วเสน มูลปทานิ อุทฺธริตฺวา ‘โลกิยํ โลกุตฺตร’นฺติอาทินา นว ติกา, ถโว จาติ อฏฺฐวีสติวิธํ สาสนปฏฺฐานํ อุทฺทิฏฺฐ’’นฺติ –

วุตฺตํฯ ตตฺถาติ เตสุ โสฬสหารปญฺจกนยอฏฺฐารสมูลปเทสุ กตมานิ ปทานิ มูลปทานิ โหนฺตีติ ปุจฺฉติฯ โลเก นิยุตฺโต สภาวธมฺโมติ โลกิโย, โลเก วา วิทูหิ วิทิโต สภาโวติปิ โลกิโย, โลกิโย สภาวธมฺโม อสฺส วิเสสสุตฺตสฺส อตฺถีติ ตํ วิเสสสุตฺตํ โลกิยํ นามฯ เอส นโย ‘‘โลกุตฺตร’’นฺติอาทีสุปิ เวทิตพฺโพฯ ชานาตีติ ญาณํ, ญาณํ อสฺส วิเสสสุตฺตสฺส อตฺถีติ ญาณํฯ ญาตพฺพาติ เญยฺยา, เญยฺยา อสฺส วิเสสสุตฺตสฺส อตฺถีติ เญยฺยํฯ เอเสว นโย – ‘‘ญาณญฺจ เญยฺยญฺจา’’ติ เอตฺถาปิ เวทิตพฺโพฯ นิพฺพานํ ปฐมํ ปสฺสตีติ ทสฺสนํ, ปฐมมคฺคญาณํ, ทสฺสนํ อสฺส วิเสสสุตฺตสฺส อตฺถีติ ทสฺสนํฯ ภาวนา อสฺส วิเสสสุตฺตสฺส ปาฬิยา อตฺถีติ ภาวนาฯ ‘‘ทสฺสนญฺจ ภาวนา จา’’ติ เอตฺถาปิ เอส นโย เวทิตพฺโพฯ สสฺส อตฺตโน วจนนฺติ สกํ, สกํ วจนํ สกวจนํ, ภควโต วจนนฺติ อตฺโถฯ ปรสฺส วจนํ ปรวจนํฯ วิสฺสชฺชนีโย อสฺส วิเสสสุตฺตสฺส อตฺถีติ วิสฺสชฺชนียํฯ นตฺถิ วิสฺสชฺชนีโย อสฺส วิเสสสุตฺตสฺสาติ อวิสฺสชฺชนียํฯ กมฺมํ อสฺส วิเสสสุตฺตสฺส อตฺถีติ กมฺมํฯ

วิปาโก อสฺส ปาฐสฺส อตฺถีติ วิปาโก ฯ เสเสสุปิ อสฺสตฺถิอตฺโถ คเหตพฺโพฯ อถ วา โลกิยาทิอตฺโถ มุขฺยตฺโถ, ตํวาจกสุตฺตมฺปิ ฐานฺยูปจาเรน วุตฺตํฯ พุทฺธาทีนํ คุเณ อภิตฺถวติ เอเตน สุตฺตปฺปเทเสนาติ ถโว, สุตฺตปฺปเทโสฯ

‘‘เตสุ อฏฺฐวีสติวิเธสุ โลกิยาทีสุ สาสนปฏฺฐานสุตฺเตสุ กตมํ สุตฺตํ โลกิยํ สุตฺต’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตมํ โลกิย’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถาติ เตสุ อฏฺฐวีสติวิเธสุ โลกิยาทีสุ สาสนปฏฺฐานสุตฺเตสุ กตมํ สุตฺตํ โลกิยํ สาสนปฏฺฐานํ สุตฺตนฺติ ปุจฺฉติฯ

ภิกฺขเว, เธนุยา ถเนหิ นิกฺขนฺตํ สชฺชุขีรํ นิกฺขนฺตกฺขเณ น มุจฺจติ น ปริณมติ ขีรภาวํ ปชหิตฺวา ทธิภาวํ น ปาปุณาติ, ตกฺกาทิอมฺพิลสมาโยคโต ปจฺฉา ขีรภาวํ ปชหติ ทธิภาวํ ปาปุณาติ อิว, เอวํ เยน พาเลน ปาปํ ยํ กมฺมํ กตํ, ตํ กมฺมํ กรณกฺขเณ ตสฺส พาลสฺส อปายทุกฺขาทินิพฺพตฺตาปนวเสน น วิปจฺจติฯ ทุติเย ปน วา ตติยาทิมฺหิ วา อตฺตภาเว วิปจฺจติฯ ภสฺมจฺฉนฺโน ฉาริกาย ปฏิจฺฉนฺโน ปาวโก อคฺคิ อกฺกนฺตํ ชนํ อกฺกมนกฺขเณ น ฑหติฯ ฉาริกํ ปน ตาเปตฺวา กาลนฺตเร ฑหติ อิว, เอวํ เยน พาเลน ปาปํ ยํ กมฺมํ กตํ, ตํ กมฺมํ กรณกฺขเณ ตํ พาลํ อปายทุกฺขาทินิพฺพตฺตาปนวเสน ฑหาเปนฺตํ หุตฺวา น อนฺเวติฯ ทุติเย วา ตติยาทิมฺหิ วา อตฺตภาเว อปายทุกฺขาทินิพฺพตฺตาปนวเสน ฑหาเปนฺตํ หุตฺวา ฑหนฺตํ ตํ พาลํ ตํ อนฺเวตีติ โยชนาฯ อิทํ ‘‘น หิ…เป.… ปาวโก’’ติ สุตฺตํ โลกิเย อตฺเถ วาจกญาปกภาเวน ปวตฺตนโต โลกิยํ นามฯ

‘‘เอตฺตกเมว โลกิย’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘จตฺตาริมานี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อตฺโถ ปากโฏฯ อิทํ ‘‘จตฺตาริมานิ…เป.… กาฬปกฺเขว จนฺทิมา’’ติ สุตฺตํ โลกิเย อตฺเถ วาจกญาปกภาเวน ปวตฺตนโต โลกิยํ นามฯ

‘‘เอวํ ทุวิธํเยว โลกิย’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘อฏฺฐิเม, ภิกฺขเว, โลกธมฺมา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อตฺโถ ปากโฏฯ อิทํ ‘‘อฏฺฐิเม’’ติอาทิกํ สุตฺตํ โลกิเยสุ อฏฺฐวิเธสุ อตฺเถสุ วาจกญาปกภาเวน ปวตฺตนโต โลกิยํ นามฯ

นานาวิธํ โลกิยํ อาจริเยน นิทฺธาริตํ, อมฺเหหิ จ ญาตํ, ‘‘กตมํ สุตฺตํ โลกุตฺตร’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตมํ โลกุตฺตร’’นฺติอาทิ วุตฺตํ ฯ อิโต ปเรสุปิ เอส นโย เวทิตพฺโพฯ ตตฺถาติ เตสุ อฏฺฐวีสติวิเธสุ โลกิยาทีสุ สุตฺเตสุฯ

เฉเกน สารถินา สุทนฺตา อสฺสา สมถงฺคตา ยถา, เอวํ ปหีนมานสฺส ปหีนนววิธมานสฺส ยสฺส อนาสวสฺส ภิกฺขุโน อินฺทฺริยานิ ฉพฺพิธานิ จกฺขุนฺทฺริยาทีนิ สมถงฺคตานิฯ ตาทิโน ตาทิลกฺขเณน สมนฺนาคตสฺส อนาสวสฺส ตสฺส ภิกฺขุโน เทวาปิ มนุสฺสาปิ ปิหยนฺตีติ โยชนาฯ อิทํ ‘‘ยสฺสินฺทฺริยานี’’ติอาทิกํ สุตฺตํ โลกุตฺตเร อตฺเถ วาจกญาปกภาเวน ปวตฺตนโต โลกุตฺตรํ นามฯ

‘‘เอตฺตกเมวา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ปญฺจิมานิ ภิกฺขเว อินฺทฺริยานี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อิทํ ‘‘ปญฺจิมานี’’ติอาทิกํ สุตฺตมฺปิ โลกุตฺตเร อตฺเถ วาจกญาปกภาเวน ปวตฺตนโต โลกุตฺตรํ นามฯ (1)

‘‘ลทฺธาน มานุสตฺตํ ทฺเว, กิจฺจํ อกิจฺจเมว จา’’ติอาทิกา ทฺเว คาถา วุตฺตาฯ อิห คาถาสุ ‘‘สุกิจฺจํ เจว ปุญฺญานี’’ติ ยํ คาถาปทญฺจ ‘‘ปุญฺญานิ กริตฺวาน, สคฺคา สคฺคํ วชนฺติ กตปุญฺญา’’ติ ยํ คาถาปทญฺจ วุตฺตํ, อิทํ คาถาปทํ โลกิเย อตฺเถ วาจกญาปกภาเวน ปวตฺตนโต โลกิยํ นามฯ

อิห คาถาสุ ‘‘สํโยชนวิปฺปหานํ วา’’ติ ยํ คาถาปทญฺจ ‘‘สํโยชนวิปฺปหานา, ชรามรณา วิปฺปมุจฺจนฺตี’’ติ ยํ คาถาปทญฺจ วุตฺตํ, อิทํ คาถาปทํ วุตฺตนเยน โลกุตฺตรํ นามฯ อิทํ ‘‘ลทฺธานา’’ติอาทิกํ วุตฺตปฺปกาเรน โลกิยญฺจ โลกุตฺตรญฺจฯ

ภิกฺขเว, วิญฺญาเณ อาหาเร อาหารปฏิพทฺเธ ฉนฺทราเค สติ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ โหติฯ ‘‘วิญฺญาเณ…เป.… โหตี’’ติ อิทํ วุตฺตนเยน โลกิยํ นามฯ ‘‘วิญฺญาเณ…เป.… นิโรโธ’’ติ อิทํ สุตฺตํ โลกุตฺตรํ นามฯ อิทํ ‘‘วิญฺญาเณ เจ ภิกฺขเว’’ติอาทิกํ สุตฺตํ โลกิเย อตฺเถ จ โลกุตฺตเร อตฺเถ จ เอกเทสวเสน วาจกญาปกวเสน ปวตฺตนโต โลกิยญฺจ โลกุตฺตรญฺจฯ (2)

[113] สตฺตโลเก สพฺพา ทิสา อนุปริคมฺม กฺวจิ ทิสายํ เจตสา อตฺตนา อตฺตโต ปิยตรํ อญฺญํ เนว อชฺฌคา, อตฺตาว ปิยตโร ยถา , เอวํ ปเรสํ สตฺตานํ ปุถุ วิสุํ วิสุํ อตฺตาว ปิโย ปิยตโร, ตสฺมา อตฺตโนว ปิยตรตฺตา อตฺตกาโม อตฺตโน หิตกาโม ปณฺฑิโต สตฺตโลโก อตฺตานํ อุปมํ กตฺวา ปรํ น หิํเส น หิํเสยฺยาติ โยชนาฯ อิทํ ‘‘สพฺพา ทิสา’’ติอาทิกํ สุตฺตํ สตฺเตสุ วาจกญาปกภาเวน ปวตฺตนโต สตฺตาธิฏฺฐานํ นามฯ

เย เกจิ ขีณาสวา ปุคฺคลา ภูตาว น ภวิสฺสนฺติ, สพฺเพ เต ขีณาสวา ปุคฺคลา เทหํ อตฺตภาวํ ปหาย นิพฺพานํ คมิสฺสนฺติฯ เย จ ปุถุชฺชนาทโย สตฺตา ปุนพฺภเวสุ ภวิสฺสนฺติ, สพฺเพ เต ปุถุชฺชนาทโย สตฺตา เทหํ อตฺตภาวํ ปหาย ปรโลกํ คมิสฺสนฺติ, ตํ สพฺพชานิํ สพฺพสฺส สตฺตสฺส หานิํ มรณํ, วินาสํ วา กุสโล โย ปุคฺคโล วิชานาติ, โส กุสโล ปุคฺคโล ตํ สพฺพชานิํ วิทิตฺวา อาตาปิโย พฺรหฺมจริยํ จเรยฺยาติ โยชนาฯ อิทํ ‘‘เย เกจี’’ติอาทิกํ วุตฺตนเยน สตฺตาธิฏฺฐานํฯ

สตฺตหิ องฺเคหิ สมนฺนาคตํ กลฺยาณมิตฺตํ ยาวชีวํ กุสเลน ปุคฺคเลน น วิชหิตพฺพํฯ กตเมหิ สตฺตหิ? ปริสุทฺธสีลสมฺปตฺติปริสุทฺธทิฏฺฐิสมฺปตฺตีหิ สมนฺนาคตตฺตา ปิโย จ ปิยายิตพฺโพ จ โหติ, ปาสาณฉตฺตํ วิย ครุ จ โหติ, สมฺภาเวตพฺพตาย ภาวนีโย จ โหติ, ‘‘กาเลน วทามิ, โน อกาเลนา’’ติอาทิเก ปญฺจธมฺเม อตฺตนิ อุปฏฺฐาเปตฺวา สพฺรหฺมจารีนํ วา สิสฺสานํ วา วินิจฺฉยอุลฺลุมฺปนโอวาททานภาเว ฐตฺวา วตฺตา จ โหติ, สพฺรหฺมจารีหิ วา สิสฺสาทีหิ วา วุจฺจมาโน สุวโจ หุตฺวา เตสํ วจนกฺขโม จ โหติ, สจฺจปฏิจฺจสมุปฺปาทาทิคมฺภีรํ วา อญฺญํ คมฺภีรํ วา กถํ กตฺตา จ โหติ, ธมฺมวินยาทิวเสเนว ทีปนโต อฏฺฐาเน จ น นิโยชโก โหติฯ อิเมหิ สตฺตหิ องฺเคหิ สมนฺนาคตํ กลฺยาณมิตฺตํ ยาวชีวํ น วิชหิตพฺพํฯ อิทํ ‘‘สตฺตหี’’ติอาทิวจนํ ภควา อโวจฯ อิทํ ‘‘สตฺตหี’’ติอาทิกํ วจนํ สุคโต วตฺวา อถาปรํ เอตํ คาถาวจนํ สตฺถา อโวจฯ กิํ อโวจ?

‘‘ปิโย ครุ ภาวนีโย, วตฺตา จ วจนกฺขโม;

คมฺภีรญฺจ กถํ กตฺตา, น จฏฺฐาเน นิโยชโก;

ตํ มิตฺตํ มิตฺตกาเมน, ยาวชีวมฺปิ เสวิย’’นฺติฯ –

เอตํ คาถาวจนํ สตฺถา อโวจาติ โยชนาฯ ‘‘น จ อฏฺฐานโยชโก’’ติ ปาโฐ อตฺถิฯ อิทํ ‘‘สตฺตหี’’ติอาทิกํ วจนํ สตฺตาธิฏฺฐานํฯ

โลเก ยํ กามสุขญฺจ ยํ อิทํ ทิวิยํ สุขญฺจ อตฺถิ, เอเต กามสุขทิวิยสุขา ตณฺหากฺขยสุขสฺส โสฬสิํ กลํ น อคฺฆนฺตีติ โยชนาฯ อิทํ ‘‘ยญฺจา’’ติอาทิกํ สุตฺตํ ธมฺมาธิฏฺฐานํฯ

ยตฺถ นิพฺพาเน ทุกฺขํ นิรุชฺฌติ, สมฺมาสมฺพุทฺธเทสิตํ อโสกํ วิรชํ เขมํ ตํ นิพฺพานํ สุสุขํ วตาติ โยชนาฯ อิทํ ‘‘สุสุข’’นฺติอาทิกํ สุตฺตมฺปิ ธมฺมาธิฏฺฐานํฯ (3)

ตีสุ ภเวสุ สตฺตานํ ชนนโต ตณฺหาสงฺขาตํ มาตรญฺจ, ปิตรํ นิสฺสาย มานสฺส อุปฺปชฺชนโต มานสงฺขาตํ ปิตรญฺจ, รฏฺเฐ โลโก รฏฺฐิสฺสรํ ราชานํ ภชติ วิย ทฺวินฺนํ สสฺสตุจฺเฉททิฏฺฐีนํ สพฺพทิฏฺฐิคเตหิ ภชนียตฺตา สสฺสตุจฺเฉททิฏฺฐิสงฺขาเต ขตฺติเย ทฺเว ราชาโน จ, อายสาธโก ปุริโส รฏฺเฐ อตฺถํ อนุจรติ อิว นนฺทิราคสฺส ทฺวาทสายตเน อนุจรณโต นนฺทิราคสงฺขาเตน อนุจรเณน สห ปวตฺตนฏฺฐานํ ทฺวาทสายตนสงฺขาตํ รฏฺฐญฺจ ขีณาสโว โย พฺราหฺมโณ หนติ, โส พฺราหฺมโณ หนฺตฺวา อนีโฆ นิทฺทุกฺโข หุตฺวา ยาตีติ โยชนาฯ อิห ‘‘มาตร’’นฺติอาทิคาถายํ ‘‘มาตรํ…เป.… หนฺตฺวา’’ติ อิทํ คาถาวจนํ ธมฺมาธิฏฺฐานํฯ ‘‘อนีโฆ ยาติ พฺราหฺมโณ’’ติ อิทํ คาถาวจนํ สตฺตาธิฏฺฐานํฯ อิทํ ‘‘มาตร’’นฺติอาทิกํ สุตฺตํ สตฺตาธิฏฺฐานญฺจ ธมฺมาธิฏฺฐานญฺจฯ

‘‘จตฺตาโรเม ภิกฺขเว อิทฺธิปาทา’’ติ อิทํ สุตฺตปฺปเทสวจนํ ธมฺมาธิฏฺฐานํฯ โส จตูหิ อิทฺธิปาเทหิ สมนฺนาคโต ปุคฺคโล กาเยปิ กรชกาเยปิ จิตฺตํ ปาทกชฺฌานจิตฺตํ สโมทหติ ปกฺขิปติ, โส ปุคฺคโล ทิสฺสมานกาเยน คนฺตุกาโม กรชกายคติกํ ปาทกชฺฌานจิตฺตํ อธิฏฺฐหติฯ จิตฺเตปิ ปาทกชฺฌานจิตฺเตปิ กายํ กรชกายํ สโมทหติ ปกฺขิปติ, โส ปุคฺคโล สีฆํ อญฺญํ คนฺตุกาโม ปาทกชฺฌานจิตฺตคติกํ กรชกายํ อธิฏฺฐหติฯ กาเย กรชกาเย สุขสญฺญญฺจ สุขวิหารสญฺญญฺจ ลหุสญฺญญฺจ ลหุคมนสญฺญญฺจ โอกฺกมิตฺวา อญฺญํ คมเนยฺยํ อิจฺฉิตฏฺฐานํ เอกจิตฺตกฺขเณเนว จ คนฺตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ อิทํ ‘‘โส’’ติอาทิกํ สุตฺตปฺปเทสวจนํ สตฺตาธิฏฺฐานํฯ อิทํ ‘‘จตฺตาโรเม’’ติอาทิกํ สุตฺตํ สตฺตาธิฏฺฐานญฺจ ธมฺมาธิฏฺฐานญฺจฯ (4)

[114] ยํ สพฺพญฺญุตญาณํ โลกุตฺตรํ โลกํ อุตฺตริตฺวา อภิภวิตฺวา ฐิตํ, เยน สพฺพญฺญุตญฺญาเณน ภควา ‘‘สพฺพญฺญู’’ติ วุจฺจติ, ตสฺส สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส ปริหานํ นตฺถิ, ตํ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ สพฺพกาเล ชานิตุํ อาวชฺชนกาเล ปวตฺตตีติ โยชนาฯ อิทํ ‘‘ยํ ต’’นฺติอาทิกํ ญาเณ อตฺเถ วาจกญาปกภาเวนปิ ปวตฺตนโต ญาณํ นามฯ

ยาย นิพฺพานคามินิยา มคฺคปญฺญาย ชาติมรณสงฺขยํ ปชานาติ, สา นิพฺพานคามินี มคฺคปญฺญา สพฺพาหิ โลกิยาหิ ปญฺญาหิ เสฏฺฐา ปสตฺถาติ โยชนาฯ อิทํ ‘‘ปญฺญา หี’’ติอาทิกํ วุตฺตนเยน ญาณํ นามฯ

‘‘โธตก, โว ตุมฺหากํ สนฺติํ อหํ กิตฺตยิสฺสามี’’ติ ภควา อโวจฯ ‘‘ทิฏฺเฐ ธมฺเม ทุกฺขาทิธมฺเม วา อตฺตภาเว วา สโต อนิจฺจานุปสฺสนาทิสติสมฺปนฺโน หุตฺวา จรํ จรนฺโต โยคาวจโร อนีติหํ ยํ สนฺติํ ยํ นิพฺพานํ อริยมคฺเคน วิทิตฺวา โลเก สํสารโลเก วิสตฺติกํ วิสปฺปกํ ตณฺหํ ตเร ตเรยฺยา’’ติ ภควา อโวจฯ

โธตโก ภควนฺตํ วทติ ‘‘มเหสิ มหนฺเต สีลกฺขนฺธาที เอสนสีล, โคตม, สโต ‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’ติอาทิสรณสมฺปนฺโน หุตฺวา จรํ จรนฺโต โยคาวจโร อุตฺตมํ ยํ สนฺติํ ยํ นิพฺพานํ อริยมคฺเคน วิทิตฺวา โลเก สํสารโลเก วิสตฺติกํ ตณฺหํ ตเร ตเรยฺยาติ ตญฺจ วจนํ ตญฺจ สนฺติํ นิพฺพานํ อหํ อภินนฺทามิ อภิปตฺถยามิ, มเหสิ ตฺวํ, ยญฺจ สมฺปชานาสี’’ติ โธตโก ภควนฺตํ วทติฯ

‘‘โธตกา’’ติ อาลปิตฺวา ภควา โธตกํ อโวจฯ ‘‘อุทฺธํ อนาคตํ อุปริ อโธ อตีตํ เหฏฺฐา จ ติริยญฺจาปิ มชฺเฌ ปจฺจุปฺปนฺนํ ปริโต จ โลเก สํสารโลเก เอตํ ตณฺหํ ภวาภวาย ขุทฺทกภวมหนฺตภวตฺถาย สงฺโค ลคฺโคติ วิทิตฺวา วิจรนฺโต ตฺวํ ตณฺหํ มากาสิ มา อกาสี’’ติ ภควา โธตกํ อโวจาติ โยชนาฯ อิทํ ‘‘กิตฺตยิสฺสามี’’ติอาทิกํ เญยฺเย วิสเย อตฺเถ วาจกญาปกภาเวน ปวตฺตนโต เญยฺยํ นามฯ

‘‘เอตฺตกเมวา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘จตุนฺนํ ภิกฺขเว’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ภิกฺขเว, จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ อริยภาวกรานํ สจฺจานํ อนนุโพธา อพุชฺฌเนน อปฺปฏิเวธา อปฺปฏิวิชฺฌเนน เอวํ อิมินา การเณน มมญฺเจว ตุมฺหากญฺจ ทีฆมทฺธานํ อิทํ สนฺธาวิตํ สนฺธาวนํ, อิทํ สํสริตํ สํสรณํ อโหสีติ, ภิกฺขเว, อชฺช ตยิทํ ตํ อิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ มยา อนุพุทฺธํ ปฏิวิทฺธํ…เป.… ตยิทํ ตํ อิทํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ มยา อนุพุทฺธํ ปฏิวิทฺธํ, มม ภวตณฺหา อุจฺฉินฺนา, ภวเนตฺติ ตณฺหา ขีณา, อิทานิ มม ปุนพฺภโว นตฺถิ, อิติ อิทํ ‘‘จตุนฺน’’นฺติอาทิกํ ภควา อโวจ, สุคโต อิทํ ‘‘จตุนฺน’’นฺติอาทิกํ วตฺวา อถาปรํ เอตํ ‘‘จตุนฺน’’นฺติอาทิคาถาวจนํ สตฺถา อโวจาติ โยเชตฺวา คาถายญฺจ ตเถว โยชนา กาตพฺพาฯ อิทํ ‘‘จตุนฺน’’นฺติอาทิกํ วุตฺตนเยน เญยฺยํ นามฯ (5)

‘‘รูปํ อนิจฺจํ…เป.… วิญฺญาณํ อนิจฺจ’’นฺติ อิทํ สุตฺตํ เญยฺเย รูปาทิธมฺเม วาจกญาปกภาเวน ปวตฺตนโต เญยฺยํ นามฯ

เอวํ ‘‘รูปํ อนิจฺจ’’นฺติอาทินา ปกาเรน ชานํ ชานนฺโต เอวํ ‘‘รูปํ อนิจฺจ’’นฺติอาทินา ปกาเรน ปสฺสํ ปสฺสนฺโต อริยสาวโก อริยสฺส ภควโต สาวโก ‘‘อิทํ รูปํ อนิจฺจ’’นฺติ รูปํ ปสฺสติ, ‘‘อยํ เวทนา อนิจฺจา’’ติ เวทนํ ปสฺสติ, ‘‘อยํ สญฺญา อนิจฺจา’’ติ สญฺญํ ปสฺสติ, ‘‘อิเม สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ สงฺขาเร ปสฺสติ, ‘‘อิทํ วิญฺญาณํ อนิจฺจ’’นฺติ วิญฺญาณํ ปสฺสติฯ อิติ อิทํ สุตฺตํ รูปาทิปสฺสเน ญาเณ วาจกญาปกภาเวน ปวตฺตนโต ญาณํ นามฯ

โส ‘‘รูปํ อนิจฺจ’’นฺติอาทินา ปกาเรน ปสฺสนฺโต อริยสาวโก รูเปน รูปราเคน ปริมุจฺจติ…เป.… วิญฺญาณมฺหา วิญฺญาณราคมฺหา ปริมุจฺจตีติ ทุกฺขสฺมา ปริมุจฺจตีติ อหํ วทามีติ โยชนาฯ อิทํ ‘‘โส ปริมุจฺจตี’’ติอาทิกํ สุตฺตํ ญาเณ จ เญยฺเย จ วาจกญาปกภาเวน ปวตฺตนโต ญาณญฺจ เญยฺยญฺจ โหติฯ

สพฺเพ ปญฺจกฺขนฺธา ปจฺจเยหิ สงฺขริตตฺตา สงฺขารา อาทิอนฺตวนฺตภาวโต, อนิจฺจนฺติกภาวโต, ตาวกาลิกภาวโต จ ขณปริตฺตภาวโต อนิจฺจา ภวนฺติฯ อิทํ ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ สุตฺตปฺปเทสวจนํ วุตฺตนเยน เญยฺยํ นามฯ ยทา วิปสฺสนากรณกาเล ปญฺญาย วิปสฺสนาปญฺญาย ปสฺสติ อนิจฺจตาทิกํ ปสฺสติฯ อิทํ ‘‘ยทา ปญฺญาย ปสฺสตี’’ติ สุตฺตปฺปเทสวจนํ ญาณํ นามฯ อถ ปสฺสนกฺขเณ ทุกฺเข ปญฺจกฺขนฺเธ วิปสฺสโก นิพฺพินฺทติ, นิพฺพินฺทนฺโต ปุคฺคโล ทุกฺขาทิชานนาทิวเสน จตฺตาริ สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌติ, เอโส จตุสจฺจปฏิเวโธ วิสุทฺธิยา วิสุทฺธตฺถาย มคฺโคติฯ อิทํ ‘‘อถา’’ติอาทิกํ สุตฺตปฺปเทสวจนํ ญาณญฺจ เญยฺยญฺจ โหติฯ

โสณาติ โสณํ อาลปติฯ สมณา พาหิรกสมณา พฺราหฺมณา ชาติพฺราหฺมณา อนิจฺเจน รูเปน, ทุกฺเขน รูเปน, วิปริณามธมฺเมน รูเปน ‘‘อหํ ปเรหิ เสยฺโย อุตฺตโม อสฺมี’’ติ วา สมนุปสฺสนฺติ, ‘‘อหํ ปเรน สทิโส สมาโน อสฺมี’’ติ วา สมนุปสฺสนฺติ, ‘‘อหํ ปรโต หีโน ลามโก อสฺมี’’ติ วา สมนุปสฺสนฺติ, ยถาภูตสฺส อทสฺสนา อญฺญตฺร วชฺเชตฺวา อญฺญํ กิํ นาม การณํ สิยา, ยถาภูตํ อทสฺสนโต ตาว สมนุปสฺสนสฺส อญฺญํ การณํ นตฺถิ, ยถาภูตํ อทสฺสนเมว การณนฺติ เวทิตพฺพํฯ ‘‘อนิจฺจาย เวทนายา’’ติอาทีสุปิ อิมินา วุตฺตนเยน วุตฺตนยานุสาเรน โยชนา กาตพฺพาฯ อิทํ ‘‘เย หิ เกจี’’ติอาทิกํ สุตฺตปฺปเทสวจนํ เญยฺยํ นามฯ ‘‘เย จ โข เกจี’’ติอาทิโก สุกฺกปกฺโข ปน วุตฺตวิปริยาเยน เวทิตพฺโพฯ อิทํ ‘‘เย จ โข’’ติอาทิกํ สุตฺตปฺปเทสวจนํ ญาณํ นามฯ อิทํ ‘‘เย หิ เกจี’’ติอาทิกํ สุตฺตํ ญาเณ จ เญยฺเย จ อตฺเถ วาจกญาปกภาเวน ปวตฺตนโต ญาณญฺจ เญยฺยญฺจ โหติฯ (6)

นานาวิธํ ญาณญฺจ เญยฺยญฺจ สาสนปฏฺฐานสุตฺตํ อาจริเยน นิทฺธาริตํ, อมฺเหหิ จ ญาตํ, ‘‘กตมํ ทสฺสน’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตมํ ทสฺสน’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถาติ เตสุ โลกิยาทีสุ อฏฺฐวีสติวิเธสุ สาสนปฏฺฐาเนสุ สุตฺเตสุ กตมํ สุตฺตํ ทสฺสนํ นามาติ ปุจฺฉติฯ

[115] คมฺภีรปญฺเญน สพฺพญฺญุพุทฺเธน สุเทสิตานิ สงฺเขปวิตฺถาราทีหิ เตหิ เตหิ นเยหิ สุฏฺฐุ เทสิตานิ อริยสจฺจานิ เย ภาวิตภาวนา อริยปุคฺคลา ปญฺญาโอภาเสน วิภาวยนฺติ, เต ภาวิตภาวนา อริยปุคฺคลา เทวรชฺชจกฺกวตฺติรชฺชาทิปมาทฏฺฐานํ อาคมฺม ภุสํ ปมตฺตา กิญฺจาปิ โหนฺติ, ตถาปิ เต ภาวิตภาวนา อริยปุคฺคลา โสตาปตฺติมคฺคญาเณน อภิสงฺขารวิญฺญาณสฺส นิโรเธน อฏฺฐมภวาทีสุ อุปฺปชฺชนารหานํ นามรูปานํ นิรุทฺธตฺตา อฏฺฐมกฺขตฺตุวเสน อฏฺฐมํ ภวํ น อาทิยนฺตีติ โยชนาฯ อิทํ ‘‘เย อริยสจฺจานี’’ติอาทิกํ สุตฺตํ ทสฺสเน ปฐมมคฺคญาเณ วาจกญาปกภาเวน ปวตฺตนโต ทสฺสนํ นามฯ

นครทฺวารพาหถิรกรณตฺถํ อุมฺมารพฺภนฺตเร ปถวิยํ อฏฺฐหตฺถทสหตฺถปฺปมาณํ อาวาฏํ ขณิตฺวา ตสฺมิํ อาวาเฏ อุสฺสาปิตตฺตา ปถวิสฺสิโต ปถวินิสฺสิโต อนฺโตปถวินิสฺสิโต อินฺทขีโล สารทารุมโย ถมฺโภ จตุพฺภิ จตูหิ ทิสาหิ อาคเตหิ วาเตหิ มหาวาเตหิ อสมฺปกมฺปิโย สมฺปกมฺปิตุํ อสกฺกุเณยฺโย สิยา ยถา, โย สปฺปุริโส อริยสจฺจานิ อเวจฺจ ปสฺสติ, ตํ สปฺปุริสํ สพฺพติตฺถิยวาทวาเตหิ อสมฺปกมฺปิยตฺตา ตถูปมํ อหํ วทามีติ โยชนาฯ อิทํ ‘‘ยถินฺทขีโล’’ติอาทิกํ สุตฺตํ วุตฺตนเยน ทสฺสนํ นามฯ

ภิกฺขเว, จตูหิ โสตาปตฺติยงฺเคหิ สมนฺนาคโต อริยสาวโก อริยสฺส ภควโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สาวโก อาจิกฺขิตุํ อากงฺขมาโน หุตฺวา อตฺตนาว สยเมว อตฺตานํ พฺยากเรยฺย ‘‘โภ, มม อตฺต อหํ อิทานิ ขีณนิรโย อมฺหิ, ขีณติรจฺฉานโยนิ อมฺหิ…เป.…. ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสามี’’ติ พฺยากเรยฺยฯ จตุรงฺคสรูปํ ทสฺเสตุํ ‘‘กตเมหิ จตูหี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อิทํ ‘‘จตูหี’’ติอาทิกํ ทสฺสนํ นามฯ

นานาวิธํ ทสฺสนํ นิทฺธาริตํ, ‘‘กตมา ภาวนา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตมา ภาวนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

อิธ สาสเน ยสฺส อริยสาวกสฺส อชฺฌตฺตํ กามภเว นิพฺพตฺตาปกานํ โอรมฺภาคิยสํโยชนานํ ปชหนวเสน จ พหิทฺธา รูปารูปภเวสุ นิพฺพตฺตาปกานํ อุทฺธมฺภาคิยสํโยชนานํ ปชหนวเสน จ อินฺทฺริยานิ สทฺธินฺทฺริยาทีนิ อินฺทฺริยานิ สุภาวิตานิ อริยมคฺคภาวนาวเสน สุฏฺฐุ ภาวิตานิ ภวนฺติ, ภาวิโต ภาวิตมคฺโค ส ทนฺโต โส อริยสาวโก อิมํ โลกญฺจ ปรํ โลกญฺจ นิพฺพิชฺฌ นิพฺพิชฺฌิตฺวา ปฏิวิชฺฌิตฺวา กาลํ มรณกาเล , กาลํกิริยํ วา กงฺขติ ปตฺเถตีติ โยชนาฯ อยํ ‘‘ยสฺสินฺทฺริยานี’’ติอาทิกา ปาฬิ ภาวนาย วาจกญาปกภาเวน ปวตฺตนโต ภาวนา นามฯ

ธมฺมปทานิ ฌานวิปสฺสนามคฺคผลนิพฺพานธมฺมโกฏฺฐาสานิฯ อนภิชฺฌา ธมฺมปทํ อนภิชฺฌาสีเสน อธิคตฌานวิปสฺสนามคฺคนิพฺพานธมฺมปทํ โกฏฺฐาสํฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ อยํ ‘‘จตฺตาริมานี’’ติอาทิกา ปาฬิ วุตฺตนเยน ภาวนา นามฯ (7)

เทวปุตฺต ฉินฺทนฺโต ปุคฺคโล ปญฺจ โอรมฺภาคิยสํโยชนานิ เหฏฺฐา มคฺคตฺตเยน ฉินฺเท ฉินฺเทยฺย, ปชหนฺโต ปุคฺคโล ปญฺจ อุทฺธมฺภาคิยสํโยชนานิ อรหตฺตมคฺเคน ชเห ปชเหยฺย, ภาวยนฺโต ปุคฺคโล ปญฺจ สทฺธินฺทฺริยาทีนิ จ อุตฺตริ ภาวเย ภาเวยฺยฯ ปญฺจสงฺคาติโค ราคสงฺคโทสสงฺคโมหสงฺคมานสงฺคทิฏฺฐิสงฺคาติโค ภิกฺขุ โอฆติณฺโณติ กาโมฆภโวฆทิฏฺโฐฆอวิชฺโชฆติณฺโณติ วุจฺจติ กถียตีติ โยชนาฯ ‘‘ปญฺจ ฉินฺเท ปญฺจ ชเห’’ติ อิทํ วจนํ ทสฺสนํ นามฯ ‘‘ปญฺจ จุตฺตริ…เป.… วุจฺจตี’’ติ อยํ ปาฬิ ภาวนา นามฯ อิทํ ‘‘ปญฺจา’’ติอาทิกํ สุตฺตํ ทสฺสนญฺจ ภาวนา จ โหติฯ

‘‘ตีณิมานิ, ภิกฺขเว’’ติอาทีสุ โยชนา ปากฏาฯ (8)

[116] ‘‘สพฺพปาปสฺส อกรณํ…เป.… พุทฺธาน สาสน’’นฺติ อิทํ สุตฺตํ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส วจนภาวโต สกวจนํ นามฯ อตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺโตวฯ

ภิกฺขเว, พาลสฺส พาลลกฺขณานิ พาลอุปลกฺขณการณานิ พาลนิมิตฺตานิ ‘‘อยํ พาโล’’ติ คหณการณานิ พาลาปทานานิ พาลสฺส อปทานานิ โปราณานิ วิรุฬฺหานิ กมฺมานิ เยหิ พาลลกฺขณาทีหิ พาลํ ‘‘พาโล’’ติ ปเร ปณฺฑิตา สญฺชานนฺติ, อิมานิ พาลลกฺขณานิ มยา วุจฺจมานานิ ตีณิฯ กตมานิ ตีณิ? ภิกฺขเว, พาโล ทุจฺจินฺติตจินฺตี จ ทุจฺจินฺติตํ อภิชฺฌาพฺยาปาทมิจฺฉาทสฺสนํ จินฺตี จ โหติ, ทุพฺภาสิตภาสี ทุพฺภาสิตํ มุสาวาทาทิํ ภาสี จ โหติ. ทุกฺกฏกมฺมการี จ ทุกฺกฏํ ปาณาติปาตาทิกมฺมํ การี จ โหติฯ ภิกฺขเว, พาลสฺส…เป.… พาลาปทานานิ อิมินา มยา วุตฺตานิ ตีณิ โข ภวนฺติฯ สุกฺกปกฺโข ปน วุตฺตวิปริยาเยน เวทิตพฺโพฯ อิทํ ‘‘ตีณิมานิ ภิกฺขเว’’ติอาทิกํ วจนํ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส วจนภาวโต สกวจนํ นามฯ

ปถวีสโม วิตฺถโต สมฺโพโธ นาม นตฺถิฯ ปาตํ วุฏฺฐํ อุทกํ อาภุโส ลาภิ คณฺหาตีติ ปาตาโล, ปาตาเลน สโม ปาตาลสโม นินฺโน น วิชฺชติฯ เมรุสโม อุนฺนโต นตฺถิ, จกฺกวตฺติสทิโส โปริโส นตฺถีติ โยชนาฯ อิทํ ‘‘ปถวีสโม’’ติอาทิกํ วจนํ ปรสฺส เทวสฺส วจนภาวโต ปรวจนํ โหติฯ

‘‘เทวานํ อินฺท, ตว สุภาสิเตน ชโย โหตี’’ติ วตฺวา ‘‘เวปจิตฺติ, ตว สุภาสิเตน ชโย โหตู’’ติ วตฺวา ‘‘เวปจิตฺติ, ตฺวํ คาถํ ภณ ภณาหี’’ติ อโวจฯ

ภิกฺขเว, อถ โข อสุรินฺโท เวปจิตฺติ อิมํ วุจฺจมานํ คาถํ อภาสิ ‘‘เต ปฏิเสธโก โน เจ อสฺส โน เจ ภเวยฺย , เอวํ สติ พาลา ภิยฺโย ปกุชฺเฌยฺยุํ, ตสฺมา ธีโร ปณฺฑิโต ภุเสน ทณฺเฑน พาลํ นิเสธเย’’ติฯ

คาถาย, ภิกฺขเว, อสุรินฺเทน เวปจิตฺตินา ภาสิตาย อสุรา อนุโมทิํสุ, เทวา ตุณฺหี อเหสุํฯ ภิกฺขเว, อถ โข อสุรินฺโท เวปจิตฺติ เทวานํ อินฺทํ สกฺกํ เอตํ วจนํ อโวจ ‘‘เทวานมินฺท, ตฺวํ คาถํ ภณ ภณาหี’’ติ เอตํ วจนํ อโวจฯ ภิกฺขเว, อถ โข เทวานมินฺโท สกฺโก อิมํ คาถํ อภาสิ ‘‘พาลสฺส ปฏิเสธนํ ปรํ ปจฺจตฺถิกํ สงฺกุปิตํ ญตฺวา สโต สติมา โย ปณฺฑิโต โกธโต อุปสมฺมติ, ตสฺส ปณฺฑิตสฺส เอตเทว อุปสมํ วรนฺติ อหํ มญฺเญ’’ติฯ

คาถาย, ภิกฺขเว, เทวานมินฺเทน สกฺเกน ภาสิตาย เทวา อนุโมทิํสุ, อสุรา ตุณฺหี อเหสุํฯ ภิกฺขเว, อถ โข เทวานมินฺโท สกฺโก อสุรินฺทํ เวปจิตฺติํ เอตํ วจนํ อโวจ ‘‘เวปจิตฺติ, ตฺวํ คาถํ ภณาหี’’ติ เอตํ วจนํ อโวจฯ ภิกฺขเว, อถ โข อสุรินฺโท เวปจิตฺติ อิมํ คาถํ อภาสิ ‘‘วาสว ยทา ติติกฺขติ, ตทา นํ ติติกฺขนฺตํ ปุคฺคลํ พาโล ‘‘อยํ เม ภยา ติติกฺขตี’’ติ มญฺญติ, ติติกฺขาย เอตเทว วชฺชํ อหํ ปสฺสามิฯ วาสว โคคโณ ปลายินํ ควํ อชฺโฌตฺถรติ อิว, เอวํ ทุมฺเมโธ ขมนฺตํ ภิยฺโย อชฺฌารุหติ อชฺโฌตฺถรติฯ

คาถาย, ภิกฺขเว, อสุรินฺเทน เวปจิตฺตินา ภาสิตาย อสุรา อนุโมทิํสุ, เทวา ตุณฺหี อเหสุํฯ ชายมาเน จ โคยุทฺเธ ปฐมํ ทฺเวเยว โคณา ยุชฺฌนฺติ, โคคโณ ปน ยาว เอโก โคโณ น ปลายติ, ตาว โอโลเกนฺโตว ติฏฺฐติฯ ยทา จ เอโก โคโณ ปลายติ , ตทา สพฺโพ โคโณ ตํ ปลายินํ ควํ ภิยฺโย อชฺโฌตฺถรตีติ โคยุทฺธสภาโว เวทิตพฺโพฯ ‘‘อถ โข’’ติอาทีนํ โยชนตฺโถ ปากโฏฯ

เวปจิตฺติ, โย ปุคฺคโล ติติกฺขติ, ตํ ขมนฺตํ ปุคฺคลํ ‘‘อยํ เม ภยา ติติกฺขตี’’ติ กามํ มญฺญตุ วา, มา มญฺญตุ วา, ตํ มญฺญนํ นิปฺผลเมวฯ อตฺถา สทตฺถปรมา ภวนฺติฯ ขนฺตฺยา ขนฺติโต ภิยฺโย สทตฺโถ นาม น วิชฺชติฯ

โย พลวา สนฺโต ทุพฺพลสฺส หเว ติติกฺขตีติ ตสฺส พลวนฺตสฺส ตํ ติติกฺขนํ ปรมํ ขนฺตินฺติ สปฺปุริสา อาหุ, ทุพฺพโล นิจฺจํ ขมติ เอวฯ

ยสฺส พาลสฺส พาลพลํ อตฺถิ, ตสฺส พาลสฺส พาลพลํ ‘‘อพล’’นฺติ สปฺปุริสา อาหุ, ยสฺส ธมฺมคุตฺตสฺส ยํ พลํ อตฺถิ, ตสฺส ธมฺมคุตฺตสฺส ตสฺส พลสฺส ปฏิวตฺตา ปฏิปฺผริตฺวา วตฺตา น วิชฺชติฯ

เวปจิตฺติ, โย ปุคฺคโล กุทฺธํ ปฐมํ กุชฺฌนฺตสฺส ปฏิกุชฺฌติ, โส ปฏิกุชฺฌนฺโต ปุคฺคโล เตน ปฏิกุชฺฌเนน ตสฺส ปฐมํ กุชฺฌนฺตสฺส ปาปปุคฺคลสฺส ปาปปุคฺคลโต ปาปิโย เอว ปาปตโร หีนตโร เอว ภเวฯ

เวปจิตฺติ, โย สปฺปุริโส สโต สติมา ปรํ สงฺกุปิตํ ญตฺวา ปฐมํ กุชฺฌนฺตสฺส อปฺปฏิกุชฺฌนฺโตว ภเว, โส สปฺปุริโส ทุชฺชยํ สงฺคามํ เชติ นาม, อตฺตโน จ ปรสฺส จ อุภินฺนํ อตฺถํ จรติ นามฯ

อตฺตโน จ ปรสฺส จ ติกิจฺฉนฺตานํ อุภินฺนํ โกโธ อุปสมฺมติ, เย ชนา ธมฺมสฺส ขนฺติธมฺมสฺส อตฺเถ, จตุสจฺจธมฺเม วา อโกวิทา ภวนฺติ, เต ชนา ขมนฺตํ สปฺปุริสํ ‘‘อยํ พาโล’’ติ มญฺญนฺติ, เตสํ อโกวิทานํ ชนานํ ตํ มญฺญนํ นิปฺผลนฺติฯ

คาถาสุ, ภิกฺขเว, เทวานมินฺเทน สกฺเกน ภาสิตาสุ เทวา อนุโมทิํสุ, อสุรา ตุณฺหี อเหสุนฺติ โยชนาฯ อิทํ ‘‘ภิยฺโย พาลา’’ติอาทิกํ วจนํ สกฺกเวปจิตฺตีนํ วจนภาวโต ปรวจนํ นามฯ (9)

[117] ปตฺตํ เอตรหิ อธิคตํ ยญฺจ กามูปกรณํ, อายติํ ปตฺตพฺพํ อธิคตํ ยญฺจ กามูปกรณํ อตฺถิ, เอตํ อุภยํ รชานุกิณฺณํ ราครชาทิกิณฺณํ อิติ อาตุรสฺส อาตุรานํเยว ปุคฺคลานํ สนฺติเก อนุสิกฺขโต อนุสิกฺขนฺตสฺส สิกฺขาสารา หุตฺวา อุปฏฺฐหนฺติ, สีลํ วตํ ชีวิตํ พฺรหฺมจริยํ อิเม สิกฺขาสารา หุตฺวา อุปฏฺฐหนฺตีติ เย อุปฏฺฐานสารา ปุคฺคลา สารโต คเหตฺวา ฐิตาฯ เอตฺถ สีลํ นาม ‘‘น กโรมี’’ติ โอรมณํฯ วตํ นาม โภชนกิจฺจกรณาทิฯ ชีวิตํ นาม อาชีโวฯ พฺรหฺมจริยํ นาม เมถุนวิรติวิเสสภาโว เวทิตพฺโพฯ เตสํ อุปฏฺฐานสารานํ ปุคฺคลานํ อยํ วาโท เอโก ปฐโม อนฺโต ลามโกฯ

เย จ ปุคฺคลา ‘‘กาเมสุ โทโส นตฺถี’’ติ เอวํวาทิโน เอวํทิฏฺฐิโน หุตฺวา ฐิตา, เตสํ ปุคฺคลานํ อยํ วาโท เอโก ทุติโย อนฺโต ลามโกฯ อิจฺเจเต อุโภ อนฺตา อนฺตวาทา ปุคฺคลา กฏสิวฑฺฒนา กฏสิโย ทิฏฺฐิํ วฑฺเฒนฺติฯ เอเต อุโภ อนฺเต อตฺตกิลมถานุโยเค กามสุขลฺลิกานุโยเค เอเก ปุคฺคลา อนภิญฺญาย โอลียนฺติ, เอเก ปุคฺคลา อติธาวนฺตีติ โยชนาฯ อิทํ ‘‘ยญฺจ ปตฺต’’นฺติอาทิกํ วจนํ ปเรสํ ปุคฺคลานํ วจนภาวโต ปรวจนํ นามฯ

เย จ สมฺมาทิฏฺฐิปุคฺคลา เต อุโภ อนฺเต อตฺตกิลมถานุโยคกามสุขลฺลิกานุโยเค อภิญฺญาย ตตฺร จ อนฺเต น อเหสุํฯ เตน จ อภิชานเนน เต อุโภ อนฺเต น อมญฺญิํสุ, เตสํ สมฺมาทิฏฺฐิปุคฺคลานํ วฏฺฏํ ติวิธํ วฏฺฏํ ปญฺญาปนาย นตฺถิฯ อิติ เอวํ อิทํ ‘‘เย จา’’ติอาทิกํ วจนํ ภควโต วจนภาวโต สกวจนํ นามฯ อยํ อุทาโน ‘‘ยญฺจ ปตฺตํ…เป.… ปญฺญาปนายา’’ติ อยํ อุทาโน วุตฺตนเยน สกวจนญฺจ ปรวจนญฺจ โหติฯ

ปเสนทิ นาม โกสโล โกสลิสฺสโร ราชา ภควนฺตํ เอตํ ‘‘อิธ มยฺหํ…เป.… เตสํ ปิโย อตฺตา’’ติ วจนํ อโวจฯ ภนฺเต, อิธ รโหคตสฺส ปฏิสลฺลีนสฺส มยฺหํ มม เจตโส จิตฺตสฺส เอวํ ปริวิตกฺโก อุทปาทิ, เกสํ สตฺตานํ อตฺตา ปิโย นุ โข, เกสํ สตฺตานํ อตฺตา อปฺปิโย นุ โข อิติ เอตํ ปริวิตกฺกนํ อุทปาทิฯ ภนฺเต, ตสฺส มยฺหํ เอตํ ปริวิตกฺกนํ อโหสิ, เย จ เกจิ สตฺตา กาเยน ทุจฺจริตํ จรนฺติ โข…เป.… มนสา ทุจฺจริตํ จรนฺติ โข, เตสํ สตฺตานํ อตฺตา อปฺปิโย โขฯ เต ทุจฺจริตํ จรนฺตา สตฺตา ‘‘โน อตฺตา ปิโย’’ติ เอวํ กิญฺจาปิ วเทยฺยุํ, อถ โข เตสํ ทุจฺจริตํ จรนฺตานํ สตฺตานํ อตฺตา อปฺปิโยวฯ ตํ กิสฺส เหตุ? อปฺปิโย อปฺปิยสฺส อนตฺถาย ยํ ทุจฺจริตํ กเรยฺย, ตํ ทุจฺจริตํ เต ทุจฺจริตํ จรนฺตา สตฺตา อตฺตนาว. สยเมวฯ อตฺตโน อนตฺถาย หิ ยสฺมา กโรนฺติ, ตสฺมา เตสํ ทุจฺจริตํ จรนฺตานํ สตฺตานํ อตฺตา อปฺปิโยวาติ เอตํ ปริวิตกฺกนํ อโหสิฯ

ภนฺเต , เย จ เกจิ สตฺตา กาเยน สุจริตํ จรนฺติ โข…เป.… มนสา สุจริตํ จรนฺติ โข, เตสํ สุจริตํ จรนฺตานํ สตฺตานํ อตฺตา ปิโย โข, เต สุจริตํ จรนฺตา สตฺตา ‘‘โน อตฺตา อปฺปิโย’’ติ เอวํ กิญฺจาปิ วเทยฺยุํ, อถ โข เตสํ สุจริตํ จรนฺตานํ สตฺตานํ อตฺตา ปิโยวฯ

ตํ กิสฺส เหตุ? ปิโย ปิยสฺส อตฺถาย ยํ สุจริตํ จเรยฺย, ตํ สุจริตํ เต สุจริตํ จรนฺตา สตฺตา อตฺตนาว สยเมว อตฺตโน อตฺถาย หิ ยสฺมา กโรนฺติ , ตสฺมา เตสํ สุจริตํ จรนฺตานํ สตฺตานํ อตฺตา ปิโยวาติ เอตํ ปริวิตกฺกนํ อโหสิฯ เอตํ วจนํ อโวจาติ โยชนาฯ

‘‘เอวเมตํ มหาราชา’’ติ วจนํ ปฐมํ วตฺวา ‘‘เย หิ เกจี’’ติอาทิเก ภควโต วุตฺตวจเนปิ โยชนา ตเถว กาตพฺพาฯ

คาถาสุ ปน โย ปณฺฑิโต อตฺตานํ ‘‘ปิย’’นฺติ เจ ชญฺญา, เอวํ สติ โส ปณฺฑิโต นํ อตฺตานํ ปาเปน กมฺเมน น สํยุเช น สํโยเชยฺย, ตํ วจนํ หิ สจฺจํ ปิยํ อตฺตานํ สุลภํ น โหติ, ทุกฺกฏการินา สุขํ สุลภํ น โหติฯ

อนฺตเกน มจฺจุนา อธิปนฺนสฺส มานุสํ ภวํ ชหโต ปชหนฺตสฺส ตสฺส มรณมุเข ฐิตสฺส สตฺตสฺส กิํ สกํ โหติ, มรณมุเข ฐิโต โส สตฺโต กิญฺจ อาทาย ปรโลกํ คจฺฉติ, ฉายา คจฺฉนฺตํ สตฺตํ อนปายินี อิว, เอวํ อสฺส ปรโลกคตสฺส สตฺตสฺส กิญฺจ อนุคํ โหติฯ

อิติ ภควา เอวํ ปุจฺฉติ, ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อุโภ’’ติอาทิวิสฺสชฺชนวจนญฺจ อาหฯ อิธ โลเก โย มจฺโจ ยํ ปุญฺญญฺจ ยํ ปาปญฺจ อุโภ กมฺเม กุรุเต กโรติ, ตสฺส ปรโลกคตสฺส มจฺจสฺส ตํ ปุญฺญปาปทฺวยํ สกํ โหติฯ ปรโลกํ คโต มจฺโจ ตํว ปุญฺญปาปทฺวยํ อาทาย ปรโลกํ คจฺฉติ, ฉายา คจฺฉนฺตํ สตฺตํ อนปายินี อิว, เอวํ อสฺส ปรโลกคตสฺส มจฺจสฺส ตํว ปุญฺญปาปทฺวยํ อนุคํ โหติฯ

ตสฺมา ปณฺฑิโต สมฺปรายิกํ สมฺปราเย ผลนิพฺพตฺตาปกํ กลฺยาณํ นิจยํ นิจยนฺโต หุตฺวา กเรยฺยฯ ปาณินํ ปรโลกสฺมิํ ปุญฺญานิ ปติฏฺฐา โหนฺติ, อิติ ภควา อาหาติ โยชนา กาตพฺพาฯ อิทํ ‘‘ราชา ปเสนที’’ติอาทิกํ สุตฺตํ โกสลรญฺโญ วจนภาวโต ปรวจนํ โหติฯ ‘‘เอวเมตํ , มหาราช, เอวเมตํ มหาราชา’’ติอาทิกา อนุคีติ ภควโต วจนภาวโต สกวจนํ โหติฯ อิทํ ทฺวยํ วจนํ สกวจนญฺจ ปรวจนญฺจ โหติฯ (10)

[118] ปญฺเห ปุจฺฉิเต อิทํ ทุกฺขสจฺจํ อภิญฺเญยฺยํ, อิทํ สมุทยสจฺจํ ปหาตพฺพํ, อิทํ มคฺคสจฺจํ ภาเวตพฺพํ, อิทํ นิโรธสจฺจํ, ผลํ วา สจฺฉิกาตพฺพํ, อิเม กุสลากุสลา ธมฺมา เอวํ กุสลากุสลภาเวน คหิตา อนวชฺชสาวชฺชภาเวน วา คหิตา สุขวิปากทุกฺขวิปากภาเวน วา คหิตา , อิทํ อิฏฺฐวิปากํ อิทํ อนิฏฺฐวิปากํ ผลํ นิพฺพตฺตยอิติ เอวํคหิตานํ เตสํ กุสลากุสลธมฺมานํ อยํ วุฑฺฒิ อตฺโถ, อยํ หานิ อตฺโถติฯ อิติ อิทํ ‘‘ปญฺเห ปุจฺฉิเต’’ติอาทิกํ สุตฺตํ วิสฺสชฺชนีเย อตฺเถ วาจกญาปกภาเวน ปวตฺตนโต วิสฺสชฺชนียํ นามฯ

‘‘อุฬาโร พุทฺโธ ภควา’’ติ อิมินา ปเทน พุทฺธอุฬารตํ เอกํเสเนว เอกโกฏฺฐาเสเนว นิทฺทิเสฯ ‘‘สฺวากฺขาโต ธมฺโม’’ติ อิมินา ปเทน ธมฺมสฺวากฺขาตตํ เอกํเสเนว เอกโกฏฺฐาเสเนว นิทฺทิเสฯ ‘‘สุปฺปฏิปนฺโน สงฺโฆ’’ติ อิมินา ปเทน สงฺฆสุปฺปฏิปตฺติํ เอกํเสเนว เอกโกฏฺฐาเสเนว นิทฺทิเส ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ อิมินา ปเทน สงฺขารานิจฺจตํ เอกํเสเนว นิทฺทิเสฯ ‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ อิมินา ปเทน สงฺขารทุกฺขตํ เอกํเสเนว นิทฺทิเสฯ ‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ อิมินา ปเทน ธมฺมานตฺตตํ เอกํเสเนว นิทฺทิเสฯ ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนตฺตา’’ติ อวตฺวา ‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ วุตฺเตน อิมินา ปเทน สงฺขาเรหิ อญฺญํ ยํ วา ปน มคฺคผลนิโรธสมาปตฺติธมฺมชาตํ อตฺถิ, ตํ มคฺคผลนิโรธสมาปตฺติธมฺมชาตมฺปิ เอวํชาติยํ เอวํ เอกํสพฺยากรณียนฺติ มคฺคผลนิโรธสมาปตฺติธมฺมชาตสฺสาปิ อนตฺตตํ เอกํเสเนว นิทฺทิเสติ โยชนาฯ อิทํ ‘‘อุฬาโร’’ติอาทิกํ สุตฺตํ วิสฺสชฺชนีเย พุทฺธอุฬารตาทิเก วาจกญาปกภาเวน ปวตฺตนโต วิสฺสชฺชนียํ นามฯ

นรทมฺมสารถิ อากงฺขโต เต ภควโต มนสา สพฺพญฺญุตญฺญาณสหิตาทิมนสา วิจินฺติตํ เญยฺยธมฺมํ เทวา มนุสฺสา สพฺเพ ปาณิโน น ชญฺญา น ชาเนยฺยุํฯ สนฺตํ อรณํ สมาธิํ นิเสวโต เต ภควโต มนสา วิจินฺติตา กสิณาปิ สพฺเพ ปาณิโน น ชญฺญา น ชาเนยฺยุํฯ กสิณาปิ วา กสิณารมฺมณาย ปญฺญายปิ น ชญฺญา น ชาเนยฺยุํฯ กสิณาปีติ เอตฺถ จ ‘‘กสิณายปี’’ติ วตฺตพฺเพปิ ย-การ โลปวเสน ‘‘กสิณาปี’’ติ วุตฺตํฯ อถ วา ‘‘ยํ อากงฺขติ ยํ อากงฺขนํ กโรติ, ตํ อากงฺขนํ กิํ กตม’’นฺติ ปุจฺฉิตํ ปญฺหํ อญฺเญสํ อวิสยตฺตา อวิสฺสชฺชนียํ โหตีติ โยชนาฯ อิทํ ‘‘อากงฺขโต’’ติอาทิกํ สุตฺตํ อวิสฺสชฺชนีเย วิสเย วาจกญาปกภาเวน ปวตฺตนโต อวิสฺสชฺชนียํ นามฯ

ภควา สีลกฺขนฺเธ สีลกฺขนฺธเหตุ เอตฺตโก เอตปริมาโณ, ภควา สมาธิกฺขนฺเธ สมาธิกฺขนฺธเหตุ เอตฺตโก เอตปริมาโณ, ภควา ปญฺญากฺขนฺเธ ปญฺญากฺขนฺธเหตุ เอตฺตโก เอตปริมาโณ, ภควา วิมุตฺติกฺขนฺเธ วิมุตฺติกฺขนฺธเหตุ เอตฺตโก เอตปริมาโณ, ภควา วิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺเธ วิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺธเหตุ เอตฺตโก เอตปริมาโณ, ภควา อิริยายํ กายวจีสมาจาเร กายวจีสมาจารเหตุ เอตฺตโก เอตปริมาโณ, ภควา ปภาเว อานุภาวเหตุ เอตฺตโก เอตปริมาโณ, ภควา หิเตสิตายํ เมตฺตาเหตุ เอตฺตโก เอตปริมาโณ, ภควา กรุณายํ กรุณาเหตุ เอตฺตโก เอตปริมาโณ, ภควา อิทฺธิยํ อิทฺธิวิธเหตุ เอตฺตโก เอตปริมาโณติ อวิสฺสชฺชนีโยติ โยชนาฯ อิทํ ‘‘เอตฺตโก’’ติอาทิกํ สุตฺตํ อวิสฺสชฺชนีเย วิสเย วาจกญาปกภาเวน ปวตฺตนโต อวิสฺสชฺชนียํ นามฯ

ภิกฺขเว, อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ตถาคตสฺส โลเก อุปฺปาทา อุปฺปาทเหตุ ติณฺณํ รตนานํ อุปฺปาโท สมฺภวติ, อายติํ พุทฺธรตนสฺส อุปฺปาโท สมฺภวติ, เอกสฺส พุทฺธรตนสฺส ธรมานกฺขเณน หิ อญฺญสฺส พุทฺธรตนสฺส อนุปฺปชฺชนโต อายตินฺติ วุตฺตํ, ธมฺมรตนสฺส อุปฺปาโท สมฺภวติ, สงฺฆรตนสฺส อุปฺปาโท สมฺภวตีติ ตีณิ รตนานิฯ ‘‘ตานิ ตีณิ รตนานิ คุณโต กิํปมาณานี’’ติ ปุจฺฉิเต สติ ตานิ ตีณิ รตนานิ คุณโต เอตปริมาณานีติ น วิสฺสชฺชิตพฺพานีติ โยชนาฯ อิทํ ‘‘ตถาคตสฺสา’’ติอาทิกํ สุตฺตํ อวิสฺสชฺชนีเย วิสเย วาจกญาปกภาเวน ปวตฺตนโต อวิสฺสชฺชนียํ นามฯ

พุทฺธวิสโย ปุคฺคลปโร ปุคฺคลปธาโน ปญฺโห อวิสฺสชฺชนีโย, พุทฺธวิสยาว ปุคฺคลปโรปรญฺญุตา อวิสฺสชฺชนียาฯ ภิกฺขเว, อวิชฺชานีวรณานํ สตฺตานํ ปุพฺพา โกฏิ น ปญฺญายติ ตณฺหาสํโยชนานํ, สกิํ นิรยํ สนฺธาวตํ สํสรตํ สตฺตานํ, สกิํ ติรจฺฉานโยนิํ สนฺธาวตํ สํสรตํ สตฺตานํ, สกิํ เปตฺติวิสยํ สนฺธาวตํ สํสรตํ สตฺตานํ, สกิํ อสุรโยนิํ สนฺธาวตํ สํสรตํ สตฺตานํ, สกิํ เทเว สนฺธาวตํ สํสรตํ สตฺตานํ, สกิํ มนุสฺเส สนฺธาวตํ สํสรตํ สตฺตานํ ปุพฺพา โกฏิ น ปญฺญายติ น ทิสฺสติ น อุปลพฺภตีติฯ ‘‘สา ปุพฺพา โกฏิ กตมา’’ติ เกนจิ กตํ ปุจฺฉนํ อวิสฺสชฺชนียํ สํสารสฺส ปุพฺพโกฏิยา อภาวโต อวิสฺสชฺชนียํ โหติฯ ‘‘น ปญฺญายตี’’ติ เทสนา สาวกานํ ญาณเวกลฺเลน กตา, น อตฺตโน ญาณเวกลฺเลนฯ

‘‘น ปญฺญายตี’’ติ เทสนา อตฺตโน เจว สาวกานญฺจ ญาณเวกลฺเลน กาตพฺพา สิยาติ โจทนํ มนสิ กตฺวา ‘‘ทุวิธา พุทฺธานํ ภควนฺตานํ เทสนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อตฺตา อุปเนตพฺโพ เอติสฺสา เทสนายาติ อตฺตูปนายิกาฯ ปโร อุปเนตพฺโพ เอติสฺสา เทสนายาติ ปรูปนายิกาฯ ‘‘กตมา อตฺตูปนายิกา เทสนา, กตมา ปรูปนายิกา เทสนา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา นิยเมตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘น ปญฺญายตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘น ปญฺญายตี’’ติ เทสนา สาวกานํ เนตพฺพานํ วเสน เทสิตตฺตา ปรูปนายิกา เทสนา นาม, ‘‘นตฺถิ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ อวิชานนา’’ติ เทสนา อตฺตโน เนตพฺพสฺส วเสน เทสิตตฺตา อตฺตูปนายิกา เทสนา นามฯ ‘‘นตฺถิ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ อวิชานนา’’ติ วุตฺตตฺตา ปุพฺพาย โกฏิยา อภาวโต เอว น ปญฺญายตีติ วิญฺญายติ, ภควโต ญาณสฺส ปญฺญาปนํ กาตุํ อสมตฺถตฺตา น ปญฺญายตีติ น วิญฺญายติ เตน อฏฺฐกถายํ ‘‘นตฺถิ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ อวิชานนาติ เอเตน ปุริมาย โกฏิยา อภาวโต เอว น ปญฺญายติ, น ตตฺถ ญาณสฺส ปฏิฆาโตติ ทสฺเสตี’’ติ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 118) วุตฺตํฯ

‘‘กถํ ปน พุทฺธานํ ภควนฺตานํ อวิชานนาย นตฺถิภาโววิชานิตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา อวิชานนาย นตฺถิภาวํ ชานาเปตุํ ‘‘ยถา ภควา โกกาลิกํ ภิกฺขุ’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ อฏฺฐกถายํ ปน – ‘‘ยํ ปน อตฺถิ, ตํ อญฺเญสํ อปฺปเมยฺยมฺปิ ภควโต น อปฺปเมยฺยนฺติ ภควโต สพฺพตฺถ อปฺปฏิหตญาณตํ ทสฺเสตุํ ‘ยถา ภควา โกกาลิกํ ภิกฺขุํ อารพฺภา’ติอาทิมาหา’’ติ วุตฺตํฯ ภควา โกกาลิกํ ภิกฺขุํ อารพฺภ ‘‘กีว ทีฆํ นุ โข, ภนฺเต, ปทุเม นิรเย อายุปฺปมาณ’’นฺติ ปญฺหํ ปุจฺฉิตฺวา นิสินฺนํ อญฺญตรํ ภิกฺขุํ ยถา เยน ปกาเรน ‘‘เสยฺยถาปิ…เป.… อาฆาเตตฺวา’’ติ เอวมาหฯ ตโต เตน ปกาเรน อวิชานนาย นตฺถิภาโว วิชานิตพฺโพติ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ

ภิกฺขุ, ตฺวํ สลฺลกฺเขหิ, โกกาลิโก วีสติขาริโก โกสลโก ติลวาโห ราสิํ กตฺวา ฐปิโต, ตโต ติลโต ปุริโส วสฺสสตสฺส วสฺสสตสฺส อจฺจเยน เอกเมกํ ติลํ อุทฺธเรยฺย, โส วีสติขาริโก โกสลโก ติลวาโห อิมินา อุทฺธรานุปกฺกเมน ขิปฺปตรํ ปริกฺขยํ ปริยาทานํ เสยฺยถาปิ คจฺเฉยฺย, เอโก อพฺพุโท นิรโย ปริกฺขยํ ปริยาทานํ น ตฺเวว คจฺเฉยฺยฯ

วีสติ อพฺพุทา นิรยา ตตฺตเก กาเล ปริกฺขยํ ปริยาทานํ เสยฺยถาปิ คจฺเฉยฺยุํ, เอวเมว เอโก นิรพฺพุโท นิรโย ตตฺตเก กาเล ปริกฺขยํ ปริยาทานํ น ตฺเวว คจฺเฉยฺยฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเนสุ จิตฺตํ อาฆาเตตฺวา ปทุมํ นิรยํ โกกาลิโก ภิกฺขุ อุปปนฺโน โข, ภิกฺขุ, ตฺวํ เอวํ สลฺลกฺเขหีติ ภควา อาหาติ โยชนาฯ ภควา ‘‘อยํ อปฺปเมยฺโย อยํ อสงฺเขฺยยฺโย’’ติ วา น กิญฺจิ อาหฯ ‘‘ตสฺมิํ อปฺปเมยฺเย กตโม อปฺปเมยฺโย, ตสฺมิํ อสงฺเขฺยยฺเย กตโม อสงฺเขฺยยฺโย’’ติ เกนจิ กตํ ปุจฺฉนํ พุทฺธวิสยตฺตา อวิสฺสชฺชนียํฯ อิทํ อปฺปเมยฺยอสงฺเขฺยยฺยสุตฺตํ วุตฺตนเยน อวิสฺสชฺชนียํฯ (11)

[119] ‘‘ยทา โส อุปโก’’ติอาทีสุ โยชนา ปากฏาฯ

‘‘กถํ เกน ปกาเรน ชิโน’’ติ อุปเกน กตํ ปุจฺฉนํ ‘‘กิเลสปฺปหานปกาเรน ชิโน’’ติ วิสฺสชฺชนียตฺตา วิสฺสชฺชนียํฯ ‘‘เกน ปกาเรน ชิโน’’ติ อุปเกน กตํ ปุจฺฉนํ ‘‘ปาปกานํ ธมฺมานํ ชิตตฺตา ชิโน’’ติ วิสฺสชฺชนียตฺตา วิสฺสชฺชนียํฯ ‘‘กตโม ชิโน’’ติ กตํ ปุจฺฉนํ ‘‘รูปาทิโก ชิโน’’ติ วา ‘‘รูปาทิกํ มุญฺจิตฺวา อญฺโญ ชิโน’’ติ วา วิสฺสชฺเชตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา อวิสฺสชฺชนียํฯ ‘‘กตโม อาสวกฺขโย, กตโม ราคกฺขโย, กตโม โทสกฺขโย, กตโม โมหกฺขโย’’ติ กตํ ปุจฺฉนํ ‘‘นิพฺพานํ อาสวกฺขโย’’ติ วา ‘‘อรหตฺตมคฺโค อาสวกฺขโย’’ติ วา ‘‘อรหตฺตผลํ ราคกฺขโย’’ติ วา อิติ เอวมาทินา วิสฺสชฺชนียตฺตา วิสฺสชฺชนียํฯ ‘‘กิตฺตโก อาสวกฺขโย, กิตฺตโก ราคกฺขโย, กิตฺตโก โทสกฺขโย, กิตฺตโก โมหกฺขโย’’ติ กตํ ปุจฺฉนํ ‘‘เอตฺตโก เอตปริมาโณ อาสวกฺขโย’’ติ เอวมาทินา อวิสฺสชฺชนียตฺตา อวิสฺสชฺชนียํฯ อิทํ วุตฺตปฺปการํ สุตฺตํ วุตฺตนเยน วิสฺสชฺชนียญฺจ อวิสฺสชฺชนียญฺจ โหติฯ (12)

‘‘ตถาคโต สตฺโต อตฺถี’’ติ ปุจฺฉนํ ‘‘ปญฺจกฺขนฺเธ อุปาทาย ปญฺญาเปตพฺโพ สตฺตภูโต อตฺถี’’ติ วิสฺสชฺชนียตฺตา วิสฺสชฺชนียํฯ ‘‘อตฺถิ รูป’’นฺติ กตํ ปุจฺฉนํ รูปสฺส วิสฺสชฺชมานตฺตา ‘‘อามนฺตา’’ติ วิสฺสชฺชนียตฺตา วิสฺสชฺชนียํ, ‘‘รูปํ ตถาคโต’’ติ กตํ ปุจฺฉนํ ตถาภาวโต อลพฺภนโต อวิสฺสชฺชนียตฺตา อวิสฺสชฺชนียํฯ

‘‘รูปวา ตถาคโต’’ติอาทีสุปิ เอส นโย ยถาสมฺภวํ โยเชตพฺโพฯ อิทํ วุตฺตปฺปการํ สุตฺตํ วุตฺตนเยน วิสฺสชฺชนียญฺจ อวิสฺสชฺชนียญฺจ โหติฯ

‘‘ปสฺสติ ภควา ทิพฺเพน จกฺขุนา…เป.… ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานาตี’’ติ กตํ ปุจฺฉนํ ‘‘ปสฺสติ ภควา’’ติ วา…เป.… ‘‘ปชานาติ ภควา’’ติ วา วิสฺสชฺชนียตฺตา วิสฺสชฺชนียํฯ ‘‘กตเม สตฺตา, กตโม ตถาคโต’’ติ กตํ ปุจฺฉนํ ปรมตฺถโต อลพฺภนโต อวิสฺสชฺชนียตฺตา อวิสฺสชฺชนียํฯ

‘‘อตฺถิ ตถาคโต’’ติ กตํ ปุจฺฉนํ เหฏฺฐา วุตฺตนเยน วิสฺสชฺชนียํฯ ‘‘อตฺถิ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ กตํ ปุจฺฉนํ ‘‘อตฺถิ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ วิสฺสชฺชมาเน สติ จ อิธโลโก เอว ปรโลโกติ อาปชฺชติ, ‘‘นตฺถิ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ วิสฺสชฺชมาเน สติ จ อิธโลกโต อญฺโญ ปรโลโกติ อาปชฺชติ, ตสฺมา อวิสฺสชฺชนียตฺตา อวิสฺสชฺชนียํฯ อิทํ วุตฺตปฺปการํ สุตฺตํ วิสฺสชฺชนีเย วิสเย จ อวิสฺสชฺชนีเย วิสเย จ วาจกญาปกภาเวน ปวตฺตนโต วิสฺสชฺชนียญฺจ อวิสฺสชฺชนียญฺจ โหติฯ

[120] นานาวิธํ วิสฺสชฺชนียาวิสฺสชฺชนียสุตฺตํ อาจริเยน นิทฺธาริตํ, อมฺเหหิ จ ญาตํ, ‘‘กตมํ สุตฺตํ กมฺม’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตมํ กมฺม’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ

‘‘อนฺตเกนาธิปนฺนสฺสา’’ติอาทีสุ อตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺตนยตฺตา ปากโฏ ‘‘มรเณนาภิภูตสฺส…เป.… ฉายาว อนปายินี’’ติ อิทํ สุตฺตํ ปุญฺญกมฺมปาปกมฺมทฺวเย วาจกญาปกภาเวน ปวตฺตนโต กมฺมํ นามฯ

ภิกฺขเว, ตุมฺเห ปุน จปรํ กมฺมํ สลฺลกฺเขถฯ (อนุฏฺฐานคิลานํ) อนุฏฺฐานคิลานสฺส ปีฐสมารุฬฺหํ ปีฐสมารุฬฺหสฺส พาลํ พาลสฺส วา มญฺจสมารุฬฺหํ มญฺจสมารุฬฺหสฺส พาลํ พาลสฺส วา ฉมายํ ภูมิยํ เสมานํ เสมานสฺส สยนฺตสฺส พาลํ พาลสฺส วา กาเยน ทุจฺจริตานิ วาจาย ทุจฺจริตานิ มนสา ทุจฺจริตานิ ปาปกานิ ยานิ กมฺมานิ ปุพฺเพ ปุพฺพกาเล วา อตีเต อเนกกปฺปโกฏิสตสหสฺเส วา อสฺส พาเลน กตานิ, ตานิ ปาปกานิ กมฺมานิ ตมฺหิ ปีฐสมารุฬฺหาทิสมเย โอลมฺพนฺติ วิย อุปฏฺฐหนฺติ อชฺโฌลมฺพนฺติ วิย อุปฏฺฐหนฺติ อภิปฺปลมฺพนฺติ วิย อุปฏฺฐหนฺติฯ

ภิกฺขเว , มหตํ มหนฺตานํ ปพฺพตกูฏานํ ฉายา สายนฺหสมยํ ปถวิยํ เสยฺยถาปิ โอลมฺพนฺติ อชฺโฌลมฺพนฺติ อภิปฺปลมฺพนฺติ ยถา, ภิกฺขเว, เอวเมว พาลํ…เป.… อภิปฺปลมฺพนฺติฯ ภิกฺขเว, ตตฺร ตสฺมิํ อุปฏฺฐานากาเร อุปฏฺฐานาการเหตุ พาลสฺส กตปาปสฺส เอวํ ปริวิตกฺโก โหติ ‘‘เม มยา กลฺยาณํ อกตํ วต, เม มยา กุสลํ อกตํ วต, ภีรุตฺตาณํ กตํ วต, เม มยา ปาปํ กตํ วต, เม มยา ลุทฺทํ กตํ วต, เม มยา กิพฺพิสํ กตํ วต, โภ อคิลาน สปฺปุริส อกตกลฺยาณานํ อกตกุสลานํ อกตภีรุตฺตาณานํ กตปาปานํ กตลุทฺทานํ กตกิพฺพิสานํ ยาวตา คติ ทุคฺคติ อตฺถิ, ตํ คติํ อหํ เปจฺจ คจฺฉามี’’ติ เอวํ ปริวิตกฺโก โหติฯ เอวํ วิตกฺเกนฺโต โส พาโล โสจติ กิลมติ ปริเทวติ, อุรตฺตาฬิํ กนฺทติ สมฺโมหํ อาปชฺชตีติ โยชนาฯ

ปพฺพตกูฏานํ ฉายา นาม สูริยุคฺคมนกาเลปิ ปถวิยา โอลมฺพนฺตีปิ ฉายา หายนวเสน โอลมฺพนฺติฯ สายนฺหสมยํ ปน ฉายา วฑฺฒนวเสน โอลมฺพนฺติ, ตเถว กมฺมานิปิ ตสฺมิํ กาเล วฑฺฒนวเสน อุปฏฺฐหนฺติ, ตสฺมา ตเมว วฑฺฒนุปฏฺฐานํ สนฺธาย ‘‘สายนฺหสมย’’นฺติ วุตฺตํฯ สุกฺกปกฺเขปิ โยชนา กณฺหปกฺเข โยชนานุสาเรน กาตพฺพาฯ อิทํ ‘‘ปุน จปร’’นฺติอาทิกํ สุตฺตทฺวยํ กุสลกมฺมอกุสลกมฺเมสุ วาจกญาปกภาเวน ปวตฺตนโต กมฺมํ นามฯ

นานาวิธํ กมฺมํ อาจริเยน นิทฺธาริตํ, อมฺเหหิ จ ญาตํ, ‘‘กตโม วิปาโก’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ตตฺถ กตโม วิปาโก’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ เตสุ อฏฺฐวีสติวิเธสุ โลกิยาทีสุ สาสนปฏฺฐาเนสุ กตโม วิปาโกติ ปุจฺฉติฯ ภิกฺขเว, โว ตุมฺเหหิ เย มนุสฺสตฺตสทฺธาปฏิลาภาทโย ปฏิลทฺธา, เต มนุสฺสตฺตสทฺธาปฏิลาภาทโย โว ตุมฺหากํ ลาภา ภวนฺติฯ ตุมฺเหหิ ปพฺพชิตฺวา ยํ จตุปาริสุทฺธิสีลาทิสมฺปาทนํ ลทฺธํ, ตํ จตุปาริสุทฺธิสีลาทิสมฺปาทนํ โว ตุมฺหากํ สุลทฺธํ ภวติฯ ภิกฺขเว, โย พุทฺธุปฺปาโท นวโม ขโณ ตุมฺเหหิ ลทฺโธ, โส พุทฺธุปฺปาโท นวโม ขโณ โว ตุมฺหากํ พฺรหฺมจริยวาสาย ปฏิลทฺโธ ภวติฯ

ภิกฺขเว, มยา ฉผสฺสายตนิกา นาม นิรยา ทิฏฺฐา, ตตฺถ เตสุ ทิฏฺเฐสุ ฉผสฺสายตนิเกสุ นาม นิรเยสุ ยํ กิญฺจิ รูปํ จกฺขุนา ปสฺสติ, ตํ อนิฏฺฐรูปํเยว ปสฺสติ, โน อิฏฺฐรูปํฯ อกนฺตรูปํเยว ปสฺสติ, โน กนฺตรูปํฯ อมนาปรูปํเยว ปสฺสติ, โน มนาปรูปํฯ

ยํ กิญฺจิ สทฺทํ โสเตน…เป.… ฆาเนน…เป.… ชิวฺหาย…เป.… กาเยน…เป.… ยํ กิญฺจิ ธมฺมํ มนสา วิชานาติ, ตํ อนิฏฺฐธมฺมํเยว วิชานาติ, โน อิฏฺฐธมฺมํฯ อกนฺตธมฺมํเยว วิชานาติ, โน กนฺตธมฺมํฯ อมนาปธมฺมํเยว วิชานาติ, โน มนาปธมฺมนฺติ ปาโฐ ยุตฺโตฯ ‘‘อนิฏฺฐรูปํเยว วิชานาติ, โน อิฏฺฐรูป’’นฺติอาทิปาโฐ อยุตฺโต, กตฺถจิ ปาฬิยํ อยุตฺตปาโฐ ทิฏฺโฐฯ สุกฺกปกฺเข วุตฺตนยวิปริยาเยน โยชนา กาตพฺพาฯ อยํ วุตฺตปฺปการา ‘‘ลาภา โว, ภิกฺขเว’’ติอาทิโก ปาโฐ วิปาเก วาจกญาปกภาเวเนว ปวตฺตนโต วิปาโก นามฯ

มาริสา นิรเย ปจฺจมานานํ อมฺหากํ สพฺพโส นิมุชฺชนอุมฺมุชฺชนวเสน สฏฺฐิวสฺสสหสฺสานิ ปริปุณฺณานิ, นิรยสฺส อนฺโต ปริโยสานํ กทา กสฺมิํ กาเล ภวิสฺสติฯ

นิรยสฺส อนฺโต ปริโยสานํ นตฺถิฯ นิรยสฺส อนฺโต ปริโยสานํ กุโต อตฺถิ? นิรยสฺส อนฺโต ปริโยสานํ อมฺหากํ น ปฏิทิสฺสติฯ มาริสา, ยทา ตุมฺเห จ อหญฺจ เสฏฺฐิปุตฺตา ชาตา, ตทา ตุยฺหํ ตุมฺหากญฺจ มยฺหํ มม จ ปาปํ หิ ยสฺมา ปกตํ ปกาเรหิ กตํ, ตสฺมา นิรยสฺส อนฺโต ปริโยสานํ อมฺหากํ น ทิสฺสตีติ อยํ ปาโฐ วิปาเก วาจกญาปกภาเวน ปวตฺตนโต วิปาโก นามฯ (13)

[121] อธมฺมจารี นโร กุสลธมฺเมสุ ปมตฺโต หิ ยสฺมา โหติ, ตสฺมา โส อธมฺมจารี ปมตฺโต นโร ยหิํ ยหิํ ยํ ยํ ทุคฺคติํ คจฺฉติ, ตํ ตํ คจฺฉนฺตํ อธมฺมจาริํ นํ นรํ อตฺตนา จริโต โส ธมฺโมว หนติฯ กิมิว หนติ? สยํ อตฺตนา คหิโต กณฺหสปฺโป คณฺหนฺตํ ชนํ หนติ ยถา, เอวํ อตฺตนา จริโต อธมฺโม อธมฺมจาริํ นํ หนติฯ ‘‘น หิ ธมฺโม อธมฺโม จา’’ติอาทิคาถาย อตฺโถ ปากโฏฯ อิทํ สุตฺตทฺวยํ กมฺเม จ วิปาเก จ วาจกญาปกภาเวน ปวตฺตนโต กมฺมญฺจ วิปาโก จ โหติฯ

ภิกฺขเว, ตุมฺเห ปุญฺญานํ มา ภายิตฺถ; ภิกฺขเว, ยทิทํ ยํ อิทํ ‘‘ปุญฺญานี’’ติ อธิวจนํ ปวตฺตํ; เอตํ ‘‘ปุญฺญานี’’ติ อธิวจนํ อิฏฺฐสฺส กนฺตสฺส ปิยสฺส มนาปสฺส สุขสฺส สุขวิปากชนกสฺส กมฺมสฺส อธิวจนํ โหติฯ ภิกฺขเว, อหํ ทีฆรตฺตํ กตานํ ปุญฺญานํ ทีฆรตฺตํ ปจฺจนุภูตํ อิฏฺฐํ กนฺตํ ปิยํ มนาปํ อภิชานามิ โขฯ

‘‘กถํ อภิชานามี’’ติ เจ ปุจฺเฉยฺย , ปุพฺเพ สตฺต วสฺสานิ เมตฺตจิตฺตํ เมตฺตาย สหิตํ ทุติยชฺฌานจิตฺตํ ภาเวตฺวา สตฺต สํวฏฺฏวิวฏฺฏกปฺเป อิมํ โลกํ มนุสฺสโลกํ ปุน น อาคมาสิํฯ สตฺต สํวฏฺฏวิวฏฺฏกปฺเปติ เจตฺถ สํวฏฺฏคฺคหเณน สํวฏฺฏฏฺฐายี, วิวฏฺฏคฺคหเณน วิวฏฺฏฏฺฐายีปิ คหิตาติ เวทิตพฺพาฯ เสเสสุปิ เอวเมว คเหตพฺโพฯ ภิกฺขเว, สํวฏฺฏมาเน กปฺเป อหํ อาภสฺสรูปโค โหมิ, วิวฏฺฏกปฺเป สุญฺญํ พฺรหฺมวิมานํ อุปปชฺชามิฯ ภิกฺขเว, ตตฺร พฺรหฺมวิมาเน ตตฺร อุปปชฺชมาเน อุปปชฺชมานเหตุ อหํ พฺรหฺมา โหมิ, อญฺเญ มหานุภาเวน อภิภวนโต อภิภู, อญฺเญหิ อนภิภวนโต อนภิภูโต มหาพฺรหฺมา โหมิ, อญฺญทตฺถุ เอกํเสน ทโส อหํ วสวตฺตี โหมิฯ

ภิกฺขเว, อหํ เทวานมินฺโท สกฺโก ฉตฺติํสกฺขตฺตุํ อโหสิํ โข, ธมฺมิโก ธมฺมราชา จาตุรนฺโต วิชิตาวี ชนปทตฺถาวริยปฺปตฺโต จกฺกรตนาทิสตฺตรตนสมนฺนาคโต จกฺกวตฺติราชา อเนกสตกฺขตฺตุํ อโหสิํ, ปเทสรชฺชสฺส ราชภาเว โก ปน วาโทฯ

ภิกฺขเว, ตสฺส จกฺกวตฺติราชภูตสฺส มยฺหํ เอตํ ปริวิตกฺกนํ อโหสิ ‘‘เยน ผเลน เยน วิปาเกน อหํ เอตรหิ เอวํมหิทฺธิโก เอวํมหานุภาโว อมฺหิ, ตํ อิทํ ผลํ กิสฺส กมฺมสฺส ผลํ นุ โข, โส อยํ วิปาโก กิสฺส กมฺมสฺส วิปาโก นุ โข’’ติ เอตํ ปริวิตกฺกนํ อโหสิฯ ภิกฺขเว, ตสฺส วิตกฺเกนฺตสฺส มยฺหํ เอตํ ปริวิตกฺกนํ อโหสิ ‘‘เยน ผเลน เยน วิปาเกน อหํ เอตรหิ เอวํมหิทฺธิโก เอวํมหานุภาโว อมฺหิ, เม ปวตฺตํ ตํ อิทํ ผลํ ติณฺณํ กมฺมานํ ผลํ โข, โส อยํ วิปาโก ติณฺณํ กมฺมานํ วิปาโก โข, เสยฺยถิทํ กตเมสํ ติณฺณํ กมฺมานํ ผลํ วิปาโก? ทานสฺส ทมสฺส สํยมสฺสาติ ติณฺณํ กมฺมานํ ผลํ วิปาโก’’ติ เอตํ ปริวิตกฺกนํ อโหสีติ อโวจาติ โยชนาฯ

ตตฺถ ตสฺมิํ ‘‘มา, ภิกฺขเว, ปุญฺญานํ ภายิตฺถา’’ติอาทิเก สุตฺเต ยญฺจ ทานํ, โย จ ทโม, โย จ สํยโม อตฺถิ, อิทํ ทานาทิตฺตยํ กมฺมํ, ตํวาจกญาปกํ สุตฺตมฺปิ กมฺมํ นามฯ ตปฺปจฺจโย ตํกมฺมปจฺจโย ปจฺจยุปฺปนฺนภูโต ปจฺจนุภูโต โย วิปาโก อตฺถิ, เอตํ วิปาเก ผลมฺปิ ปกฺขิปิตพฺพํ, อยํ วิปาโก ตํวาจกญาปโก ปาโฐปิ วิปาโก นามฯ จูฬกมฺมวิภงฺโค จูฬกมฺมวิปากปุถุตฺตวิภาโค ตถา วตฺตพฺโพฯ

โตเทยฺยปุตฺตสฺส สุภสฺส มาณวสฺส ยํ สุตฺตํ ภควตา เทสิตํ, ตตฺถ สุตฺเต วุตฺตา เย ปาณาติปาตาทโย ธมฺมา อปฺปายุกทีฆายุกตาย สํวตฺตนฺติ, เย หิํสนาทโย ธมฺมา พหฺวาพาธอปฺปาพาธตาย สํวตฺตนฺติ, เย อุสูยนาทโย ธมฺมา อปฺเปสกฺขมเหสกฺขตาย สํวตฺตนฺติ, เย โกธาทโย ธมฺมา ทุพฺพณฺณสุวณฺณตาย สํวตฺตนฺติ, เย อคารวาทโย ธมฺมา นีจกุลิกอุจฺจกุลิกตาย สํวตฺตนฺติ, เย มจฺเฉราทโย ธมฺมา อปฺปโภคมหาโภคตาย สํวตฺตนฺติ, เย อสลฺลกฺขณาทโย ธมฺมา ทุปฺปญฺญปญฺญวนฺตตาย สํวตฺตนฺติฯ อิทํ ปาณาติปาตสตฺตยุคํ กมฺมํ, ตํวาจกญาปกํ สุตฺตมฺปิ กมฺมํ นามฯ ตตฺถ สุภสุตฺเต ยา อปฺปายุกทีฆายุกตา วุตฺตา…เป.… ยา ทุปฺปญฺญปญฺญวนฺตตา วุตฺตา, โส อยํ อปฺปายุกทีฆายุกตาทิโก วิปาโก, ตํวาจกญาปกปาโฐปิ วิปาโกฯ อิทํ สุภสุตฺตํ กุสลากุสลกมฺเม เจว วิปาเก จ วาจกญาปกภาเวน ปวตฺตนโต กมฺมญฺจ วิปาโก จ โหติฯ (14)

[122] โย ปุคฺคโล วจีทุจฺจริตปริวชฺชเนน วาจานุรกฺขี ภเวยฺย, อภิชฺฌาทิอนุปฺปาทเนน มนสา สํวุโต ภเวยฺย, ปาณาติปาตาทิปชหเนน กาเยน อกุสลํ น กยิรา, อิติ ตโย เอเต กมฺมปเถ วิโสธเย, โส ปุคฺคโล อิสิปฺปเวทิตํ มคฺคํ อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ อาราธเย อาราธเยยฺยาติ โยชนาฯ อิทํ ‘‘วาจานุรกฺขี’’ติอาทิกํ สุตฺตํ กุสเล วาจกญาปกภาเวน ปวตฺตนโต กุสลํ นามฯ

ยสฺส ปุคฺคลสฺส กาเยน ทุกฺกฏํ ทุคฺคติสํวตฺตนิยกมฺมํ นตฺถิ, วาจาย ทุกฺกฏกมฺมํ นตฺถิ, มนสา ทุกฺกฏกมฺมํ นตฺถิ, ตีหิ ฐาเนหิ อุปฺปชฺชนฏฺฐาเนหิ สํวุตํ ตํ ปุคฺคลํ ‘‘พฺราหฺมณ’’นฺติ อหํ วทามีติ โยชนาฯ อิทํ คาถาวจนํ วุตฺตนเยน กุสลํ นามฯ

‘‘ตีณิมานิ, ภิกฺขเว…เป.… กุสลมูลานี’’ติ อิทํ วจนํ วุตฺตนเยน กุสลํฯ ภิกฺขเว, กุสลานํ ธมฺมานํ สมาปตฺติยา วิชฺชา ปุพฺพงฺคมา โหติ, หิรี จ โอตฺตปฺปญฺจ อนุเทวาติ โยชนาฯ อิทํ วจนํ วุตฺตนเยน กุสลํ นามฯ

มาลุวา สาลํ รุกฺขํ โอนตํ ภูมิยํ ปตนํ กโรติ อิว, ตถา ยสฺส ชนสฺส อจฺจนฺตํ ทฺวีสุ ตีสุ ภเวสุ ทุสฺสีลฺยํ อตฺถิ, โส ชโน อตฺตานํ โอนตํ อปาเยสุ ปากฏํ กโรติฯ อนตฺถกาโม ชโน ยถา อนตฺถํ อิจฺฉติ, ตถา อนตฺถํ กโรติ ยถา, ตถา อีทิโส ทุสฺสีโล นํ อตฺตานํ อนตฺถํ กโรตีติ โยชนาฯ อิทํ ‘‘ยสฺสา’’ติอาทิกํ วจนํ วุตฺตนเยน อกุสลํฯ

อสฺมมยํ อสฺมสงฺขาตํ ปาสาณมณิมยํ วชิรํ วชิรสฺส อุฏฺฐานสงฺขาตํ ปาสาณมณิํ อภิมตฺถติ วิธํเสติ อิว, ตถา อตฺตนา หิ สยเมว กตํ อตฺตชํ อตฺตสมฺภวํ ปาปํ ทุมฺเมธํ ปาปํ กโรนฺตํ ชนํ อภิมตฺถตีติ โยชนาฯ อิทํ ‘‘อตฺตนา หี’’ติอาทิกํ วจนํ วุตฺตนเยน อกุสลํฯ

เทวเต กุสเลหิ วิวชฺชิตา อกุสลา ทส กมฺมปเถ นิเสวิย กตฺวา ครหา คารยฺหา ภวนฺติ, พาลมตี มนฺทพุทฺธิโน นิรเยสุ ปจฺจเรติ โยชนาฯ อิทํ ‘‘ทส กมฺมปเถ’’ติอาทิกํ สุตฺตํ วุตฺตนเยน อกุสลํฯ

‘‘ตีณิมานิ, ภิกฺขเว…เป.… อกุสลมูลานี’’ติ อิทํ วจนํ วุตฺตนเยน อกุสลํฯ (15)

ยาทิสํ ยํ พีชํ วปเต, ตํ พีชํ ตาทิสํ ผลํ หรเต อิว, ตถา กลฺยาณการี ปณฺฑิโต กลฺยาณํ ผลํ หรเต, ปาปการี พาโล จ ปาปกํ ผลํ หรเตติ โยชนาฯ ตตฺถ ‘‘ยาทิส’’นฺติอาทิเก สุตฺเต ‘‘กลฺยาณการี กลฺยาณ’’นฺติ ยํ วจนํ อาห, อิทํ วจนํ กุสลํฯ ‘‘ปาปการี จ ปาปก’’นฺติ ยํ วจนํ อาห, อิทํ วจนํ อกุสลํฯ อิทํ ทฺวิวจนํ วุตฺตนเยน กุสลญฺจ อกุสลญฺจ โหติฯ

กลฺยาณการี สปฺปุริสา สุเภน กมฺเมน สุคฺคติํ วชนฺติ คจฺฉนฺติ, ปาปการี กาปุริสา อสุเภน กมฺมุนา อปายภูมิํ วชนฺติ คจฺฉนฺติ, กมฺมสฺส อภิสงฺขารวิญฺญาณสหคตกมฺมสฺส ขยา ขยนโต วิมุตฺตเจตสา สมุจฺเฉทวิมุตฺติปฏิปฺปสฺสทฺธิวิมุตฺติจิตฺตา เต สปฺปุริสา อสุเภ นิพฺพนฺติฯ กิมิว นิพฺพนฺติ? อินฺธนกฺขยา โชติ นิพฺพาติ อิว, ตถา เต สปฺปุริสา กมฺมสฺส ขยา อนวเสสขยนโต นิพฺพนฺตีติ โยชนาฯ ตตฺถ ตสฺมิํ ‘‘สุเภนา’’ติอาทิคาถาวจเน ‘‘สุเภน…เป.… สุคฺคติ’’นฺติ ยํ วจนํ อาห, อิทํ ‘‘สุเภน…เป.…สุคฺคติ’’นฺติ วจนํ กุสเล วาจกญาปกภาเวน ปวตฺตนโต กุสลํ นามฯ

‘‘อปายภูมิํ อสุเภน กมฺมุนา’’ติ ยํ วจนํ อาห , อิทํ ‘‘อปาย…เป.… กมฺมุนา’’ติ วจนํ อกุสเล วาจกญาปกภาเวน ปวตฺตนโต อกุสลํ นามฯ อิทํ ‘‘สุเภนา’’ติอาทิกํ คาถาวจนํ วุตฺตนเยน กุสลญฺจ อกุสลญฺจ โหติฯ (16)

[123] ‘‘ยถาปิ ภมโร ปุปฺผํ…เป.… มุนี จเร’’ติ อิทํ คาถาวจนํ อนุญฺญาเต จรเณ วาจกญาปกภาเวน ปวตฺตนโต อนุญฺญาตํ นามฯ

ภมโร นาม ปุปฺผรสปิวนคหณวเสน จรณโก มธุกราทิโก ภมโรฯ โส ปุปฺผรสํ คณฺหนฺโต มนฺทเวโค หุตฺวา ปุปฺผญฺจ วณฺณญฺจ คนฺธญฺจ อวินาเสตฺวา ยาวทตฺถํ ปุปฺผรสํ ปิวิตฺวา มธุกรณตฺถาย จ ปุปฺผรสํ คเหตฺวา มธุกรณฏฺฐานํ วนสณฺฑํ ปเลติฯ ปุปฺผวณฺณคนฺธา ปากติกาว โหนฺติฯ เอวเมว ปิณฺฑาย คามํ ปวิสนฺโต มุนิ ปสาทชนกํ อาโลกนวิโลกนคมนติฏฺฐนาทิกํ ชเนตฺวา ปีติโสมนสฺสสหิตํ ปสาทํ ชเนตฺวา สทฺธาเทยฺยํ ปิณฺฑปาตํ ยาปนมตฺตํ ปฏิคฺคเหตฺวา คามโต นิกฺขมิตฺวา อุทกผาสุกฏฺฐาเน วเน เภสชฺชํ ลิมฺปนฺโต วิย, กนฺตาเร ปุตฺตมํสํ ขาทนฺโต วิย, ปิณฺฑปาตํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปริภุญฺชิตฺวา ภมโร วเน มธุํ กโรติ วิย, กมฺมฏฺฐานานุรูปํ วนสณฺฑํ ปวิสิตฺวา ฌานมคฺคผลนิพฺพตฺตนตฺถาย สมณธมฺมกรณตฺถาย คาเม จเร จเรยฺยาติ อธิปฺปาโย เวทิตพฺโพฯ

‘‘ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขูนํ กรณียานิ…เป.… อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขูนํ ตีณิ กรณียานี’’ติ อิทํ สุตฺตํ ภควตา อนุญฺญาเต อาจาเร อตฺเถ วาจกญาปกภาเวน ปวตฺตนโต อนุญฺญาตํ นามฯ ตสฺมิํ สุตฺเต โย ภิกฺขุ สีลํ ปาติ รกฺขติ, อิติ รกฺขณโต โส ภิกฺขุ ปาติ นามฯ ยํ สีลํ ตํ ปาติํ ภิกฺขุํ อปายาทิทุกฺขโต โมเจติ, อิติ โมจนโต ตํ สีลํ ปาติโมกฺขํ นามฯ เยน สีเลน ภิกฺขุ สํวริตพฺพจกฺขุนฺทฺริยาทิกํ สํวรติ, อิติ สํวรณกรณโต ตํ สีลํ สํวรํ นาม, ปาติโมกฺขํ เอว สํวรํ ปาติโมกฺขสํวรํ, ปาติโมกฺขสํวเรน สํวุโต สมนฺนาคโต หุตฺวา สํวุณนโต จตุอิริยาปเถสุ จารโก โหติ, อิติ สํวุณนโต ภิกฺขุ ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต นามฯ วิหรติ จตุอิริยาปเถ ปวตฺเตติฯ

วาริตฺตจารํ วชฺเชตฺวา จาริตฺตสีลํ อาทาย จรณํ อาจาโร, อโคจเร วชฺเชตฺวา โคจเร จรณํ โคจโรติฯ อตฺโถ วุจฺจมาโน อติวิตฺถาโร ภวิสฺสติ, ตสฺมา กิญฺจิมตฺตํ กเถตฺวา สาสนปฏฺฐานสุตฺตภาวํ กเถสฺสามฯ

‘‘เอตฺตกเมว สุตฺตํ ‘อนุญฺญาต’นฺติ นิทฺธาริตพฺพ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ทสยิเม, ภิกฺขเว, ธมฺมา ปพฺพชิเตน อภิณฺหํ ปจฺจเวกฺขิตพฺพา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อิทํ ‘‘ทสา’’ติอาทิกํ สุตฺตมฺปิ อนุญฺญาเต ทสวิเธ ปจฺจเวกฺขิตพฺเพ ธมฺเม วาจกญาปกภาเวน ปวตฺตนโต อนุญฺญาตํ นามฯ ‘‘ตีณิมานิ…เป.… กรณียานี’’ติ อิทํ สุตฺตมฺปิ อนุญฺญาเต ติวิเธ สุจริเต วาจกญาปกภาเวน ปวตฺตนโต อนุญฺญาตํ นามฯ

นานาวิธํ อนุญฺญาตํ สุตฺตํ อาจริเยน นิทฺธาริตํ, อมฺเหหิ จ ญาตํ, ‘‘กตมํ สุตฺตํ ปฏิกฺขิตฺต’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตมํ ปฏิกฺขิตฺต’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ

‘‘นตฺถิ ปุตฺตสมํ เปมํ, นตฺถิ โคสมิตํ ธนํ;

นตฺถิ สูริยสมา อาภา, สมุทฺทปรมา สรา’’ติฯ –

อิทํ เทวปุตฺตวจนํ ปฏิกฺขิปนฺโต ภควา –

‘‘นตฺถิ อตฺตสมํ เปมํ, นตฺถิ ธญฺญสมํ ธนํ;

นตฺถิ ปญฺญาสมา อาภา, วุฏฺฐิ เว ปรมา สรา’’ติฯ –

คาถํ อาหฯ เอตฺถ เอตสฺมิํ คาถาทฺวเย ยํ ‘‘นตฺถิ ปุตฺตสมํ เปม’’นฺติอาทิกํ ปุริมกํ โหติฯ อิทํ ‘‘นตฺถิ ปุตฺตสมํ เปม’’นฺติอาทิกํ เทวปุตฺตวจนํ ภควตา ปฏิกฺขิตฺตตฺตา, ปฏิกฺขิตฺเต อตฺเถ ปวตฺตนโต จ ปฏิกฺขิตฺตํ นามฯ

ทุพฺภิกฺขกาเล วา กนฺตาเร วา มาตาปิตโร ปุตฺตธีตโร ฆาเตตฺวาปิ อตฺตานเมว โปเสนฺติ, ตสฺมา ‘‘นตฺถิ อตฺตสมํ เปม’’นฺติ วุตฺตํฯ ทุพฺภิกฺขกาลาทีสุ หิรญฺญสุวณฺณสาราทีนิ, โคมหิํสาทีนิปิ ธญฺญคหณตฺถาย ธญฺญสฺสามิกานํ ทตฺวา ธญฺญเมว คณฺหนฺติ, ตสฺมา ‘‘นตฺถิ ธญฺญสมํ ธน’’นฺติ วุตฺตํฯ สูริยาทีนํ อาภา ปจฺจุปฺปนฺนตมํ เอกเทสํว วิโนเทติ, ปญฺญา ปน ทสสหสฺสิโลกธาตุมฺปิ เอกปชฺโชตํ เอโกภาสํ กาตุํ สมตฺถา, อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนธมฺมโกฏฺฐาเสสุปิ ปฏิจฺฉาทกํ กิเลสตมมฺปิ วิธมติ, ตสฺมา ‘‘นตฺถิ ปญฺญาสมา อาภา’’ติ วุตฺตํฯ

สมุทฺโท ภูมิยา จ เอกเทเสเยว ติฏฺฐติ, โส จ เทเว อวุฏฺเฐ สติ ขยนสภาโว ภเวยฺย, วุฏฺฐิ ปน โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาเฬสุปิ ยาว อาภสฺสรา พฺรหฺมโลกาปิ ปูรา ภวติ, ตสฺมา ‘‘วุฏฺฐิ เว ปรมาสรา’’ติ วุตฺตํฯ

‘‘อิทเมว ปฏิกฺขิตฺตํ นิทฺธาริตพฺพ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ตีณิมานิ ภิกฺขเว’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อิทํ ‘‘ตีณิมานี’’ติอาทิกํ สุตฺตมฺปิ ปฏิกฺขิตฺเต ทุจฺจริเต วาจกญาปกภาเวน ปวตฺตนโต ปฏิกฺขิตฺตํ นามฯ (17)

[124] นานาวิธํ ปฏิกฺขิตฺตํ อาจริเยน นิทฺธาริตํ, อมฺเหหิ จ ญาตํ, ‘‘กตมํ อนุญฺญาตญฺจ ปฏิกฺขิตฺตญฺจา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตมํ อนุญฺญาตญฺจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ภูริปญฺญภูริปญฺญวนฺต โคตม, ตํ ภูริปญฺญํ โคตมํ อหํ ปุจฺฉามิฯ อิธ โลเก อเนกา ยา ชนตา ภีตา, สา ชนตา กิํสุ กตมา ภเวฯ โย จ มคฺโค อเนกายตโน อิติ ปวุตฺโต, โส จ มคฺโค กิํสุ กตโม ภเวฯ กิสฺมิํ ธมฺเม ฐิโต ชโน ปรโลกํ น ภาเย น ภาเยยฺยาติ ปุจฺฉตีติ โยชนาฯ

เทวปุตฺต โย ชโน สมฺมาวาจญฺจ ปณิธาย, สมฺมามนญฺจ ปณิธาย, กาเยน ปาปานิ อกุพฺพมาโน จ ภเว, อยํ เอโกฯ พหฺวนฺนปานํ ฆรํ อาวสนฺโต จ ภเว, อยํ เอโกฯ สทฺโธ สทฺธาสมฺปนฺโน จิตฺตมุทุภาเวน มุทุ จ ภเว, อยํ เอโกฯ วทญฺญู ยาจกานํ ยาจนวเสน วุตฺตวจนญฺญู หุตฺวา สํวิภาคี จ ภเว, อยํ เอโกฯ อิติ เอเตสุ จตูสุ ธมฺเมสุ ฐิโต ชโน ธมฺเมสุ ฐิโต หุตฺวา ปรโลกํ น ภาเย น ภาเยยฺยาติ โยชนาฯ

‘‘ตสฺมิํ สุตฺเต กตมํ อนุญฺญาตํ, กตมํ ปฏิกฺขิตฺตํ นามา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ ยํ อาหา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ตสฺมิํ ‘‘กิํสูธา’’ติอาทิปญฺหาย วิสฺสชฺชเน ‘‘วาจํ มนญฺจา’’ติอาทิวจเน ‘‘วาจํ มนญฺจ ปณิธาย สมฺมา’’ติ ยํ วจนํ ภควา อาห, อิทํ ‘‘วาจํ…เป.… สมฺมา’’ติ วจนํ อนุญฺญาเต วจนียาทิเก อตฺเถ วาจกญาปกภาเวน ปวตฺตนโต อนุญฺญาตํ นามฯ ‘‘กาเยน ปาปานิ อกุพฺพมาโน’’ติ ยํ วจนํ อาห, อิทํ ‘‘กาเยน …เป.… มาโน’’ติ วจนํ ปาปกุพฺเพน ปฏิกฺขิตฺเต วุตฺตนเยน ปวตฺตนโต ปฏิกฺขิตฺตํ นามฯ

‘‘พหฺวนฺน…เป.… น ภาเย’’ติ ยํ วจนํ อาห, อิทํ ‘‘พหฺวนฺน…เป.… น ภาเย’’ติ วจนํ วุตฺตนเยน อนุญฺญาตํ นามฯ อิทํ ‘‘วาจ’’นฺติอาทิกํ วจนํ วุตฺตนยทฺวเยน อนุญฺญาตญฺจ ปฏิกฺขิตฺตญฺจ โหติฯ

‘‘สพฺพปาปสฺส อกรณ’’นฺติอาทิโก วุตฺตตฺโถวฯ ‘‘ตสฺมิํ สพฺพปาปสฺสาติอาทิเก กตมํ อนุญฺญาตํ, กตมํ ปฏิกฺขิตฺต’’นฺติ วตฺตพฺพภาวโต ‘‘ตตฺถ ย’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ

เทวานมินฺท, อหํ กายสมาจารมฺปิ ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพํ อนวชฺชํ กายสมาจารมฺปิ วทามิ, อเสวิตพฺพํ สาวชฺชํ กายสมาจารมฺปิ อหํ วทามิฯ วจีสมาจาราทีสุปิ วุตฺตนยานุสาเรน โยชนา กาตพฺพาฯ

‘‘กิญฺจ วฑฺฒนหายนํ อาคมฺม กายสมาจาราทิกํ เสวิตพฺพาเสวิตพฺพเภเทน วุตฺต’’นฺติ วตฺตพฺพภาวโต ‘‘กิญฺเจตํ ปฏิจฺจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อกุสลธมฺมวฑฺฒนํ, กุสลธมฺมหายนญฺจ ปฏิจฺจ กายสมาจาราทโย น เสวิตพฺพา, กุสลธมฺมวฑฺฒนํ, อกุสลธมฺมหายนญฺจ ปฏิจฺจ กายสมาจาราทโย เสวิตพฺพาติ สลฺลกฺเขตพฺพาฯ (18)

[125] นานาวิธํ อนุญฺญาตญฺจ ปฏิกฺขิตฺตญฺจ อาจริเยน นิทฺธาริตํ, อมฺเหหิ จ ญาตํ, ‘‘กตโม สุตฺตวิเสโส ถโว’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ตถา ปุจฺฉิตฺวา อยํ สุตฺตวิเสโส ถโว นามาติ วิญฺญาเปตุํ ‘‘ตตฺถ กตโม ถโว’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ อฏฺฐวีสติวิเธสุ โลกิยาทีสุ สาสนปฏฺฐานสุตฺเตสุ กตโม สุตฺตวิเสโส ถโว นามาติ ปุจฺฉติฯ

มคฺคานํ ชงฺฆมคฺคทิฏฺฐิมคฺคาทีนํ อฏฺฐงฺคิโก สมฺมาทิฏฺฐิมคฺคงฺคาทิอฏฺฐงฺคิโก มคฺโค เสฏฺโฐ อุตฺตโมฯ สจฺจานํ วจีสจฺจขตฺติยาทิสมฺมุติสจฺจปรมตฺถสจฺจานํ จตุโร ทุกฺขสมุทยนิโรธนิโรธคามินิปฏิปทาวเสน จตุโร อริยสจฺจา ปทา เสฏฺฐา อุตฺตมาฯ ธมฺมานํ สพฺพสงฺขตสปฺปจฺจยธมฺมานํ วิราโค อสงฺขตนิพฺพานสงฺขาโต วิราโค ธมฺโม เสฏฺโฐ อุตฺตโมฯ ทฺวิปทานํ สพฺพเทวมนุสฺสาทีนํ ทฺวิปทานํ จกฺขุมา ปญฺจวิธจกฺขุมา ภควา เสฏฺโฐ อุตฺตโมติ โยชนาฯ อยํ ‘‘มคฺคานฏฺฐงฺคิโก’’ติอาทิสุตฺตวิเสโส ถเว อตฺเถ วาจกญาปกภาเวน ปวตฺตนโต ถโว นามฯ

‘‘อยเมว สุตฺตวิเสโส ถโว’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ตีณิมานิ ภิกฺขเว’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

อปทา อหิมจฺฉาทโย วา, ทฺวิปทา มนุสฺสสกุณปกฺขิชาติกาทโย วา, จตุปฺปทา หตฺถิอสฺสโคมหิํสาทโย วา, พหุปฺปทา สตปทิอาทโย วา, รูปิโน กามรูปสตฺตา วา, อรูปิโน อรูปสตฺตา วา, สญฺญิโน สตฺตวิญฺญาณฏฺฐิติสตฺตา วา, อสญฺญิโน อสญฺญสตฺตา วา, เนวสญฺญีนาสญฺญิโน ภวคฺเค นิพฺพตฺตสตฺตา วา ยาวตา ยตฺตกา สตฺตา สํวิชฺชนฺติ, เตสํ ตตฺตกานํ อปทาทีนํ สตฺตานํ ยทิทํ โย อยํ อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ ตถาคโต อุปฺปนฺโน, โส อยํ อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ ตถาคโต อคฺคํ อคฺโคติ อกฺขายติ, เสฏฺฐํ เสฏฺโฐติ อกฺขายติ, ปวรํ ปวโรติ อกฺขายติ, อยํ ปฐโม อคฺโคฯ

สงฺขตานํ ธมฺมานํ วา สปฺปจฺจยสภาวานํ วา, อสงฺขตานํ ปจฺจเยหิ อสงฺขริตานํ ปณฺณตฺติมตฺตภูตานํ ธมฺมานํ วา ยาวตา ยตฺตกา ปณฺณตฺตี โวหรียนฺติ, ตตฺตเกหิ ปณฺณตฺตีหิ ปญฺญเปตพฺพานํ เตสํ สงฺขตาสงฺขตานํ ธมฺมานํ ยทิทํ โย อยํ มทนิมฺมทโน…เป.… โย อยํ นิโรโธ, ยํ อิทํ นิพฺพานมคฺคผลานมาลมฺพณํ ภวติ, โส อยํ มทนิมฺมทนาทิโก ธมฺโม อคฺคํ อคฺโคติ อกฺขายติ…เป.… อกฺขายติ, อยํ ทุติโย อคฺโคฯ

สงฺฆานํ ยาวตา ปณฺณตฺติ, คณานํ ยาวตา ปณฺณตฺติ, มหาชนสนฺนิปาตานํ ยาวตา ปณฺณตฺติ โวหรียนฺติ, ตตฺตเกหิ ปณฺณตฺตีหิ ปญฺญเปตพฺพานํ เตสํ สงฺฆคณาทีนํ ยานิ อิมานิ จตฺตาริ ปุคฺคลานิ ปุริสยุคานิ, เย อิเม อฏฺฐ ปุริสปุคฺคลา…เป.… โลกสฺส ยํ อิทํ ปุญฺญกฺเขตฺตํ สํวิชฺชติ, โส อยํ จตุปุริสยุคาทิโก ตถาคตสาวกสงฺโฆ อคฺคํ อคฺโคติ อกฺขายติ…เป.… อกฺขายติ, อยํ ตติโย อคฺโคฯ อิมานิ ตีณิ ตถาคตนิพฺพานอริยสงฺฆรตนานิ อคฺคานิ ภวนฺติฯ

สพฺพโลกุตฺตโร อปทาทิสพฺพสตฺตโลกโต อุตฺตโร สตฺถา จ, กุสลปกฺขโต กุสลอนวชฺชปกฺขภาวโต อุตฺตโร ธมฺโม จ, นรสีหสฺส สตฺถุโน คโณ จ อิติ ตีณิ สตฺถุธมฺมคณรตนานิ อคฺคานิ, ตานิ ตีณิ สตฺถุธมฺมคณรตนานิ วิสิสฺสเร คุณวเสน วิสิสฺสนฺติฯ

สมณปทุมสญฺจโย สเร รุหมานํ ปทุมํ โสภนํ อิว สาสเน โสภนสมณปทุมสมูโห คโณ จ, ธมฺมวโร จ, วิทูนํ สกฺกโต นรวรทมโก นรวรานํ พฺรหฺมเทวมนุสฺสราชราชมหามจฺจาทีนํ ทมโก อนุทมโก จกฺขุมา สมฺพุทฺโธ จ อิติ ตีณิ คณธมฺมพุทฺธรตนานิ โลกสฺส อุตฺตริ ภวนฺติฯ

อปฺปฏิสโม สตฺถา จ, นิรุปทาโห นิคฺคตอุปทาโห, สพฺโพ ธมฺโม จ อริโย คณวโร จ อิติ ยานิ ตีณิ พุทฺธธมฺมคณรตนานิ อคฺคานิ, ตานิ ตีณิ…เป.… นานิ ขลุ เอกํเสน วิสิสฺสเร วิสิสฺสนฺติฯ

สจฺจนาโม อวิตถสจฺจเทสนโต สจฺจนาโม เขโม สพฺพาภิภู สพฺเพ มนุสฺสเทวาทิเก อนภิภวมาโนปิ คุณาติเรกวเสน อภิภวมาโน วิย ปวตฺตนโต สพฺพาภิภู ชิโน จ, สจฺจธมฺโม อวิตถสภาวโต สจฺจธมฺโม จ, ตสฺส สจฺจธมฺมสฺส อุตฺตริ อุตฺตโม อญฺโญ ธมฺโม นตฺถิ, วิญฺญูนํ นิจฺจํ ปูชิโต ปูชารโห อริยสงฺโฆ จ อิติ ตีณิ โลกสฺส อุตฺตริ อุตฺตมานิ ภวนฺติฯ

เอกายนปทสฺส วจนตฺโถ อฏฺฐกถายํ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 170) พหุธา วุตฺโตฯ ชาติขยนฺตทสฺสี หิตานุกมฺปี ภควา เอกายนํ มคฺคํ ปชานาติฯ ‘‘ยํ เอกายนํ มคฺคํ ปชานาติ, เตน มคฺเคน กิํ ตรตี’’ติ วตฺตพฺพภาวโต ‘‘เอเตน มคฺเคนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ยํ มคฺคํ ภควา ชานาติ, เอเตน มคฺเคน ปุพฺเพ อตีตมทฺธานํ พุทฺธาทโย อริยา โอฆํ สํสาโรฆํ ตริํสุ, อนาคตมทฺธานํ ตริสฺสนฺติ, เย จาปิ พุทฺธาทโย ปจฺจุปฺปนฺเน อุปฺปชฺชนฺติ, เต จาปิ พุทฺธาทโย ปจฺจุปฺปนฺเน ตรนฺติ, วิสุทฺธิเปกฺขา วิสุทฺธิํ อเปกฺขมานา สตฺตา เทวมนุสฺสเสฏฺฐํ ตาทิสํ ยถาวุตฺตคุณํ ตํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ นมสฺสนฺติ, อิติ อยํ นานาวิธสุตฺตวิเสโสปิ ถเว รตนตฺตเย, รตนตฺตยคุเณ จ วาจกญาปกภาเวน ปวตฺตนโต ถโว นามฯ อิจฺเจตํ สาสนปฏฺฐานสุตฺตวิเสสทสฺสโก สํวณฺณนาวิเสโสปิ สาสนปฏฺฐานํ นามาติ เวทิตพฺโพฯ

อมฺหากาจริย ตุมฺเหหิ อมฺหากาจริเยหิ โสฬสปฺปเภทสํกิเลสภาคิยาทิสาสนปฏฺฐานสุตฺตญฺเจว อฏฺฐวีสติวิธํ โลกิยาทิสาสนปฏฺฐานสุตฺตญฺจ นิทฺธาริตํ, อมฺเหหิ จ ญาตํ, ‘‘เตสุ สํกิเลสภาคิยาทีสุ สาสนปฏฺฐานสุตฺตวิเสเสสุ กตมํ สุตฺตวิเสสํ กตเมน สุตฺตวิเสเสน สํสนฺทิตฺวา นิทฺทิสิตพฺพ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ โลกิยํ สุตฺต’’นฺติอาทิ อารทฺธํฯ อฏฺฐกถายํ ปน – ‘‘เอวํ ทุวิธมฺปิ สาสนปฏฺฐานํ นานาสุตฺตปทานิ อุทาหรนฺเตน วิภชิตฺวา อิทานิ สํกิเลสภาคิยาทีหิ สํสนฺทิตฺวา ทสฺเสตุํ ปุน ‘โลกิยํ สุตฺต’นฺติอาทิ อารทฺธ’’นฺติ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 170) วุตฺตํฯ

ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ โสฬสวิเธสุ สํกิเลสภาคิยาทีสุ สาสนปฏฺฐานสุตฺตวิเสเสสุ เจว อฏฺฐวีสติวิเธสุ โลกิยาทีสุ สาสนปฏฺฐานสุตฺตวิเสเสสุ จ อกุสลปกฺเข ปวตฺตํ โลกิยํ สุตฺตํ สํกิเลสภาคิยสุตฺเตน สมานตฺถภาเวน สํสนฺทติ, กุสลปกฺเข ปวตฺตํ โลกิยํ สุตฺตํ วาสนาภาคิยสุตฺเตน สมานตฺถภาเวน สํสนฺทติ, ตสฺมา โลกิยํ สุตฺตํ เอกวิธมฺปิ สํกิเลสภาคิเยน จ วาสนาภาคิเยน จ ทฺวีหิ สุตฺเตหิ นิทฺทิสิตพฺพํฯ ทสฺสนปกฺเข ปวตฺตํ โลกุตฺตรํ สุตฺตํ ทสฺสนภาคิเยน สมานตฺถภาเวน สํสนฺทติ, ภาวนาปกฺเข ปวตฺตํ โลกุตฺตรํ สุตฺตํ ภาวนาภาคิเยน สมานตฺถภาเวน สํสนฺทติ, อเสกฺขปกฺเข ปวตฺตํ โลกุตฺตรํ สุตฺตํ อเสกฺขภาคิเยน สมานตฺถภาเวน สํสนฺทติ, ตสฺมา โลกุตฺตรมฺปิ สุตฺตํ ทสฺสนภาคิเยน จ ภาวนาภาคิเยน จ อเสกฺขภาคิเยน จ ตีหิ สุตฺเตหิ นิทฺทิสิตพฺพํฯ วุตฺตนยานุสาเรน เสเสสุปิ สํสนฺทนโยชนา กาตพฺพาฯ

อมฺหากาจริย ตุมฺเหหิ อมฺหากาจริเยหิ นยทสฺสนวเสน สุตฺตวิเสสสํสนฺทนํ ทสฺสิตํ, อมฺเหหิ จ ญาตํ, ‘‘กิมตฺถาย สํกิเลสภาคิยาทิเภเทน วิภชิตฺวา ภควตา วุตฺต’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘วาสนาภาคิยํ สุตฺตํ สํกิเลสภาคิยสฺส สุตฺตสฺส นิคฺฆาตายา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เอตฺถ จ สุตฺตวเสน สุตฺตตฺถา คหิตาฯ

‘‘ยํ สตฺตาธิฏฺฐานํ อาจริเยน นิทฺธาริตํ, ตํ สตฺตาธิฏฺฐานํ กิตฺตเกหิ สุตฺเตหิ วิภชิตฺวา นิทฺทิสิตพฺพ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘โลกุตฺตรํ สุตฺตํ สตฺตาธิฏฺฐานํ ฉพฺพิสติยา ปุคฺคเลหิ นิทฺทิสิตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํฯ ‘‘เต ฉพฺพีสติ ปุคฺคลา กติหิ สุตฺเตหิ สมนฺเวสิตพฺพา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘เต ตีหี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ทสฺสนภาคิเยน สตฺตาธิฏฺฐาเนน, ภาวนาภาคิเยน สตฺตาธิฏฺฐาเนน, อเสกฺขภาคิเยน สตฺตาธิฏฺฐาเนน จาติ ตีหิ สุตฺเตหิ เต ฉพฺพีสติ ปุคฺคลา สมนฺเวสิตพฺพาฯ

‘‘กตเมหิ กตเมหิ กตมํ กตมํ สุตฺตํ นิทฺทิสิตพฺพ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ ทสฺสนภาคิย’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ ตีสุ ทสฺสนภาคิยาทีสุ สุตฺเตสุฯ ตตฺถาติ วา เตสุ ฉพฺพีสติยา ปุคฺคเลสุฯ สตฺตาธิฏฺฐาเนกเทสํ ทสฺสนภาคิยํ สุตฺตํ เอกพีชินา ปุคฺคเลน จ นิทฺทิสิตพฺพํ…เป.… ธมฺมานุสารินา ปุคฺคเลน จ นิทฺทิสิตพฺพํ, อิติ อิเมหิ ปญฺจหิ ปุคฺคเลหิ สตฺตาธิฏฺฐาเนกเทสํ ทสฺสนภาคิยํ สุตฺตํ นิทฺทิสิตพฺพํฯ เอตฺถ จ ทสฺสนคฺคหเณน โสตาปตฺติผลฏฺฐาปิ คหิตา, ตสฺมา เอกพีชิโกลํโกลสตฺตกฺขตฺตุปรมา ผลฏฺฐาปิ คหิตาฯ

สทฺธานุสารี ปน โย วิปสฺสนากฺขเณ สทฺธํ ธุรํ กตฺวา โสตาปตฺติมคฺคํ นิพฺพตฺเตติ, โส ปุคฺคโล นิพฺพตฺเตตพฺพโสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ สทฺธานุสารี นาม, สทฺธาย สมาปตฺติํ อนุสฺสรติ, อิติ สทฺธาย สมาปตฺติยา อนุสฺสรณโต โสตาปตฺติมคฺคฏฺโฐ ปุคฺคโล สทฺธานุสารี นามฯ โส ปุคฺคโล โสตาปตฺติผลกฺขเณ สทฺธาย วิมุตฺตตฺตา สทฺธาวิมุตฺโต หุตฺวา เอกพีชิโกลํโกลสตฺตกฺขตฺตุปรโม ภวติฯ โย ปน ปุคฺคโล วิปสฺสนากฺขเณ ปญฺญํ ธุรํ กตฺวา โสตาปตฺติมคฺคํ นิพฺพตฺเตติ, โส ปุคฺคโล นิพฺพตฺเตตพฺพโสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ ธมฺมานุสารี นาม, ธมฺเมน ปญฺญาย สมาปตฺติํ อนุสฺสรติ, อิติ ธมฺเมน ปญฺญาย สมาปตฺติยา อนุสฺสรณโต ธมฺมานุสารี นามฯ โส ปุคฺคโล ผลกฺขเณ ทิฏฺฐิยา ปญฺญาย นิโรธํ ปตฺตตฺตา ทิฏฺฐิปตฺโต หุตฺวา เอกพีชิ…เป.… ปรโม ภวติฯ ธมฺโมติ เจตฺถ ปญฺญา คหิตาฯ อิติ ปเภทโต ทฺเว มคฺคฏฺฐา, ฉ ผลฏฺฐาติ อฏฺฐหิ อริยปุคฺคเลหิ, สมฺปิณฺฑิเต ปน ปญฺจหิ อริยปุคฺคเลหิ สตฺตาธิฏฺฐาเนกเทสํ ทสฺสนภาคิยํ สุตฺตํ นิทฺทิสิตพฺพํฯ

อิเมสํ เอกพีชิอาทีนํ ปุคฺคลานํ สตฺตาธิฏฺฐาเนกเทสตฺถตฺตา เจว ทสฺสนภาคิยตฺถตฺตา จ สตฺตาธิฏฺฐาเนกเทสํ ทสฺสนภาคิยํ สุตฺตํ เอตฺตเกหิ ปุคฺคเลหิ นิทฺทิสิตพฺพนฺติ นิยเมตฺวา อาจริเยน วิภตฺตํ, อมฺเหหิ จ ญาตํ, ‘‘สตฺตาธิฏฺฐาเนกเทสํ ทสฺสนภาคิยํ สุตฺตํ กิตฺตเกหิ ปุคฺคเลหิ นิทฺทิสิตพฺพ’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา –

‘‘ภาวนาภาคิยํ สุตฺตํ ทฺวาทสหิ ปุคฺคเลหิ นิทฺทิสิตพฺพํ สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺเนน, สกทาคามินา, อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺเนน, อนาคามินา, อนฺตราปรินิพฺพายินา, อุปหจฺจปรินิพฺพายินา, อสงฺขารปรินิพฺพายินา, สสงฺขารปรินิพฺพายินา , อุทฺธํโสเตน อกนิฏฺฐคามินา, สทฺธาวิมุตฺเตน, ทิฏฺฐิปฺปตฺเตน, กายสกฺขินา จาติ ภาวนาภาคิยํ สุตฺตํ อิเมหิ ทฺวาทสหิ ปุคฺคเลหิ นิทฺทิสิตพฺพ’’นฺติ –

วุตฺตํฯ ตตฺถาปิ สตฺตาธิฏฺฐาเนกเทสํ ภาวนาภาคิยํ สุตฺตนฺติ คเหตพฺพํฯ สกทา…เป.… ปนฺเนน สกทาคามิมคฺคฏฺเฐน ปุคฺคเลน, สกทาคามินา สกทาคามิผลฏฺเฐน, อนาคามิ…เป.… ปนฺเนน อนาคามิมคฺคฏฺเฐน, อนาคามินา อนาคามิผลฏฺเฐน, อวิหาทีสุ ปญฺจสุ สุทฺธาวาเสสุ อายุเวมชฺฌํ อนติกฺกมิตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา ปรินิพฺพายนสภาเวน อนฺตราปรินิพฺพายีนามเกน อนาคามินา, อายุเวมชฺฌํ อติกฺกมิตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา ปรินิพฺพายนสภาเวน อุปหจฺจปรินิพฺพายีนามเกน อนาคามินา, อสงฺขาเรน อปฺปโยเคน อรหตฺตํ ปตฺวา ปรินิพฺพายนสภาเวน อสงฺขารปรินิพฺพายีนามเกน อนาคามินา, สสงฺขาเรน สปฺปโยเคน อรหตฺตํ ปตฺวา ปรินิพฺพายนสภาเวน สสงฺขารปรินิพฺพายีนามเกน อนาคามินา, อวิหาทีหิ อุทฺธํ อตปฺปาทีสุ อุปปตฺติโสเตน อรหตฺตํ ปตฺวา ปรินิพฺพายนสภาเวน อุทฺธํโสตนามเกน อนาคามินา, อกนิฏฺฐํ คนฺตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา ปรินิพฺพายนสภาเวน อกนิฏฺฐคามีนามเกน อนาคามินา, สทฺธาย วิมุตฺตตฺตา สทฺธาวิมุตฺตนามเกน อนาคามินา, ทิฏฺฐิยา ปญฺญาย นิโรธํ ปตฺตตฺตา ทิฏฺฐิปฺปตฺตนามเกน อนาคามินา จาติ อิเมหิ เอกาทสหิ อฌานลาภีปุคฺคเลหิ จ, กาเยน นามกาเย ผุฏฺฐานํ อรูปฌานานํ อนนฺตรํ นิพฺพานํ สจฺฉิกโรติ, อิติ สจฺฉิกรณโต กายสกฺขีนามเกน ฌานลาภินา จาติ ทฺวาทสหิ ปุคฺคเลหิ นิทฺทิสิตพฺพํฯ

อิเมสํ วุตฺตปฺปการานํ ปุคฺคลานํ สตฺตาธิฏฺฐาเนกเทสตฺถตฺตา เจว ภาวนาภาคิยตฺถตฺตา จ สตฺตาธิฏฺฐาเนกเทสํ ภาวนาภาคิยํ สุตฺตํ เอตฺตเกหิ ปุคฺคเลหิ นิทฺทิสิตพฺพนฺติ นิยเมตฺวา อาจริเยน วิภตฺตํ, อมฺเหหิ จ ญาตํ, ‘‘กิตฺตเกหิ ปุคฺคเลหิ สตฺตาธิฏฺฐาเนกเทสํ อเสกฺขภาคิยํ สุตฺตํ นิทฺทิสิตพฺพ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา –

‘‘อเสกฺขภาคิยํ สุตฺตํ นวหิ ปุคฺคเลหิ นิทฺทิสิตพฺพํ สทฺธาวิมุตฺเตน, ปญฺญาวิมุตฺเตน, สุญฺญตวิมุตฺเตน, อนิมิตฺตวิมุตฺเตน, อปฺปณิหิตวิมุตฺเตน, อุภโตภาควิมุตฺเตน, สมสีสินา, ปจฺเจกพุทฺเธหิ, สมฺมาสมฺพุทฺเธหิ จาติ อเสกฺขภาคิยํ สุตฺตํ อิเมหิ นวหิ ปุคฺคเลหิ นิทฺทิสิตพฺพ’’นฺติ –

วุตฺตํ ฯ ตตฺถ สตฺตาธิฏฺฐาเนกเทสํ อเสกฺขภาคิยํ สุตฺตํ นิทฺทิสิตพฺพนฺติ โยเชตพฺพํฯ สทฺธาย กิเลเสหิ วิมุตฺตตฺตา อรหตฺตผลกฺขเณ สทฺธาวิมุตฺโต อรหา, เตน สทฺธาวิมุตฺเตนฯ ปญฺญาย วิมุตฺตตฺตา อรหตฺตผลกฺขเณ ปญฺญาวิมุตฺโต อรหา, เตน ปญฺญาวิมุตฺเตนฯ สุญฺญตวิปสฺสนาสงฺขาเตน อนตฺตานุปสฺสเนน วิมุตฺตตฺตา สุญฺญตวิมุตฺโต อรหา, เตน สุญฺญตวิมุตฺเตนฯ อนิมิตฺตานุปสฺสนาสงฺขาเตน อนิจฺจานุปสฺสเนน วิมุตฺตตฺตา อนิมิตฺตวิมุตฺโต อรหา, เตน อนิมิตฺตวิมุตฺเตนฯ อปฺปณิหิตานุปสฺสนาสงฺขาเตน ทุกฺขานุปสฺสเนน วิมุตฺตตฺตา อปฺปณิหิตวิมุตฺโต อรหา, เตน อปฺปณิหิตวิมุตฺเตนฯ อุภโต รูปกายนามกายโต อุภโตภาคโต วิมุตฺตตฺตา อุภโตภาควิมุตฺโต อรหา, เตน อุภโตภาควิมุตฺเตนฯ ปุริมา ปญฺจ ปุคฺคลา อฌานลาภิโน คหิตา, อุภโตภาควิมุตฺโต ปน ฌานลาภีคหิโตฯ

สมสีสี นาม อิริยาปถสมสีสี, โรคสมสีสี, ชีวิตสมสีสีติ ติวิธา โหนฺติฯ อิเมสุ ตีสุ สมสีสีสุ โย อรหา จตูสุ อิริยาปเถสุ เอเกกสฺมิํ อิริยาปเถ อรหตฺตํ ปตฺวา อญฺญํ อิริยาปถํ อสงฺกมิตฺวา ตสฺมิํ ตสฺมิํ อิริยาปเถเยว ปรินิพฺพายติ, อยํ อรหา อิริยาปถสมสีสี นามฯ โย อรหา ยสฺมิํ โรเค อุปฺปนฺเน อรหตฺตํ ปตฺวา ตโต โรคโต อนุฏฺฐหิตฺวา ตสฺมิํ โรเคเยว ปรินิพฺพายติ, อยํ อรหา โรคสมสีสี นามฯ โย อรหา ปจฺจเวกฺขณวีถิยานนฺตรํ ภวงฺคํ โอตริตฺวา ตโต มรณาสนฺนชวนวีถิยานนฺตรเมว ปรินิพฺพายติ, อยํ อรหา วารสมตาย ชีวิตสมสีสี นามฯ วารสมตาติ จ ปจฺจเวกฺขณวีถิ มคฺควิถฺยานุวตฺตกตฺตา ปจฺจเวกฺขณวีถิอนนฺตรํ ปวตฺตมานายปิ มรณาสนฺนวีถิ มคฺควีถิอนนฺตรํ ปวตฺตาติ วตฺตพฺพารหา, ตสฺมา วีถิอนนฺตรตา วารสมตา นามฯ ตาย วารสมตาย จ ชีวิตสมสีสี วุตฺโตฯ

สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณีติ เอตฺถปิ ปจฺจเวกฺขณวีถิยานนฺตรํ ภวงฺคํ โอตริตฺวา ภวงฺคโต วุฏฺฐาย ปวตฺตวีถิยา ปฏิสมฺภิทาญาณานิ ปวตฺตนฺติฯ วุตฺตนเยน วีถิอนนฺตรตาย วารสมตาย ‘‘สห ปฏิสมฺภิทาหี’’ติ วุตฺตํฯ ภควโต สพฺพญฺญุตญฺญาณมฺปิ ปจฺจเวกฺขณวีถิยานนฺตรํ ภวงฺคํ โอตริตฺวา ภวงฺคโต วุฏฺฐาย ปวตฺตวีถิยา ปฐมํ ปวตฺตตีติ เวทิตพฺพํฯ

อิมินา ชีวิตสมสีสินา, สพฺเพหิ ปจฺเจกพุทฺเธหิ, สพฺเพหิ สมฺมาสมฺพุทฺเธหิ จาติ อิเมหิ นวหิ ปุคฺคเลหิ สตฺตาธิฏฺฐาเนกเทสํ อเสกฺขภาคิยํ สุตฺตํ นิทฺทิสิตพฺพํฯ

อิเมสํ ปุคฺคลานํ สตฺตาธิฏฺฐาเนกเทสตฺถตฺตา เจว อเสกฺขภาคิยตฺถตฺตา จ เอวํ อิมินา ‘‘โลกุตฺตรํ สุตฺตํ สตฺตาธิฏฺฐาน’’นฺติอาทินา ปกาเรน วุตฺเตหิ อิเมหิ ฉพฺพีสติยา ปุคฺคเลหิ อริเยหิ ทสฺสนภาคิยวาสนาภาคิยอเสกฺขภาคิยสุตฺตานํ วเสน โลกุตฺตรํ สุตฺตํ สตฺตาธิฏฺฐาเนกเทสํ สุตฺตํ นิทฺทิสิตพฺพํฯ

อิเมสํ ฉพฺพีสติยา ปุคฺคลานํ สกลโลกุตฺตรสุตฺตตฺถตฺตา เจว สตฺตาธิฏฺฐาเนกเทสสุตฺตตฺถตฺตา จ โลกุตฺตรํ สตฺตาธิฏฺฐาเนกเทสํ สุตฺตํฯ เอตฺตเกหิ ปุคฺคเลหิ นิทฺทิสิตพฺพนฺติ อาจริเยน นิยเมตฺวา วิภตฺตํ, อมฺเหหิ จ ญาตํ, ‘‘โลกิยํ สตฺตาธิฏฺฐาเนกเทสํ สุตฺตํ กิตฺตเกหิ ปุคฺคเลหิ นิทฺทิสิตพฺพ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘โลกิยํ สุตฺตํ สตฺตาธิฏฺฐานํ เอกูนวีสติยา ปุคฺคเลหิ นิทฺทิสิตพฺพ’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘เต เอกูนวีสติ โลกิยา ปุคฺคลา กตเมหิ ธมฺเมหิ นิทฺทิฏฺฐา สมนฺเวสิตพฺพา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘เต จริเตหี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เต เอกูนวีสติ โลกิยา ปุคฺคลา จริเตหิ จริตวิเสเสหิ นิทฺทิฏฺฐา สมนฺเวสิตพฺพาติฯ ‘‘กถํ จริเตหิ นิทฺทิฏฺฐา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘เกจิ ราคจริตา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ราคจริตโทสจริตาทีหิ จริเตหิ เอกูนวีสติ โลกิยปุคฺคลา ราคจริตา, เกจิ โทสจริตา…เป.… โมหจริโต จาติ นิทฺทิฏฺฐาฯ อิติ นิทฺทิฏฺเฐหิ อิเมหิ เอกูนวีสติยา ปุคฺคเลหิ โลกิยสตฺตาธิฏฺฐาเนกเทสํ สุตฺตํ นิทฺทิสิตพฺพํฯ ‘‘โลกิย’’นฺติ สามญฺญวเสน วุตฺตมฺปิ ‘‘สํกิเลสภาคิยํ โลกิย’’นฺติ วิเสสโต วิญฺญาตพฺพํฯ

โลกิยํ สตฺตาธิฏฺฐาเนกเทสํ สุตฺตํ เอตฺตเกหิ ปุคฺคเลหิ นิทฺทิสิตพฺพนฺติ อาจริเยน นิยเมตฺวา วิภตฺตํ, อมฺเหหิ จ ญาตํ, ‘‘วาสนาภาคิยํ สตฺตาธิฏฺฐาเนกเทสํ สุตฺตํ กตเมหิ ปุคฺคเลหิ นิทฺทิสิตพฺพ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘วาสนาภาคิย’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ วาสนาภาคิยํ สตฺตาธิฏฺฐาเนกเทสํ สุตฺตํ สีลวนฺเตหิ ปุคฺคเลหิ, ธมฺเมหิ จ นิทฺทิสิตพฺพนฺติ โยเชตพฺพํฯ ‘‘กิตฺตกา สีลวนฺตปุคฺคลา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘เต สีลวนฺโต ปญฺจ ปุคฺคลา’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘กิตฺตกา ธมฺมา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ปกติสีล’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ

อิทํ วุตฺตํ โหติ – ปกติสีลวนฺโต จ สมาทานสีลวนฺโต จ จิตฺตปฺปสาทวนฺโต จ สมถวนฺโต จ วิปสฺสนาวนฺโต จาติ ปญฺจ ปุคฺคลา, ปกติสีลธมฺโม จ สมาทานสีลธมฺโม จ จิตฺตปฺปสาทธมฺโม จ สมถธมฺโม จ วิปสฺสนาธมฺโม จาติ ปญฺจ ธมฺมาติ อิเมหิ ปญฺจหิ ปุคฺคเลหิ, อิเมหิ ปญฺจหิ ธมฺเมหิ วาสนาภาคิยํ สตฺตาธิฏฺฐาเนกเทสธมฺมาธิฏฺฐาเนกเทสํ สุตฺตํ ยถากฺกมํ นิทฺทิสิตพฺพนฺติฯ

โลกุตฺตรํ สตฺตาธิฏฺฐานํ สุตฺตํ ทสฺสนภาคิยวาสนาภาคิยอเสกฺขภาคิยสุตฺเตหิ นิทฺทิสิตพฺพนฺติ อาจริเยน นิยเมตฺวา วิภตฺตํ, อมฺเหหิ จ ญาตํ, ‘‘โลกุตฺตรํ ธมฺมาธิฏฺฐานํ สุตฺตํ กิตฺตเกหิ สุตฺเตหิ นิทฺทิสิตพฺพ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘โลกุตฺตรํ สุตฺตํ ธมฺมาธิฏฺฐานํ…เป.… อเสกฺขภาคิเยนา’’ติ วุตฺตํฯ

‘‘โลกิยญฺจ โลกุตฺตรญฺจ สตฺตาธิฏฺฐานญฺจ ธมฺมาธิฏฺฐานญฺจ กิตฺตเกหิ นิทฺทิสิตพฺพ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘โลกิยญฺจ…เป.… อุภเยน นิทฺทิสิตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํฯ อุภเยนาติ โลกิยโลกุตฺตเรน, สตฺตาธิฏฺฐานธมฺมาธิฏฺฐาเนน สมานตฺถภาเวน นิทฺทิสิตพฺพนฺติฯ

‘‘ญาณํ กิตฺตเกหิ นิทฺทิสิตพฺพ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ญาณํ ปญฺญายา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ยสฺมิํ ยสฺมิํ สุตฺเต ญาณํ อาคตํ, ตสฺมิํ ตสฺมิํ สุตฺเต ญาณํ ญาณปริยาเยน ปญฺญาทินา นิทฺทิสิตพฺพนฺติฯ

‘‘เญยฺยํ กิตฺตเกน นิทฺทิสิตพฺพ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘เญยฺยํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเนหี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ยสฺมิํ ยสฺมิํ สุตฺเต เญยฺยํ อาคตํ, ตสฺมิํ ตสฺมิํ สุตฺเต เญยฺยํ เญยฺยปริยาเยน นิทฺทิสิตพฺพนฺติฯ

‘‘ญาณญฺจ เญยฺยญฺจ กิตฺตเกน นิทฺทิสิตพฺพ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ญาณญฺจ เญยฺยญฺจ ตทุภเยนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ยสฺมิํ ยสฺมิํ สุตฺเต ญาณเญยฺยา อาคตา, ตสฺมิํ ตสฺมิํ สุตฺเต ญาณเญยฺยา ญาณเญยฺยปริยาเยน นิทฺทิสิตพฺพนฺติฯ

ทสฺสนสุตฺเต ยถา นิทฺทิฏฺฐํ, ตถา อุปธารยิตฺวา ลพฺภมานโต นิทฺทิสิตพฺพํฯ ภาวนาสุตฺเต ยถา นิทฺทิฏฺฐํ, ตถา อุปธารยิตฺวา ลพฺภมานโต นิทฺทิสิตพฺพํฯ ตทุภยํ ทสฺสนญฺจ ภาวนา จ สุตฺเต ยถา นิทฺทิฏฺฐํ, ตถา อุปธารยิตฺวา ลพฺภมานโต นิทฺทิสิตพฺพํฯ

‘‘สกวจนํ ปรวจน’’นฺติอาทีสุปิ เอวเมว วิสุํ วิสุํ จ เอกโต จ สุตฺเต ยถา นิทฺทิฏฺฐํ, ตถา อุปธารยิตฺวา ลพฺภมานโต นิทฺทิสิตพฺพนฺติ โยชนา กาตพฺพาฯ ‘‘เอตฺตกเมว นิทฺทิสิตพฺพ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ยํ วา ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

‘‘วิปากสฺส เหตุ กมฺมเมวา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ทุวิโธ เหตู’’ติอาทิ วุตฺตํฯ กิเลสา สํกิเลสภาคิยสุตฺเตน สมานตฺถภาเวน นิทฺทิสิตพฺพาฯ ตณฺหาสงฺขาโต สมุทโย วา กิเลสสงฺขาโต สมุทโย วา อกุสลสงฺขาโต สมุทโย วา สํกิเลสภาคิเยน สุตฺเตน สมานตฺถภาเวน นิทฺทิสิตพฺโพฯ โลกิยกุสลเหตุสงฺขาโต สมุทโย วา โลกิยกุสลสงฺขาโต สมุทโย วา วาสนาภาคิเยน สุตฺเตน สมานตฺถภาเวน นิทฺทิสิตพฺโพฯ

กมฺมญฺจ วิปาโก จ ยถารหํ ลพฺภมานสุตฺเตน นิทฺทิสิตพฺโพติ สามญฺญวเสน วิภตฺโต, ‘‘กุสลํ กตเมน นิทฺทิสิตพฺพ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กุสล’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถาติ เตสุ อฏฺฐวีสติยา สาสนปฏฺฐานสุตฺเตสุ กุสลํ จตูหิ สุตฺเตหิ สมานตฺถภาเวน นิทฺทิสิตพฺพํฯ ‘‘กตเมหิ จตูหี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘วาสนาภาคิเยนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ โลกิยกุสลํ วาสนาภาคิเยน นิทฺทิสิตพฺพํ สมานตฺถตฺตา, โลกุตฺตรกุสลํ ทสฺสนภาคิเยน, วาสนาภาคิเยน, อเสกฺขภาคิเยน จ ยถารหํ สมานตฺถภาเวน นิทฺทิสิตพฺพํฯ กุสลํ เอตฺตเกหิ นิทฺทิสิตพฺพนฺติ นิยเมตฺวา วิภตฺตํ, ‘‘อกุสลํ กตเมน นิทฺทิสิตพฺพ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘อกุสล’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘กุสลญฺจ อกุสลญฺจ กตเมน นิทฺทิสิตพฺพ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘กุสลญฺจ อกุสลญฺจ ตทุภเยน นิทฺทิสิตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํฯ ยสฺมิํ ยสฺมิํ สุตฺเต ตทุภยํ อาคตํ, ตสฺมิํ ตสฺมิํ สุตฺเต อาคเตน ตทุภเยน นิทฺทิสิตพฺพํฯ

‘‘อนุญฺญาตํ กตเมน นิทฺทิสิตพฺพ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘อนุญฺญาต’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ อนุญฺญาตํ ภควโต อนุญฺญาตาย สมานตาย นิทฺทิสิตพฺพํฯ ‘‘กติวิธํ อนุญฺญาต’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ตํ ปญฺจวิธ’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ยํ อนุญฺญาตํ ยาสุ ยาสุ ภูมีสุ ทิสฺสติ, ตํ อนุญฺญาตํ ตาสุ ตาสุ ภูมีสุ อาคเตน สมาเนน กปฺปิยานุโลเมน นิทฺทิสิตพฺพํฯ

อนุญฺญาตํ อิมินา นิทฺทิสิตพฺพนฺติ อาจริเยน นิยเมตฺวา วิภตฺตํ, ‘‘ปฏิกฺขิตฺตํ กตเมน นิทฺทิสิตพฺพ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ปฏิกฺขิตฺตํ ภควตา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ภควตา ปฏิกฺขิตฺตํ ภควตา ปฏิกฺขิตฺตการเณน สุตฺเต อาคเตน วตฺถุนา การณผลภาเวน นิทฺทิสิตพฺพํฯ ยํ ปฏิกฺขิตฺตํ ยาสุ ยาสุ ภูมีสุ ทิสฺสติ, ตํ ปน ปฏิกฺขิตฺตํ ตาสุ ตาสุ ภูมีสุ อาคเตน ปากเฏน อกปฺปิยานุโลเมน นิทฺทิสิตพฺพํฯ

‘‘อนุญฺญาตญฺจ ปฏิกฺขิตฺตญฺจ กตเมน นิทฺทิสิตพฺพ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘อนุญฺญาตญฺจ ปฏิกฺขิตฺตญฺจ ตทุภเยน นิทฺทิสิตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํฯ ยสฺมิํ ยสฺมิํ สุตฺเต อนุญฺญาตญฺจ ปฏิกฺขิตฺตญฺจ อาคตํ, ตสฺมิํ ตสฺมิํ สุตฺเต อาคเตน ตทุภเยน นิทฺทิสิตพฺพํฯ

‘‘ถโว กตเมน นิทฺทิสิตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ถโว ปสํสายา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ยสฺมิํ ยสฺมิํ สุตฺเต ยา ยา ปสํสา อาคตา, ตสฺมิํ ตสฺมิํ สุตฺเต อาคตาย ตาย ตาย ปสํสาย ถโว นิทฺทิสิตพฺโพฯ ‘‘โย ถโว ปสํสาย นิทฺทิสิตพฺโพ, โส ถโว กติวิเธน นิทฺทิสิตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘โส ปญฺจวิเธนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ภควโต ถโว จ ธมฺมสฺส ถโว จ อริยสงฺฆสฺส ถโว จ อริยธมฺมานํ สิกฺขาย ถโว จ โลกิยคุณสมฺปตฺติยา ถโว จาติ ปญฺจวิเธน เวทิตพฺโพฯ อิติ เอวํ วุตฺตปฺปกาเรน ปญฺจวิเธน ถโว นิทฺทิสิตพฺโพฯ

อมฺหากาจริย อมฺหากาจริเยน อฏฺฐารส มูลปทา สาสนปฏฺฐาเน ทฏฺฐพฺพาติ วุตฺตา, ‘‘กตมานิ ตานิ อฏฺฐารส มูลปทานี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘อินฺทฺริยภูมี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สาสนปฏฺฐาเน อินฺทฺริยภูมิ สทฺธินฺทฺริยาทิอินฺทฺริยภูมิ เยหิ นวหิ ปเทหิ นิทฺทิสิตพฺพา, สาสนปฏฺฐาเน กิเลสภูมิ เยหิ นวหิ ปเทหิ นิทฺทิสิตพฺพา, เอวํ อิมินา ปกาเรน เอตานิ มูลปทานิ นว ปทานิ กุสลปทานิ, นว ปทานิ อกุสลปทานีติ อฏฺฐารส มูลปทานิ โหนฺติฯ สาสนปฏฺฐาเน ทฏฺฐพฺพา, ‘‘เกน การเณน อฏฺฐารส มูลปทา สาสนปฏฺฐาเน ทฏฺฐพฺพาติ วิญฺญายตี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ตถา หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ตถา หีติ ตโต เอว อฏฺฐารสมูลปทานํ สาสนปฏฺฐาเน ทฏฺฐพฺพตฺตา ‘‘อฏฺฐารส มูลปทา กุหิํ ทฏฺฐพฺพา? สาสนปฏฺฐาเน’’ติ ยํ วจนํ วุตฺตํ, เตน วจเนน วิญฺญายตีติฯ ‘‘เกน มูลปทานํ นวกุสลปทนวอกุสลปทภาเวน อฏฺฐารสภาโว วิญฺญายตี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘เตนาหา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เตน มูลปทานํ นวกุสลปทนวอกุสลปทภาวโต อายสฺมา มหากจฺจาโน –

‘‘นวหิ จ ปเทหิ กุสลา, นวหิ จ ยุชฺชนฺติ อกุสลปกฺขา;

เอเต โข มูลปทา, ภวนฺติ อฏฺฐารส ปทานี’’ติฯ –

ยํ วจนํ อาห, เตน ‘‘นวหิ…เป.… ปทานี’’ติ วจเนน มูลปทานํ นวกุสลปทนวอกุสลปทภาเวน อฏฺฐารสภาโว วิญฺญายตีติฯ

‘‘ยํ ยํ สํกิเลสภาคิยาทิโสฬสวิธํ สาสนปฏฺฐานญฺเจว ยํ ยํ โลกิยาทิอฏฺฐวีสติวิธํ สาสนปฏฺฐานญฺจ อาจริเยน นิทฺธาริตํ, เอตฺตกเมว ปริปุณฺณํ, อญฺญํ สาสนปฏฺฐานํ นิทฺธาเรตฺวา ยุตฺตํ ยุชฺชิตพฺพํ นตฺถี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘นิยุตฺตํ สาสนปฏฺฐาน’’นฺติ วุตฺตํฯ ยถานิทฺธาริตสาสนปฏฺฐานโต ยํ ยํ อญฺญํ สาสนปฏฺฐานํ นิทฺธาริตํ อตฺถิ, ตํ ตํ อญฺญํ สาสนปฏฺฐานํ นิยุตฺตํ ยถารหํ นิทฺธาเรตฺวา ยุตฺตํ ยุชฺชิตพฺพนฺติ อตฺโถ คเหตพฺโพติฯ

‘‘ยํ โลโก ปูชยเต…เป.… นิยุตฺตํ สาสนปฏฺฐานนฺติ ยตฺตโก วจนกฺกโม ภาสิโต, เอตฺตเกน วจนกฺกเมน กิํ เนตฺติ สมตฺตา, อุทาหุ อสมตฺตา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘เอตฺตาวตา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อายสฺมตา มหากจฺจาเนน ยา เนตฺติ ภาสิตา, ภควตา สา เนตฺติ อนุโมทิตา, มูลสงฺคีติยํ สงฺคายนฺเตหิ เถราสเภหิ ยา เนตฺติ สงฺคีตา, สา เนตฺติ ‘‘ยํ โลโก ปูชยเต…เป.… นิยุตฺตํ สาสนปฏฺฐาน’’นฺติ เอตฺตาวตา วจนกฺกเมน สมตฺตา ปริปุณฺณาว โหติฯ

อิติ สมตฺตาย อายสฺมตา มหากจฺจาเนน ภาสิตาย ภควตา อนุโมทิตาย มูลสงฺคีติยํ สงฺคายนฺเตหิ เถราสเภหิ สงฺคีตาย เนตฺติยา อตฺถวณฺณนา สทฺธมฺมปาลนาเมน มหาธมฺมราชคุรุนา มหาเถเรน รจิตา ชินปุตฺตานํ หิตกรา เนตฺติวิภาวนา ฉพฺพีสาธิกนวสเต สกฺกราเช สาวณมาเส สุกฺกปกฺเข นวมทิวเส สูริยุคฺคมนสมเย สมตฺตาฯ

อิติ สาสนปฏฺฐาเน สตฺติพลานุรูปา รจิตา วิภาวนา

นิฏฺฐิตาฯ

นิคมนกถา

สพฺพสตฺตุตฺตโม นาโถ, โลเก อุปฺปชฺชิ นายโก;

สมฺพุทฺโธ โคตโม ชิโน, อเนกคุณลงฺกโตฯ

สาสนํ ตสฺส เสฏฺฐสฺส, อฏฺฐวสฺสสตาธิกํ;

ทฺวิสหสฺสํ ยทา ปตฺตํ, นิมฺมลํ วฑฺฒนํ สุภํฯ

ตทา ภูมิสฺสโร มหาธมฺมราชา มหิทฺธิโก;

อาณาจกฺเกน สาเรติ, ราชา โนอนุวตฺตเกฯ

ลทฺธา เสตคเช วเร, โลเก วิมฺหยชานเก;

อปฺปมตฺโต มหาวีโร, ปุญฺญํ กตฺวาภิโมทติฯ

ตสฺมิํ วสฺเสว สาวเณ, มาเส นวมทิวเส;

สูริยุคฺคมเน กาเล, นิพฺพตฺตายํ วิภาวนาฯ

ยตฺตกํ สาสนํ ฐิตํ, ตตฺตกํ รจิตํ มยา;

ฐาตุ เนตฺติวิภาวนา, ชินปุตฺตหิตาวหาฯ

อิติ ตํ รจยนฺเตน, ปุญฺญํ อธิคตํ มยา;

โหนฺตุ ตสฺสานุภาเวน, สพฺเพ วิมุตฺติภาคิโนฯ

ราชเทวี ปุตฺตนตฺตา, ปนตฺตา จ สชาติกา;

สพฺเพ รชฺชสุเข ฐตฺวา, จรนฺตุ จริตํ สุขีฯ

เทโว กาเล สุวสฺสตุ, สพฺโพ รฏฺฐชโน สุขี;

อญฺญมญฺญํ อหิํสนฺโต, ปิโย โหตุ หิตาวโหติฯ

เนตฺติวิภาวินี นิฏฺฐิตาฯ