เมนู

นยสมุฏฺฐานวิภาวนา

[79] เยน เยน สํวณฺณนาวิเสสภูเตน เทสนาหารสมฺปาตาทินา หารสมฺปาเตน เอกสุตฺตปฺปเทสตฺถา นิทฺธาเรตฺวา วิภตฺตา, โส สํวณฺณนาวิเสสภูโต เทสนาหารสมฺปาตาทิหารสมฺปาโต ปริปุณฺโณ, ‘‘กตมํ นยสมุฏฺฐาน’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตมํ นยสมุฏฺฐาน’’นฺติอาทิ อารทฺธํฯ อฏฺฐกถายํ ปน –‘‘เอวํ นานาสุตฺตวเสน, เอกสุตฺตวเสน จ หารวิจารํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ นยวิจารํ ทสฺเสตุํ ‘ตตฺถ กตมํ นยสมุฏฺฐาน’นฺติอาทิ อารทฺธ’’นฺติ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 79) วุตฺตํฯ ‘‘ตตฺถ กตโม นนฺทิยาวฏฺฏนโย’’ติอาทิํ อนารภิตฺวา ‘‘ตตฺถ กตมํ นยสมุฏฺฐาน’’นฺติอาทิอารมฺภเน การณํ อฏฺฐกถายํ วุตฺตเมวฯ ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ หาราทีสุ โย อตฺถนโย สํวณฺณนานเยน นิทฺทิฏฺโฐ, ตสฺเสว อตฺถนยสฺส สมุฏฺฐานํ ภูมิํ ปุจฺฉติ ‘‘กตมํ นยสมุฏฺฐาน’’นฺติฯ

กิญฺจาปิ สํวณฺณนานยา นิทฺทิฏฺฐา, ตถาปิ อตฺถนยสํวณฺณนานยานํ วิเสสสฺส ปากฏํ กาตุํ ปุน กถยิสฺสามฯ ตณฺหาอวิชฺชาหิ สํกิเลสปกฺขสฺส สุตฺตตฺถสฺส จตุสจฺจโยชนมุเขน นยนลกฺขโณ สํวณฺณนาวิเสโส เจว สมถวิปสฺสนาหิ โวทานปกฺขสฺส สุตฺตตฺถสฺส จตุสจฺจโยชนมุเขน นยนลกฺขโณ สํวณฺณนาวิเสโส จ นนฺทิยาวฏฺโฏ นโย นามฯ ตีหิ อกุสลมูเลหิ โลภาทีหิ สํกิเลสปกฺขสฺส สุตฺตตฺถสฺส จตุสจฺจโยชนมุเขน นยนลกฺขโณ สํวณฺณนาวิเสโส เจว ตีหิ กุสลมูเลหิ อโลภาทีหิ โวทานปกฺขสฺส สุตฺตตฺถสฺส จตุสจฺจโยชนมุเขน นยนลกฺขโณ สํวณฺณนาวิเสโส จ ติปุกฺขโล นโย นามฯ จตูหิ สุภสญฺญาทีหิ วิปลฺลาเสหิ สกลสํกิเลสปกฺขสฺส สุตฺตตฺถสฺส จตุสจฺจโยชนมุเขน นยนลกฺขโณ สํวณฺณนาวิเสโส เจว จตูหิ อสุภสญฺญาทีหิ อวิปลฺลาเสหิ สติปฏฺฐาเนหิ, สทฺธินฺทฺริเยหิ วา โวทานปกฺขสฺส สุตฺตตฺถสฺส จตุสจฺจโยชนมุเขน นยนลกฺขโณ สํวณฺณนาวิเสโส จ สีหวิกฺกีฬิโต นโย นามาติ วุตฺตา นยา สํวณฺณนานยา นามฯ เตสํ สํวณฺณนานยานํ สมุฏฺฐานํ ปุจฺฉติ ‘‘กตมํ นยสมุฏฺฐาน’’นฺติฯ

นยา ปน นานาสุตฺตโต นิทฺธาริเตหิ ตณฺหาอวิชฺชาทีหิ มูลปเทหิ จตุสจฺจโยชนาย นยโต อนุพุชฺฌิยมาโน ทุกฺขาทิอตฺโถฯ โส หิ มคฺคญาณํ นยติ สมฺปาเปตีติ ‘‘นโย’’ติ วุตฺโต, โส อตฺถนโย นามฯ

ตสฺเสว อตฺถนยสฺส สมุฏฺฐานํ ปุจฺฉติ ‘‘กตมํ นยสมุฏฺฐาน’’นฺติ? ตสฺมา จตุสจฺจโยชนาย นยคฺคาหโต นียติ อนุปุจฺฉียตีติ นโย, โก โส? สุตฺตตฺถภูโต ทุกฺขาทิโก อตฺโถฯ นยติ มคฺคญาณํ ปาเปตีติ วา นโย, ทุกฺขาทิโก อตฺโถวฯ เตนาห – ‘‘อนุพุชฺฌิยมาโน ทุกฺขาทิอตฺโถฯ โส หิ มคฺคญาณํ นยติ สมฺปาเปตีติ นโย’’ติ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 79)ฯ สมุฏฺฐหนฺติ นยา เอเตนาติ สมุฏฺฐานํ, กิํ ตํ? อวิชฺชาตณฺหาทิการณํ, ตํทีปนา สํวณฺณนา จฯ อวิชฺชาตณฺหาทินา หิ ทุกฺขาทิอตฺถนยา สมฺภวนฺติฯ อถ วา อวิชฺชาตณฺหาทีหิ จตุสจฺจโยชนา สมุฏฺฐานํ นามฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘กิํ ปน ตํ? ตํตํมูลปเทหิ จตุสจฺจโยชนา’’ติ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 79)ฯ เอวํ อตฺเถ คยฺหมาเน สติ สํวณฺณนานยาปิ คหิตา โหนฺติ, นยานํ สมุฏฺฐานํ นยสมุฏฺฐานํ, ตสฺมิํ นยสมุฏฺฐาเนฯ

‘‘กตมํ นนฺทิยาวฏฺฏนยสมุฏฺฐาน’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ปฐมํ นนฺทิยาวฏฺฏนยสมุฏฺฐานํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปุพฺพา โกฏิ น ปญฺญายตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ นนฺทิยาวฏฺฏนยสมุฏฺฐานภูตาย อวิชฺชาย จ ตณฺหาย จ ปุพฺพา โกฏิ ‘‘อสุกสฺส พุทฺธสฺส ภควโต อุปฺปชฺชนกาเล อุปฺปนฺนา, อสุกสฺส จกฺกวตฺติโน อุปฺปชฺชนกาเล อุปฺปนฺนา’’ติ น ปญฺญายติ โกฏิยา อภาวโตติ โยชนาฯ ‘‘อวิชฺชาตณฺหาสุ กตมา นีวรณํ, กตมา สํโยชน’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ อวิชฺชา นีวรณํ ตณฺหา สํโยชน’’นฺติ วุตฺตํฯ ตตฺถาติ ตาสุ อวิชฺชาตณฺหาสุฯ อาทีนวปฏิจฺฉาทิกตฺตา อวิชฺชา นีวรณํฯ ภเวสุ สํโยชนโต ตณฺหา สํโยชนํฯ ‘‘อวิชฺชานีวรณา สตฺตา กถํ วิจรนฺติ, กถํ วุจฺจนฺติ, ตณฺหาสํโยชนา สตฺตา กถํ วิจรนฺติ กถํ วุจฺจนฺตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘อวิชฺชานีวรณา สตฺตา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อวิชฺชานีวรณเมเตสมตฺถีติ อวิชฺชานีวรณาฯ อวิชฺชาย สํยุตฺตา วิย ปวตฺตา อวิชฺชาย อภินิวิสวตฺถูสุ สํยุตฺตา วิย ปวตฺตา สตฺตา อวิชฺชาปกฺเขน วิปลฺลาเสน นิจฺจาทิอภินิเวสวตฺถุภูเต รูปาทิอารมฺมเณ วิจรนฺติ วิวิธา จรนฺติ ปวตฺตนฺติ, เต นิจฺจาทิอภินิวิสนฺตา วิจรนฺตา สตฺตา ‘‘ทิฏฺฐิจริตา’’ติ วุจฺจนฺติฯ ตณฺหาสํโยชนเมเตสนฺติ ตณฺหาสํโยชนาฯ ตณฺหาย สํยุตฺตา วิย ปวตฺตา, ตณฺหาย วา อารมฺมณภูเต วตฺถุกาเม สํยุตฺตา วิย ปวตฺตา สตฺตา ตณฺหาปกฺเขน อฏฺฐสตตณฺหาวิจริเตน อารมฺมณภูเต วตฺถุสฺมิํ วิจรนฺติ ปวตฺตนฺตีติ อตฺโถฯ

‘‘ทิฏฺฐิจริตา สตฺตา กํ ปฏิปตฺติํ อนุยุตฺตา วิหรนฺติ, ตณฺหาจริตา สตฺตา กํ ปฏิปตฺติํ อนุยุตฺตา วิหรนฺตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ทิฏฺฐิจริตา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ทิฏฺฐิจริตา สตฺตา อิโต สาสนโต พหิทฺธา ปพฺพชิตา โหนฺตาปิ ‘‘สุเขน อธิคนฺตพฺพํ สุขํ นตฺถิ, ทุกฺเขน อธิคนฺตพฺพํ สุขํ ปน อตฺถี’’ติ มนสิ กโรนฺตา อตฺตกิลมถานุโยคํ ปญฺจาตปาทิปฏิปตฺติํ อนุยุตฺตา วิหรนฺติฯ ตณฺหาจริตา สตฺตา อิโต สาสนโต พหิทฺธา ปพฺพชิตา โหนฺตาปิ ‘‘กาเม ปฏิเสวนฺตา โลกํ วฑฺฒาเปนฺตา พหุํ ปุญฺญํ วฑฺฒาเปนฺตี’’ติ มนสิ กโรนฺตา กาเมสุ กามสุขลฺลิกานุโยคํ ปฏิปตฺติํ อนุยุตฺตา วิหรนฺติฯ

‘‘กสฺมา ทิฏฺฐิจริตา ตถาวิธํ ปฏิปตฺติํ อนุยุตฺตา วิหรนฺติ, กสฺมา ตณฺหาจริตา ตถาวิธํ ปฏิปตฺติํ อนุยุตฺตา วิหรนฺตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กิํ การณ’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถาติ ตตฺถ เตสุ ทิฏฺฐิจริตตณฺหาจริเตสุฯ ยํ ยสฺมา การณา วิหรนฺติ, ตํ การณํ กินฺติ ปุจฺฉติฯ อิโต สาสนโต พหิทฺธา เยสํ ปุคฺคลานํ สจฺจววตฺถานํ นตฺถิ, จตุสจฺจปฺปกาสนา กุโต จ อตฺถิ, สมถวิปสฺสนาโกสลฺลํ วา อุปสมสุขปฺปตฺติ วา กุโต อตฺถิ, เต ปุคฺคลา อุปสมสุขสฺส อนภิญฺญา วิปรีตเจตา หุตฺวา เอวํ อาหํสุ ‘‘สุเขน อธิคนฺตพฺพํ สุขํ นตฺถิ , ทุกฺเขน อธิคนฺตพฺพํ สุขํ นาม อตฺถี’’ติฯ เต เอวํสญฺญี เอวํทิฏฺฐี ทุกฺเขน สุขํ ปตฺถยมานา หุตฺวา อตฺตกิลมถานุโยคมนุยุตฺตา วิหรนฺติฯ อิโต สาสนโต พหิทฺธา เยสํ ปุคฺคลานํ สจฺจววตฺถานํ นตฺถิ, จตุสจฺจปฺปกาสนา กุโต จ อตฺถิ, สมถวิปสฺสนาโกสลฺลํ วา อุปสมสุขปฺปตฺติ วา กุโต อตฺถิ, เต ปุคฺคลา อุปสมสุขสฺส อนภิญฺญา วิปรีตเจตา หุตฺวา เอวมาหํสุ ‘‘โย กาเม ปฏิเสวติ, โส โลกํ วฑฺฒยติ, โย โลกํ วฑฺฒยติ, โส พหุํ ปุญฺญํ ปสวตี’’ติฯ เต เอวํสญฺญี เอวํทิฏฺฐี กาเมสุ สุขสญฺญี หุตฺวา กามสุขลฺลิกานุโยคํ อนุยุตฺตา จ วิหรนฺตีติ โยชนา กาตพฺพาฯ

‘‘ตถา วิหรนฺตา กิํ วฑฺฒยนฺตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘เต ตทภิญฺญา สนฺตา โรคเมว วฑฺฒยนฺตี’’ติ วุตฺตํฯ

‘‘ตถา วฑฺฒยนฺตา โรคาทีนํ เภสชฺชํ สมถวิปสฺสนํ วฑฺฒยนฺติ กิ’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘เต โรคาภิตุนฺนา คณฺฑปฏิปีฬิตา สลฺลานุวิทฺธา นิรยติรจฺฉานโยนิเปตาสุเรสุ อุมฺมุชฺชนิมุชฺชานิ กโรนฺตา อุคฺฆาตนิคฺฆาตํ ปจฺจนุโภนฺตา โรคคณฺฑสลฺลเภสชฺชํ น วินฺทนฺตี’’ติ วุตฺตํฯ อตฺโถ ปน อฏฺฐกถายํ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 79) วุตฺโตฯ ‘‘กตเม สํกิเลสโวทานา, กตเม โรคาทโย, กตมํ เภสชฺช’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ อตฺตกิลมถานุโยโค’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถาติ เตสุ สํกิเลสโวทานโรคเภสชฺชาทีสุฯ อตฺตกิลมถานุโยโค จ กามสุขลฺลิกานุโยโค จ สํกิเลโส โหติ, สมถวิปสฺสนา โวทานํ โหติ, อตฺตกิลมถานุโยโค จ โรโค โหติ, สมถวิปสฺสนา โรคนิคฺฆาตกเภสชฺชํ…เป... สมถวิปสฺสนา สลฺลุทฺธารณเภสชฺชํ โหติฯ

‘‘กตโม กตมํ สจฺจ’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ สํกิเลโส ทุกฺข’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถาติ เตสุ สํกิเลสาทีสุ สํกิเลโส เอกเทสวเสน ทุกฺขํ ทุกฺขสจฺจํ โหติฯ ตทภิสงฺโคติ ตสฺมิํ สํกิเลเส อภิสงฺโค วิย ปวตฺโต โลกิยธมฺโม นิรวเสสวเสน ทุกฺขสจฺจํ โหติฯ อถ วา ตสฺมิํ ทุกฺเข อภิสงฺโค วิย ปวตฺตา ตณฺหา ทุกฺขสมุทโย สมุทยสจฺจํ โหติฯ ตณฺหานิโรโธ ทุกฺขนิโรโธ นิโรธสจฺจํ โหติฯ สมถวิปสฺสนา ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา มคฺคสจฺจํ โหติฯ อิมานิ จตฺตาริ สจฺจานิ นิทฺธาเรตฺวา โยเชตพฺพานิฯ ‘‘เตสุ จตูสุ สจฺเจสุ กตมํ ปริญฺเญยฺยํ, กตโม ปหาตพฺโพ, กตโม ภาเวตพฺโพ, กตโม สจฺฉิกาตพฺโพ’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ทุกฺขํ ปริญฺเญยฺย’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ

[80] ทิฏฺฐิจริตตณฺหาจริตานํ อตฺตกิลมถานุโยคาทิวเสน จตฺตาริ สจฺจานิ นิทฺธาริตานิ, ‘‘กถํ ทิฏฺฐิจริตตณฺหาจริตานํ สกฺกายทสฺสเน ปวตฺติเภทวเสน จตฺตาริ สจฺจานิ นิทฺธาริตานี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ ทิฏฺฐิจริตา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อถ วา ‘‘ทิฏฺฐิจริตตณฺหาจริตานํ สกฺกายทสฺสเน กตโม ปวตฺติเภโท’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา อิเมสํ สกฺกายทสฺสเน อยํ ปวตฺติเภโทติ วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ ทิฏฺฐิจริตา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อิทานิ ทิฏฺฐิจริตตณฺหาจริตานํ สกฺกายทิฏฺฐิทสฺสเน ปวตฺติเภทํ ทสฺเสตุํ ‘ทิฏฺฐิจริตา’ติอาทิ วุตฺต’’นฺติฯ ตตฺถาติ เตสุ ทิฏฺฐิจริตตณฺหาจริเตสุฯ

ทิฏฺฐิจริตา ปุคฺคลา รูปํ ‘‘อตฺตา’’ติ อตฺตโต อุปคจฺฉนฺติ…เป.… วิญฺญาณํ ‘‘อตฺตา’’ติ อตฺตโต อุปคจฺฉนฺติ ทิฏฺฐิจริตานํ อตฺตาภินิเวสสฺส พลวภาวโต, ตณฺหาจริตา ปน รูปํ วา ‘‘อตฺตา’’ติ รูปวนฺตํ อตฺตานํ อุปคจฺฉนฺติ อตฺตนิ วา รูปํ, รูปสฺมิํ วา ‘‘อตฺตา’’ติ อตฺตานํ อุปคจฺฉนฺติ…เป.… วิญฺญาณสฺมิํ วา ‘‘อตฺตา’’ติ อตฺตานํ อุปคจฺฉนฺติ ตณฺหาจริตานํ อตฺตนิยาภินิเวสสฺส พลวภาวโตฯ ปญฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ เอเกกํ นิสฺสาย จตุพฺพิธตฺตา วีสติวตฺถุกา อยํ มิจฺฉาทิฏฺฐิ ‘‘สกฺกายทิฏฺฐี’’ติ วุจฺจติฯ เอวํ ทิฏฺฐิจริตตณฺหาจริตานํ สกฺกายทสฺสเน ปวตฺติเภโท วิญฺญาตพฺโพติ อตฺโถฯ

‘‘สกฺกายทิฏฺฐิยา กตโม ปฏิปกฺโข’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตสฺสา ปฏิปกฺโข’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตสฺสา สกฺกายทิฏฺฐิยา ปชหนวเสน โลกุตฺตรา สมฺมาทิฏฺฐิ ปฏิปกฺโข, ตสฺสา สมฺมาทิฏฺฐิยา อนฺวายิกา อนุคุณภาเวน ปวตฺตนกา ธมฺมา จ สกฺกายทิฏฺฐิยา ปชหนวเสน ปฏิปกฺขา ภวนฺติฯ ‘‘กตเม ธมฺมา อนฺวายิกา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘สมฺมาสงฺกปฺโป’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สมฺมาสงฺกปฺโป…เป.… สมฺมาสมาธิ อิเม ธมฺมา อนฺวายิกา โหนฺติฯ อยํ สมฺมาทิฏฺฐิอาทิโก อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค ตสฺสา สกฺกายทิฏฺฐิยา ปฏิปกฺโข โหติ ปหายกตฺตาฯ ‘‘เต สมฺมาทิฏฺฐิยาทโย ธมฺมา ขนฺธโต กิตฺตกา โหนฺตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘เต ตโย ขนฺธา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘กตโม ขนฺโธ สมโถ, กตโม ขนฺโธ วิปสฺสนา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘สีลกฺขนฺโธ สมาธิกฺขนฺโธ จ สมโถ, ปญฺญากฺขนฺโธ วิปสฺสนา’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘สกฺกายาทีสุ กตโม กตมํ สจฺจํ, กตโม กตมํ สจฺจ’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ สกฺกาโย’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

‘‘ทิฏฺฐิจริตตณฺหาจริตานํ สกฺกายทิฏฺฐิตปฺปฏิปกฺขวเสน จตฺตาริ สจฺจานิ นิทฺธาริตานิ, กถํ อนฺตทฺวยมชฺฌิมปฏิปทา นิทฺธาริตา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ เย รูปํ อตฺตโต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถาติ เตสุ ทิฏฺฐิจริตตณฺหาจริเตสุ เย ทิฏฺฐิจริตา ปุคฺคลา รูปํ ‘‘อตฺตา’’ติ อตฺตโต อุปคจฺฉนฺติ…เป.… วิญฺญาณํ ‘‘อตฺตา’’ติ อตฺตโต อุปคจฺฉนฺติฯ อิเม ทิฏฺฐิจริตา ปุคฺคลา ‘‘รูปาทโย จ อตฺตา, รูปาทีนญฺจ อนิจฺจตฺตา, อตฺตสฺสาปิ อนิจฺจตฺตา อตฺตา อุจฺฉิชฺชติ, อตฺตา วินสฺสติ, อตฺตา ปรํ มรณา น โหตี’’ติ อภินิวิสนโต ‘‘อุจฺเฉทวาทิโน’’ติ วุจฺจนฺติฯ เย ตณฺหาจริตา ปุคฺคลา รูปํ วา ‘‘อตฺตา’’ติ รูปวนฺตํ อตฺตานํ อุปคจฺฉนฺติ…เป.… วิญฺญาณํ วา ‘‘อตฺตา’’ติ วิญฺญาณวนฺตํ อตฺตานํ อุปคจฺฉนฺติฯ อตฺตนิ วา วิญฺญาณํ, วิญฺญาณสฺมิํ วา อตฺตานํ อุปคจฺฉนฺติฯ

อิเม ตณฺหาจริตา ปุคฺคลา ‘‘รูปาทีหิ อตฺตา อญฺโญ อญฺญตฺตา อตฺตา นิจฺโจ สสฺสโต’’ติ อภินิวิสนโต ‘‘สสฺสตวาทิโน’’ติ วุจฺจนฺติฯ

ตตฺถ เตสุ อุจฺเฉทวาทีสสฺสตวาทีปุคฺคเลสุ ปวตฺตา อุจฺเฉทวาทสสฺสตวาทา อุโภ อนฺตา อนฺตทฺวยปฏิปทา โหนฺติฯ อยํ อนฺตทฺวยปฏิปทา สํสารปวตฺตนสฺส เหตุภาวโต สํสารปวตฺติ โหติ, ตสฺส อนฺตทฺวยสฺส ปฏิปชฺชนสฺส ปชหนวเสน มชฺฌิมปฏิปทาสงฺขาโตว อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค ปฏิปกฺโข โหติ ปหายกตฺตาฯ อยํ มคฺโค สํสารนิวตฺตนสฺส เหตุภาวโต สํสารนิวตฺติ โหติฯ ตตฺถ สํสารปวตฺติสํสารนิวตฺตีสุ ปวตฺติ สํสารปวตฺติ ทุกฺขํ ทุกฺขสจฺจํ, ตทภิสงฺโค ตสฺมิํ ทุกฺเข อภิสงฺโค ตณฺหา สมุทโย สมุทยสจฺจํ, ตณฺหานิโรโธ ทุกฺขนิโรโธ นิโรธสจฺจํ, อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา มคฺคสจฺจํ, อิติ อิมานิ จตฺตาริ สจฺจานิ นิทฺธาริตานิฯ ‘‘ทุกฺขํ ปริญฺเญยฺย’’นฺติอาทิมฺหิ วุตฺตนโยว อตฺโถฯ

‘‘อุจฺเฉทสสฺสตสฺส กิตฺตโก ปเภโท, มคฺคสฺส กิตฺตโก’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ อุจฺเฉทสสฺสต’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อุจฺเฉทสสฺสตอริยมคฺเคสุ อุจฺเฉทสสฺสตทสฺสนํ สมาสโต สงฺเขปโต วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺฐิฯ อุจฺเฉโท ปญฺจุปาทานกฺขนฺเธ นิสฺสาย ปวตฺตตฺตา ปญฺจวิโธ, สสฺสตทสฺสนํ เอเกกสฺมิํ ติธา อุปฺปชฺชนโต ปนฺนรสวิธนฺติ วีสติวิธํ โหติฯ วิตฺถารโต ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานิฯ กตมานิ? จตฺตาโร สสฺสตวาทา, จตฺตาโร เอกจฺจสสฺสตวาทา, จตฺตาโร อนฺตานนฺตวาทา, จตฺตาโร อมราวิกฺเขปวาทา, ทฺเว อธิจฺจสมุปฺปนฺนวาทา, โสฬส สญฺญีวาทา, อฏฺฐ อสญฺญีวาทา, อฏฺฐ เนวสญฺญีนาสญฺญีวาทา, สตฺต อุจฺเฉทวาทา, ปญฺจ ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานวาทาติ ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานิ เวทิตพฺพานิฯ วิตฺถารโต ปน พฺรหฺมชาลสุตฺเต (ที. นิ. 1.30 อาทโย) อาคตานิฯ เตสํ อุจฺเฉทสสฺสตทสฺสนานํ เตจตฺตาลีสํ โพธิปกฺขิยธมฺมา ปฏิปกฺโข มคฺโคฯ กตเม เตจตฺตาลีสํ? ‘‘อนิจฺจสญฺญา ทุกฺขสญฺญา อนตฺตสญฺญา’’ติ ติสฺโส สญฺญา จ ‘‘ปหานสญฺญา วิราคสญฺญา นิโรธสญฺญา’’ติ ติสฺโส สญฺญา จาติ ฉ สญฺญา จ ‘‘จตฺตาโร สติปฏฺฐานา, จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา, ปญฺจินฺทฺริยานิ, ปญฺจ พลานิ, สตฺต โพชฺฌงฺคา, อฏฺฐ มคฺคงฺคานี’’ติ เตจตฺตาลีสํ โพธิปกฺขิยธมฺมา วิปสฺสนาวเสน ปฏิปกฺโข มคฺโค นามฯ

‘‘สมถวเสน กตโม ปฏิปกฺโข’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘อฏฺฐ วิโมกฺขา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อฏฺฐ วิโมกฺขา ปากฏาฯ ทส กสิณายตนานิ สมถวเสน ปฏิปกฺโข มคฺโค นามฯ ‘‘กตมํ ญาณํ กตมสฺส ธมฺมสฺส ปทาลน’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ทิฏฺฐิจริเต ปวตฺตานิ ทิฏฺฐิคตานิ, โมโหฯ ตณฺหาจริเต ปวตฺตานิ ทิฏฺฐิคตานิ, ชาลํฯ อนาทิวเสน ปวตฺโต โมโหฯ อนิธนวเสน ปวตฺตํ ชาลํฯ อฏฺฐ สมาปตฺติโย สมาปชฺชิตฺวา เตเชตฺวา ติกฺขํ วิปสฺสนาญาณญฺจ อริยมคฺคญาณญฺจญาณวชิรํ นาม โพธิปกฺขิยธมฺมานํ ญาณปทฏฺฐานตฺตาฯ โมโห จ ชาลญฺจ โมหชาลํฯ ปทาเลตีติ ปทาลนํ, กตฺตริ ยุปจฺจโย, โมหชาลสฺส ปทาลนนฺติ โมหชาลปทาลนํฯ ปทาลนญฺหิ ทุวิธํ วิกฺขมฺภนปทาลนํ สมุจฺเฉทปทาลนนฺติฯ ปุพฺพภาเค สมถวิปสฺสนาวเสน วิกฺขมฺภนปทาลนํ, มคฺคกฺขเณ สมุจฺเฉทปทาลนํ เอว ทฏฺฐพฺพํฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ โมหชาเล อวิชฺชา โมโห, ภวตณฺหา ชาลํฯ อตฺตโน อาธารํ ปุคฺคลํ ทุกฺขาทีสุ อฏฺฐสุ ฐาเนสุ โมเหตีติ โมโหฯ ปฐมํ ชาลํ ชฏํ ลายิตฺวา ชฏาวเสน ลาติ ปวตฺตตีติ ชาลํ, อตฺตนิ ชาตํ มจฺฉสกุณาทิกํ ลาติ คณฺหาติ, ลาเปติ คณฺหาเปตีติ วา ชาลํ, ชาลํ วิยาติ ชาลํฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อตีตาทิเภทภินฺเนสุ รูปาทีสุ, สกอตฺตภาวาทีสุ จ สํสิพฺพนวเสน ปวตฺตนโต ชาลํ ภวตณฺหา’’ติ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 80)ฯ ‘‘อวิชฺชาตณฺหาหิ อตฺตกิลมถานุโยคาทีนํ กิเลสปกฺขานํ นิทฺธารณํ กตํ กถํ เกน สทฺทหิตพฺพ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘เตน วุจฺจติ ‘ปุพฺพา โกฏิ น ปญฺญายติ อวิชฺชาย จ ภวตณฺหาย จา’ติ’’ วุตฺตํฯ

[81] ‘‘อิโต สาสนโต พหิทฺธา ทิฏฺฐิจริตตณฺหาจริตานํ ปฏิปทาทโย นิทฺธาริตา, สาสเน ทิฏฺฐิจริตตณฺหาจริตานํ ปฏิปทาทโย กถํ นิทฺธาริตพฺพา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘สํกิเลสปกฺขา สุตฺตตฺถา อาจริเยน ทสฺสิตา, โวทานปกฺขสุตฺตตฺถา กถํ ทสฺสิตพฺพา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา วา ‘‘ตตฺถ ทิฏฺฐิจริโต อสฺมิํ สาสเน’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถาติ เตสุ ทิฏฺฐิจริตตณฺหาจริเตสุฯ ทิฏฺฐิจริโต ปุคฺคโล อสฺมิํ สาสเน ปพฺพชิโต หุตฺวา จตูสุ ปจฺจเยสุ สลฺเลขานุสนฺตตวุตฺติ ภวติฯ กสฺมา? ยสฺมา สลฺเลเข ติพฺพคารโว, ตสฺมา สลฺเลเข ติพฺพคารวตฺตาฯ

ตณฺหาจริโต ปุคฺคโล อสฺมิํ สาสเน ปพฺพชิโต หุตฺวา สิกฺขานุสนฺตตวุตฺติ ภวติ ฯ กสฺมา? ยสฺมา สิกฺขาย ติพฺพคารโว, ตสฺมา สิกฺขาย ติพฺพคารวตฺตาฯ ทิฏฺฐิจริโต ปุคฺคโล สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมนฺโต หุตฺวา ธมฺมานุสารี ปุคฺคโล ภวติฯ กสฺมา? ทิฏฺฐิยา ทิฏฺฐิวิสเย ปญฺญาสทิสปวตฺตนโตฯ ตณฺหาจริโต ปุคฺคโล สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมนฺโต หุตฺวา สทฺธานุสารี ภวติฯ กสฺมา? ตณฺหาวเสน มิจฺฉาธิโมกฺขตฺตาฯ ทิฏฺฐิจริโต ปุคฺคโล สุขาย ปฏิปทาย, ทนฺธาภิญฺญาย จ นิยฺยาติ, สุขาย ปฏิปทาย, ขิปฺปาภิญฺญาย จ นิยฺยาติ สุเขน กิเลเสหิ วิกฺขมฺภิตุํ สมตฺถตฺตาฯ ตณฺหาจริโต ปุคฺคโล ทุกฺขาย ปฏิปทาย, ทนฺธาภิญฺญาย จ นิยฺยาติ, ทุกฺขาย ปฏิปทาย, ขิปฺปาภิญฺญาย จ นิยฺยาติ ทุกฺเขน กิเลเสหิ วิกฺขมฺภิตุํ สมตฺถตฺตาฯ

‘‘ตถา กสฺมา นิยฺยาตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กิํ การณํ ย’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ยํ เยน การเณน นิยฺยาติ, ตํ การณํ กินฺติ ปุจฺฉติฯ ตสฺส ตณฺหาจริตสฺส กามา สุเขน อปริจฺจตฺตา หิ ยสฺมา ภวนฺติ, ตสฺมา กามานํ สุเขน อปริจฺจตฺตตฺตา ตถา นิยฺยาติฯ โส ตณฺหาจริโต กาเมหิ วตฺถุกามกิเลสกาเมหิ วิเวจิยมาโน ทุกฺเขน ปฏินิสฺสรติ, ทนฺธญฺจ ธมฺมํ จตุสจฺจธมฺมํ อาชานาติฯ โย ปน อยํ ปุคฺคโล ทิฏฺฐิจริโต โหติ, โส อยํ ทิฏฺฐิจริโต ปุคฺคโล อาทิโต อาทิมฺหิเยว กาเมหิ กิเลสกามวตฺถุกาเมหิ อนตฺถิโก ภวติฯ โส ทิฏฺฐิจริโต ตโต เตหิ กาเมหิ วิเวจิยมาโน ขิปฺปญฺจ สุเขน ปฏินิสฺสรติ, ขิปฺปญฺจ ธมฺมํ อาชานาติฯ

‘‘ตณฺหาจริโต ทุกฺขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิญฺญาย นิยฺยาติ, ทิฏฺฐิจริโต สุขาย ปฏิปทาย ขิปฺปาภิญฺญาย นิยฺยาตีติ เอเกกาย ปฏิปทาย ภวิตพฺพ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ทุกฺขาปิ ปฏิปทา ทุวิธา ทนฺธาภิญฺญา จ ขิปฺปาภิญฺญา จ, สุขาปิ ปฏิปทา ทุวิธา ทนฺธาภิญฺญา จ ขิปฺปาภิญฺญา จา’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘เอวํ สติ เอโกว ทฺวีหิ ทฺวีหิ ปฏิปทาหิ นิยฺยาตีติ อาปชฺชตี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘สตฺตาปี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตณฺหาจริตา สตฺตาปิ ทุวิธา มุทินฺทฺริยาปิ ติกฺขินฺทฺริยาปิ, ทิฏฺฐิจริตา สตฺตาปิ ทุวิธา มุทินฺทฺริยาปิ ติกฺขินฺทฺริยาปีติ โยชนา กาตพฺพาฯ เย ตณฺหาจริตทิฏฺฐิจริตา มุทินฺทฺริยา ภวนฺติ, เต ตณฺหาจริตทิฏฺฐิจริตา ทนฺธญฺจ ปฏินิสฺสรนฺติ, ทนฺธญฺจ ธมฺมํ อาชานนฺติฯ

เย ตณฺหาจริตทิฏฺฐิจริตา ติกฺขินฺทฺริยา ภวนฺติ, เต ตณฺหาจริตทิฏฺฐิจริตา ขิปฺปญฺจ ปฏินิสฺสรนฺติ, ขิปฺปญฺจ ธมฺมํ อาชานนฺติ, ตสฺมา เอเกกสฺเสว เอเกกา ปฏิปทา ยุตฺตาวาติฯ ‘‘อิมาหิ ปฏิปทาหิ นิยฺยนฺติเยว, น นิยฺยิํสุ นิยฺยิสฺสนฺตีติ อาปชฺเชยฺย วตฺตมานวิภตฺติยา นิทฺทิฏฺฐตฺตา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘อิมา จตสฺโส’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อตีเตปิ อิมาหิ จตูหิ ปฏิปทาหิ นิยฺยิํสุ, ปจฺจุปฺปนฺเนสุปิ นิยฺยนฺติ, อนาคเตปิ นิยฺยิสฺสนฺตีติ อตฺโถ คเหตพฺโพ ยถา ‘‘ปพฺพโต ติฏฺฐตี’’ติฯ

เอวนฺติ เอวํ วุตฺตปฺปกาเรนฯ อริยปุคฺคลา จตุกฺกมคฺคํ ปฏิปทํ ปญฺญาเปนฺติฯ ‘‘กิมตฺถํ ปญฺญาเปนฺตี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘อพุธชนเสวิตายา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อยํ วุจฺจติ นนฺทิยาวฏฺฏสฺส นยสฺส ภูมีติ ตณฺหาอวิชฺชานํ วเสน สํกิเลสปกฺเข ทฺวิทิสา จตุสจฺจโยชนาปิ สมถวิปสฺสนานํ วเสน โวทานปกฺเข ทฺวิทิสา จตุสจฺจโยชนาปิ ทสฺสิตาฯ อยํ จตุพฺพิธา จตุสจฺจโยชนา นนฺทิยาวฏฺฏสฺส นยสฺส สมุฏฺฐานํ ภูมิ สมุฏฺฐานภาวโตติฯ ‘‘ตถาวิธาย จตุสจฺจโยชนาย นนฺทิยาวฏฺฏสฺส นยสฺส สมุฏฺฐานภูมิภาโว เกน สทฺทหิตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘เตนาหา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

[82] ‘‘นนฺทิยาวฏฺฏสฺส นยสฺส สมุฏฺฐานภูตา ภูมิ ทสฺสิตา, ตสฺส นนฺทิยาวฏฺฏสฺส นยสฺส กตฺถ กตมา ทิสา กิตฺตเกน อุปปริกฺขิตพฺพา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘เวยฺยากรเณสุ หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ หิ-สทฺโท ปกฺขนฺตรตฺโถฯ เย ทิสาภูตา อาหาราทโย ธมฺมา เวยฺยากรเณสุ ‘‘กุสลากุสลา’’ติ วุตฺตํ, เต ทิสาภูตา อาหาราทโย ธมฺมา ทุวิเธน ‘‘อิเม อกุสลา ธมฺมา สํกิเลสธมฺมา, อิเม กุสลา โวทานธมฺมา’’ติ ทุวิเธน อุปปริกฺขิตพฺพา อาโลจิตพฺพาฯ ‘‘กตเมน ทุวิเธนา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘โลกวฏฺฏานุสารี จ โลกวิวฏฺฏานุสารี จา’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘กตมํ วฏฺฏํ, กตมํ วิวฏฺฏ’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘วฏฺฏํ นาม สํสาโร, วิวฏฺฏํ นิพฺพาน’’นฺติ วุตฺตํฯ ‘‘สํสารสฺส กตโม เหตู’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘กมฺมกิเลสา เหตุ สํสารสฺสา’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘กตมํ กมฺมํ นาม, เจตนาเยว กมฺมํ นาม กิํ, อุทาหุ เจตสิกญฺจ ผลทานสมตฺถาสมตฺถมฺปิ กมฺมํ กิ’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กมฺม’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถาติ เตสุ กมฺมกิเลเสสุฯ ‘‘ตํ กมฺมํ กถํ เกน ปกาเรน ทฏฺฐพฺพ’’นฺติ เจ วเทยฺย, ยถา เยน อุปจเยน กตํ กมฺมํ ผลทานสมตฺถํ โหติ, ตสฺมิํ อุปจเย ตํ กมฺมํ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘เต กิเลสา กตเมหิ ธมฺเมหิ นิทฺทิสิตพฺพา’’ติ เจ ปุจฺเฉยฺย, สพฺเพปิ กิเลสา จตูหิ วิปลฺลาเสหิ นิทฺทิสิตพฺพาฯ

‘‘เต กิเลสา กตฺถ ทฏฺฐพฺพา’’ติ เจ ปุจฺเฉยฺย, ทสวตฺถุเก กิเลสปุญฺเช เต กิเลสา ทฏฺฐพฺพาฯ

‘‘กตมานิ ทส วตฺถูนี’’ติ เจ ปุจฺเฉยฺย, จตฺตาโร อาหารา, จตฺตาโร วิปลฺลาสา, จตฺตาริ อุปาทานานิ, จตฺตาโร โยคา, จตฺตาโร คนฺถา, จตฺตาโร อาสวา, จตฺตาโร โอฆา, จตฺตาโร สลฺลา, จตสฺโส วิญฺญาณฏฺฐิติโย, จตฺตาริ อคติคมนานีติ ทส วตฺถูนีติ เวทิตพฺพานิ จตุนฺนํ กิจฺจวเสน เอกตฺตาฯ เอตฺถ จ กิเลสานํ ปจฺจโย วตฺถุกาโมปิ กิเลโสปิ กิเลสวตฺถุ โหติ ปุริมานํ ปุริมานํ กิเลสานํ ปจฺฉิมานํ ปจฺฉิมานํ กิเลสานํ ปจฺจยภาวโตฯ

‘‘กตโม กตโม กตมสฺส กตมสฺส วตฺถู’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ปฐเม อาหาเร’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อาลมฺพิตพฺเพ ปฐเม กพฬีการาหาเร ปฐโม ‘‘รูปํ สุภ’’นฺติ วิปลฺลาโส อารมฺมณกรณวเสน ปวตฺตติฯ อาลมฺพิตพฺเพ ทุติเย ผสฺสาหาเร ทุติโย ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา สุขา’’ติ วิปลฺลาโส ปวตฺตติฯ อาลมฺพิตพฺเพ ตติเย จิตฺตาหาเร ตติโย ‘‘จิตฺตํ นิจฺจ’’นฺติ วิปลฺลาโส ปวตฺตติ, อาลมฺพิตพฺเพ จตุตฺเถ มโนสญฺเจตนาหาเร ‘‘ธมฺโม อตฺตา’’ติ วิปลฺลาโส อารมฺมณกรณวเสน ปวตฺตติฯ อาลมฺพิตพฺเพ ปฐเม ‘‘รูปํ สุภ’’นฺติ วิปลฺลาโส ปฐมํ กามุปาทานํ อารมฺมณกรณวเสน ปวตฺตติฯ เสเสสุปิ ยถารหํ นยานุสาเรน โยเชตฺวา อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

[83] ‘‘เตสุ อาหาราทีสุ กตโม กตมสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลโส’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ โย จา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถาติ เตสุ อาหาราทีสุ, ตณฺหาจริตทิฏฺฐิจริเตสุ วาฯ ตณฺหาจริตสฺส รูปเวทนาสุ ติพฺพจฺฉนฺทราคสฺส อุปฺปชฺชนโต โย จ กพฬีกาโร อาหาโร, โย จ ผสฺสาหาโร ปวตฺตติ, อิเม กพฬีการาหารผสฺสาหารา ตณฺหาจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสา ภวนฺติฯ ทิฏฺฐิจริตสฺส ธมฺมจิตฺเตสุ พลวอตฺตนิจฺจาภินิเวสสฺส อุปฺปชฺชนโต โย จ มโนสญฺเจตนาหาโร, โย จ วิญฺญาณาหาโร ปวตฺตติ, อิเม มโนสญฺเจตนาหารวิญฺญาณาหารา ทิฏฺฐิจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสา ภวนฺติฯ ‘‘ตตฺถ โย จ อสุเภ สุภ’’นฺติอาทีสุปิ วุตฺตนยานุสาเรน อตฺโถ คเหตพฺโพติฯ

ปุริมานํ ทฺวินฺนํ ทฺวินฺนํ ตณฺหาปธานตฺตา เจว ตณฺหาสภาวตฺตา จ, ปจฺฉิมานํ ทฺวินฺนํ ทฺวินฺนํ ทิฏฺฐิปธานตฺตา เจว ทิฏฺฐิสภาวตฺตา จาติฯ

[84] ‘‘กตมสฺมิํ ปฐมาทิเก อาหาเร กตโม ปฐมาทิโก วิปลฺลาโส ปวตฺตตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กพฬีกาเร อาหาเร’’ติอาทินา นามวเสน นิยเมตฺวา ปุพฺเพ วุตฺตตฺถเมว ทสฺเสติฯ ‘‘กตมสฺมิํ วิปลฺลาเส ฐิโต กตมํ อุปาทิยตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ปฐเม วิปลฺลาเส ฐิโต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปฐเม วิปลฺลาเส ฐิโต ปุคฺคโล กาเม เยน อุปาทาเนน อุปาทิยติ, อิทํ อุปาทานํ ‘‘กามุปาทานํ นามา’’ติ วุจฺจติฯ เสเสสุ อิมินา นเยน โยชนา กาตพฺพาฯ

‘‘เยน กามุปาทาเนน กาเมหิ ปุคฺคโล สํยุชฺชติ, อยํ กามุปาทานธมฺโม ‘กามโยโค’ติ วุจฺจตี’’ติอาทินา โยชนา กาตพฺพาฯ เสสานํ โยชนตฺถาทโย ปาฬิโต, อฏฺฐกถาโต จ ปากฏาฯ

[85] ‘‘อาหาราทีสุ กตเม กตมา ทิสา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ อิมา จตสฺโส ทิสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ เตสุ อาหารจตุกฺกาทีสุ ทสสุ จตุกฺเกสุ ปฐโม ปฐโม กพฬีการาหาราทิโก ปฐมา ทิสา, ทุติโย ทุติโย ผสฺสาหาราทิโก ทุติยา ทิสา, ตติโย ตติโย วิญฺญาณาหาราทิโก ตติยา ทิสา, จตุตฺโถ จตุตฺโถ มโนสญฺเจตนาหาราทิโก จตุตฺถา ทิสาติ เวทิตพฺพาฯ

‘‘ตาสุ จตูสุ ทิสาสุ เตสุ กพฬีการาหาราทีสุ ธมฺเมสุ กตเม ธมฺมา กตมสฺส อุปกฺกิเลสา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา อิเม อาหาราทโย ธมฺมา อิมสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสาติ วิภตฺตาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ โย จ กพฬีกาโร อาหาโร…เป.… อิเม ทิฏฺฐิจริตสฺส อุทตฺตสฺส อุปกฺกิเลสา’’ติ วุตฺตํฯ อฏฺฐกถายํ ปน – ‘‘กพฬีการาหาโร อาหาโรติอาทิ อาหาราทีสุ เย ยสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสา, ตํ วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ อารทฺธ’’นฺติ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 85) วุตฺตํฯ ทสนฺนํ สุตฺตานนฺติ เอกเทสภูตานํ ทสนฺนํ สุตฺตานํฯ อตฺโถติ สภาวธมฺโมฯ สทฺทตฺโถ หิ อสมาโนติฯ ‘‘พฺยญฺชนเมว นาน’’นฺติ เอเตน จ สทฺทตฺถสฺส นานตฺตํ ทสฺเสติฯ

‘‘กพฬีการาหาราทีสุ กตเม อาหาราทโย กตเมน วิโมกฺขมุเขน ปริญฺญํ ปหานํ คจฺฉนฺตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ โย จ กพฬีกาโร’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

อิตีติ เอวํ วุตฺตปฺปการาฯ สพฺเพติ สพฺเพ อาหาราทโย ธมฺมา โลกวฏฺฏานุสาริโน ภวนฺติฯ เตติ เต สพฺเพ อาหาราทโย ธมฺมาฯ โลกาติ โลกโต วฏฺฏโตฯ ตีหิ วิโมกฺขมุเขหิ อนิจฺจานุปสฺสนาทีหิ นิยฺยนฺติฯ

[86] สํกิเลสปกฺเข ทิสาภูตา อาหารจตุกฺกาทโย ทส จตุกฺกา ธมฺมา อาจริเยน นิทฺธาเรตฺวา ทสฺสิตา, อมฺเหหิ จ ญาตา, ‘‘โวทานปกฺเข กตเม ทิสาภูตา ธมฺมา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา โวทานปกฺเข ทิสาภูเต ธมฺเม ทสฺเสตุํ ‘‘จตสฺโส ปฏิปทา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ จตฺตาโร วิหาราติ ทิพฺพวิหารา พฺรหฺมวิหารา อริยวิหารา อาเนญฺชวิหาราติ จตฺตาโร วิหาราฯ เตสุ รูปาวจรสมาปตฺติโย ทิพฺพวิหารา, จตสฺโส อปฺปมญฺญาโย พฺรหฺมวิหารา, จตสฺโส ผลสมาปตฺติโย อริยวิหารา, จตสฺโส อรูปสมาปตฺติโย อาเนญฺชวิหารา จตฺตาโร อจฺฉริยา อพฺภุตา ธมฺมาติ มานปหานํ อาลยสมุคฺฆาโต อวิชฺชาปหานํ ภวูปสโมติ จตฺตาโร อจฺฉริยอพฺภุตธมฺมาฯ จตฺตาริ อธิฏฺฐานานีติ สจฺจาธิฏฺฐานํ จาคาธิฏฺฐานํ ปญฺญาธิฏฺฐานํ อุปสมาธิฏฺฐานนฺติ จตฺตาริ อธิฏฺฐานานิฯ จตสฺโส สมาธิภาวนาติ ฉนฺทสมาธิภาวนา วีริยสมาธิภาวนา จิตฺตสมาธิภาวนา วีมํสาสมาธิภาวนาติ จตสฺโส สมาธิภาวนาฯ จตฺตาโร สุขภาคิยาติ อินฺทฺริยสํวโร ตโป โพชฺฌงฺโค สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโคติ จตฺตาโร สุขภาคิยาฯ อวเสสา ปากฏาฯ

‘‘จตูสุ จตูสุ ปฏิปทาทีสุ กตโม ปฏิปทาทิโก ปฐโม สติปฏฺฐานาทิโก ภวตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ปฐมา ปฏิปทา ปฐมํ สติปฏฺฐาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘ปฏิปทาทโย ปญฺญาปทฏฺฐานาทิกา, สติปฏฺฐานาทโย ปน สติปทฏฺฐานาทิกา, ตสฺมา ‘ปฐมา ปฏิปทา ปฐมํ สติปฏฺฐาน’นฺติอาทิโยชนา กาตพฺพา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ปฐมา ปฏิปทา ภาวิตา พหุลีกตา ปฐมํ สติปฏฺฐานํ ปูเรตี’’ติอาทิ วุตฺตํ, ปูรกปูเรตพฺพภาวโต ตถา โยชนา กาตพฺพาติ อธิปฺปาโยฯ

อถ วา ‘‘ภาวิตา พหุลีกตา กตเม ปฏิปทาทโย กตเม สติปฏฺฐานาทิเก ปูเรนฺตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ปฐมา ปฏิปทา ภาวิตา พหุลีกตา ปฐมํ สติปฏฺฐานํ ปูเรตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

[87] ‘‘เตสุ ทสสุ ปฏิปทาจตุกฺกาทีสุ กตเม ธมฺมา กตมา ทิสา, กตเม ธมฺมา กตมา ทิสา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ อิมา จตสฺโส ทิสา ปฐมา ปฏิปทา, ปฐโม สติปฏฺฐาโน’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถาติ เตสุ ทสสุ ปฏิปทาจตุกฺกาทีสุฯ อิมา มยา วุจฺจมานา ปฐมา ปฏิปทาทโย ทิสา จตสฺโส ทิสา ภวนฺติฯ

‘‘เตสุ จตูสุ ทิสาภูเตสุ ปฏิปทาจตุกฺกาทีสุ กตโม ทิสาภูโต อตฺโถ กตมสฺส ปุคฺคลสฺส เภสชฺช’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ ปฐมา ปฏิปทา…เป.… ทิฏฺฐิจริตสฺส อุทตฺตสฺส เภสชฺช’’นฺติ วุตฺตํฯ

‘‘เตสุ ทสสุ ปฏิปทาทิจตุกฺเกสุ ธมฺเมสุ กตโม กตโม กตมํ กตมํ วิโมกฺขมุข’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ ทุกฺขา จ ปฏิปทา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อตฺโถ ปน ฏีกายํ วิตฺถาเรน วุตฺโต ปากโฏฯ สํกิเลสปกฺเข ทิสาภูตา อาหารจตุกฺกาทโย ทส จตุกฺกา สมติกฺกมิตพฺพปหาตพฺพภาเวน นิทฺธาริตา, โวทานปกฺเข ปน ทิสาภูตา ปฏิปทาจตุกฺกาทโย ทส จตุกฺกา สมติกฺกมปหายกภาเวน นิทฺธาริตาฯ

‘‘เตสํ อาหารจตุกฺกาทีนํ ทสนฺนํ จตุกฺกานํ สมติกฺกมนปหานสงฺขาตํ ยํ วิกฺกีฬิตญฺจ เตสํ ปฏิปทาจตุกฺกาทีนํ ทสนฺนํ จตุกฺกานํ ภาวนาสงฺขาตํ ยํ วิกฺกีฬิตญฺจ สจฺฉิกิริยาสงฺขาตํ ยํ วิกฺกีฬิตญฺจ อตฺถิ, ตํ ติวิธํ วิกฺกีฬิตํ กตเมสํ ปุคฺคลานํ วิกฺกีฬิตํ ภวตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘เตสํ วิกฺกีฬิต’’นฺติ วุตฺตํฯ อถ วา ‘‘ยถาวุตฺตปฺปกาเรหิ วิโมกฺขมุเขหิ เย พุทฺธปจฺเจกพุทฺธสาวกา วิมุจฺจิํสุ, เตสุ พุทฺธสฺเสว วิกฺกีฬิตํ ภวติ กิํ, ปจฺเจกพุทฺธสฺเสว วิกฺกีฬิตํ ภวติ กิํ, สาวกสฺเสว วิกฺกีฬิตํ ภวติ กิํ, อุทาหุ สพฺเพสํ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธสาวกานํ วิกฺกีฬิตํ ภวติ กิ’’นฺติ วิจารณาย สมฺภวโต ‘‘เตสํ วิกฺกีฬิต’’นฺติ วุตฺตํฯ ยถาวุตฺตปฺปกาเรหิ วิโมกฺขมุเขหิ เย พุทฺธปจฺเจกพุทฺธสาวกา มุจฺจิํสุ, เตสํ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธสาวกานํ วิกฺกีฬิตํ

ยํ อาหารจตุกฺกาทีนํ ทสนฺนํ จตุกฺกานํ สปรสนฺตาเน สมติกฺกมนปหานญฺจ ยา ปฏิปทาจตุกฺกาทีนํ ทสนฺนํ จตุกฺกานํ สปรสนฺตาเน ภาวนาสมฺปาทนา, สจฺฉิกิริยาสมฺปาทนา จ อตฺถิ, อิทํ สพฺพํ วิกฺกีฬิตํ นาม ภวตีติ อตฺโถฯ

‘‘สพฺเพสํ อาหารจตุกฺกาทีนํ ทสนฺนํ จตุกฺกานํ สพฺเพ ปฏิปทาจตุกฺกาทโย ทส จตุกฺกา ปฏิปกฺขา โหนฺติ กิํ, อุทาหุ ยถากฺกมํ จตุกฺกานํ จตุกฺกา ปฏิปกฺขา โหนฺติ กิ’’นฺติ วิจารณาย สมฺภวโต ยถากฺกมํ จตุกฺกานํ จตุกฺกา ปฏิปกฺขา โหนฺติ ปหาตพฺพปหายกภาเวนาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘จตฺตาโร อาหารา เตสํ ปฏิปกฺโข จตสฺโส ปฏิปทา’’ติอาทิมาหฯ อฏฺฐกถายํ ปน – ‘‘อิทานิ อาหาราทีนํ ปฏิปทาทีหิ เยน สมติกฺกมนํ, ตํ เนสํ ปฏิปกฺขภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘จตฺตาโร อาหารา เตสํ ปฏิปกฺโข จตสฺโส ปฏิปทา’ติอาทิมาหา’’ติ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 87) วุตฺตํฯ ตตฺถ สํกิเลสปกฺเข จตฺตาโร เย อาหารา นิทฺธาริตา, เตสํ จตุนฺนํ อาหารานํ โวทานปกฺเข ยา จตสฺโส ปฏิปทา นิทฺธาริตา, ตา จตสฺโส ปฏิปทา ปฏิปกฺโข อาหารานํ ปหาตพฺพตฺตา, ปฏิปทานํ ปน ปหายกตฺตาฯ สติปิ อาหารานํ อปฺปหาตพฺพภาเว วิปสฺสนารมฺมณตฺตา อาหารปฏิพทฺธฉนฺทราคปฺปหานวเสน ปหาตพฺพภาโว วุตฺโตติ เอวมาทิโยชนา กาตพฺพาฯ

สีหาติ สีหสทิสา พุทฺธา จ สีหสทิสา ปจฺเจกพุทฺธา จ สีหสทิสา สาวกา จาติ สีหสทิสา วิสุํ วิสุํ โยเชตพฺพาฯ สาวกา ปน อหตราคโทสโมหาปิ สนฺติ, เตปิ ‘‘สีหา’’ติ มญฺเญยฺยุนฺติ ตํ นิวตฺตาปนตฺถํ ‘‘หตราคโทสโมหา’’ติ วุตฺตํฯ หนิตพฺพาติ หตา, ราโค จ โทโส จ โมโห จ ราคโทสโมหา, หตา ราคโทสโมหา เอเตหิ สาวเกหีติ หตราคโทสโมหา, สาวกาติ โยชนา กาตพฺพา สาวกานํเยว พฺยภิจารสมฺภวโตติฯ เตสํ สีหานํ พุทฺธานํ, เตสํ สีหานํ ปจฺเจกพุทฺธานํ, เตสํ สีหานํ สาวกานํ ภาวนา โวทานปกฺเข ภาวิตพฺพานํ โพธิปกฺขิยธมฺมานํ ภาวนา วฑฺฒนา จ, สจฺฉิกิริยา โวทานปกฺเขเยว สจฺฉิกาตพฺพานํ ผลนิพฺพานานํ สจฺฉิกิริยา จ, พฺยนฺตีกิริยา สํกิเลสปกฺเข ปหาตพฺพานํ ปหานสงฺขาตา พฺยนฺตีกิริยา จ วิกฺกีฬิตํ นาม ภวติฯ

อินฺทฺริยาธิฏฺฐานนฺติ สทฺธินฺทฺริยาทีนํ อินฺทฺริยานํ อธิฏฺฐานํ ปวตฺตนํ ภาวนา, สจฺฉิกิริยา จฯ วิปริยาสานธิฏฺฐานนฺติ วิปลฺลาสานํ อธิฏฺฐานํ ปหานวเสน อปฺปวตฺตนํ, อนุปฺปาทนญฺจ สงฺเขปโต วิกฺกีฬิตํ นามาติ คหิตํฯ อินฺทฺริยานิ สทฺธินฺทฺริยาทีนิ สทฺธมฺมโคจโร สทฺธมฺมสฺส โวทานปกฺขสฺส โคจโร ปวตฺตนเหตูติ อธิปฺเปตานิฯ วิปริยาสา วิปลฺลาสา กิเลสโคจโร สํกิเลสปกฺขสฺส โคจโร ปวตฺติเหตูติ อธิปฺเปตาฯ

‘‘จตฺตาโร อาหาราติอาทินา สํกิเลสปกฺเข อาหารจตุกฺกาทีนํ ทสนฺนํ จตุกฺกานํ ตณฺหาจริตาทีนํ จตุนฺนํ ปุคฺคลานํ อุปกฺกิเลสวิภาวนามุเขน ยา นิทฺธารณา อาจริเยน กตา, ‘จตสฺโส ปฏิปทา’ติอาทินา จ โวทานปกฺเข ปฏิปทาจตุกฺกาทีนํ ทสนฺนํ จตุกฺกานํ ตณฺหาจริตาทีนํ จตุนฺนํ ปุคฺคลานํ โวทานวิภาวนามุเขน ยา นิทฺธารณา อาจริเยน กตา, สา อยํ นิทฺธารณา กตมสฺส นยสฺส สมุฏฺฐานํ ภูมีติ วุจฺจตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘อยํ วุจฺจติ สีหวิกฺกีฬิตสฺส นยสฺส ภูมี’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺถ อยนฺติ ยา อยํ วุตฺตนเยน ทฺวิปฺปการา นิทฺธารณา กตา, สา อยํ ทฺวิปฺปการา นิทฺธารณา สีหวิกฺกีฬิตสฺส นยสฺส ภูมิ ปวตฺติฏฺฐานํ สมุฏฺฐานนฺติ นยสมุฏฺฐานโกสลฺเลหิ ปุคฺคเลหิ วุจฺจตีติ โยชนา กาตพฺพาติฯ

‘‘วุตฺตปฺปการาย นิทฺธาริตาย นยสฺส ภูมิภาโว กสฺมา วิญฺญายตี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘เตนาหา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เตน วุตฺตปฺปการาย นิทฺธารณาย นยภูมิภาเวน ‘‘โย เนติ…เป.… กุสลาติ จา’’ติ ยํ วจนํ อาจริโย อาห, เตน วจเนน วิญฺญายตีติฯ

สีหวิกฺกีฬิตนยภูมิ อาจริเยน วิภาวิตา, อมฺเหหิ จ ญาตา, ‘‘กตมา ติปุกฺขลนยภูมี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ติปุกฺขลนยภูมิํ วิภาเวตุกาโม ‘‘ตตฺถ เย ทุกฺขาย ปฏิปทายา’’ติอาทิมาหฯ เอวํ สติ ‘‘อยํ สํกิเลโส, ตีณิ อกุสลมูลานี’’ติอาทิวจนเมว อาจริเยน วตฺตพฺพํ, กสฺมา ปน ‘‘ตตฺถ เย ทุกฺขาย ปฏิปทายา’’ติอาทิวจนํ วตฺตพฺพนฺติ? สจฺจํ, ติปุกฺขลนยภูมิภาวนา ปน อุคฺฆฏิตญฺญุอาทิปุคฺคลตฺตยวเสน ปวตฺตา, ตสฺมา อุคฺฆฏิตญฺญุอาทิปุคฺคลตฺตยํ วิภาเวตุํ ‘‘ตตฺถ เย ทุกฺขาย ปฏิปทายา’’ติอาทิวจนํ วุตฺตํฯ

เอวมปิ ‘‘ตตฺถ โย สุขาย ปฏิปทาย ขิปฺปาภิญฺญาย นิยฺยาติ, อยํ อุคฺฆฏิตญฺญู’’ติอาทิวจนเมว วตฺตพฺพํ , กสฺมา ปน ‘‘ตตฺถ เย ทุกฺขาย ปฏิปทายา’’ติอาทิวจนํ วตฺตพฺพนฺติ? สจฺจํ, อุคฺฆฏิตญฺญุอาทิปุคฺคลตฺตยํ ปน สีหวิกฺกีฬิตนยโต ติปุกฺขลนยสฺส นิคฺคจฺฉนโต นิกฺขมนโต สีหวิกฺกีฬิตนยภูมิวิภาวนายํ ปฏิปทาวิภาคโต วิภาวิตปุคฺคลจตุกฺกโต นิทฺธาริตํ, สีหวิกฺกีฬิตนยภูมิวิภาวนายํ ปฏิปทาวิภาคโต วิภาวิตํ ปุคฺคลจตุกฺกํ ปฐมํ วิภาเวตุํ ‘‘ตตฺถ เย ทุกฺขาย ปฏิปทายา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถาติ โย ปฏิปทาจตุกฺโก สีหวิกฺกีฬิตนยภูมิวิภาวนายํ นิทฺธาริโต, ตสฺมิํ ปฏิปทาจตุกฺเกฯ เยติ เย ทนฺธอุทตฺตา ทิฏฺฐิจริตปุคฺคลา ยถากฺกมํ สุขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิญฺญาย จ สุขาย ปฏิปทาย ขิปฺปาภิญฺญาย จ นิยฺยนฺติ, อิติ นิยฺยกา ทฺเว ปุคฺคลา จ นิทฺธาริตาฯ ‘‘เตสํ จตุนฺนํ ปุคฺคลานํ กตโม สํกิเลโส’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘เตสํ จตุนฺนํ ปุคฺคลานํ อยํ สํกิเลโส’’ติ วิสฺสชฺเชตุํ ‘‘เตสํ จตุนฺนํ ปุคฺคลานํ อยํ สํกิเลโส’’ติอาทิ วุตฺตํฯ จตฺตาโร อาหารา นิทฺธาริตา…เป.… จตฺตาริ อคติคมนานิ นิทฺธาริตานิ, อิติ อยํ ทสวิโธ อาหารจตุกฺกาทิจตุกฺโก เตสํ จตุนฺนํ ปุคฺคลานํ สํกิเลโส โหติฯ เตสํ จตุนฺนํ ปุคฺคลานํ สํกิเลโส อาจริเยน นิทฺธาริโต, ‘‘กตมํ โวทาน’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘เตสํ จตุนฺนํ ปุคฺคลานํ อิทํ โวทาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ จตสฺโส ปฏิปทา นิทฺธาริตา, จตสฺโส อปฺปมาณา นิทฺธาริตา, อิติ อิทํ ทสวิธํ ปฏิปทาจตุกฺกาทิจตุกฺกภูตํ ธมฺมชาตํ เตสํ จตุนฺนํ ปุคฺคลานํ โวทานํ โหติฯ

[88] ‘‘เตสุ จตูสุ ปุคฺคเลสุ กตโม ปุคฺคโล อุคฺฆฏิตญฺญู, กตโม ปุคฺคโล วิปญฺจิตญฺญู, กตโม ปุคฺคโล เนยฺโย’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ เย’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘ปุพฺเพปิ ‘ตตฺถ เย’ติอาทินา จตฺตาโร ปุคฺคลา นิทฺธาริตา, กสฺมา ปน ปุน ‘‘ตตฺถ เย’ติอาทินา จตฺตาโร ปุคฺคลา นิทฺธาริตา’’ติ เจ วเทยฺย? ปุพฺเพ สํกิเลสโวทานํ สามิภาเวน นิทฺธาริตา, ปจฺฉา ปน อุคฺฆฏิตญฺญุอาทีนํ อวยวานํ สมูหภาเวน นิทฺธาริตาติ วิเสสตฺโถ คเหตพฺโพฯ ตตฺถ เย…เป.… อิเม ทฺเว ปุคฺคลาติ เอตฺถ โยชนตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺตสทิโสวฯ ตตฺถาติ เตสุ จตูสุ ปุคฺคเลสุฯ โยติ อุทตฺโต ทิฏฺฐิจริโตฯ อยนฺติ อยํ นิยโต อุทตฺโต ทิฏฺฐิจริโตฯ ปุน โยติ อุทตฺโตว ตณฺหาจริโต จ มนฺโท ทิฏฺฐิจริโต จฯ สาธารณายาติ ทุกฺขาย ปฏิปทาย ขิปฺปาภิญฺญาย จ สุขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิญฺญาย จฯ

‘‘อุคฺฆฏิตญฺญุอาทโย ตโย ปุคฺคลา อาจริเยน นิทฺธาริตา, เตสุ ตีสุ ปุคฺคเลสุ กตมสฺส กตมสฺส กตมํ กตมํ ภควา อุปทิสตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ ภควา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อถ วา ‘‘ปฏิปทาเภเทน ปุคฺคลเภโท อาจริเยน วิภาวิโต, กถํ เทสนาเภเทน ปุคฺคลเภโท วิภาวิโต’’ติ วตฺตพฺพตฺตา เทสนาเภเทนปิ ปุคฺคลเภทํ วิภาเวตุํ ‘‘ตตฺถ ภควา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถาติ เตสุ ตีสุ อุคฺฆฏิตญฺญุอาทีสุ ปุคฺคเลสุฯ ‘‘สมถเทสนาวิปสฺสนาเทสนาเภเทเนว ปุคฺคลเภโท วิภาวิโต’’ติ วตฺตพฺพตฺตา มุทุธมฺมเทสนาติกฺขธมฺมเทสนาเภเทนปิ ปุคฺคลเภทํ วิภาเวตุํ ‘‘ตตฺถ ภควา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เสเสสุปิ เอวเมว อนุสนฺธฺยตฺโถ วตฺตพฺโพฯ

วิสุํ วิสุํ ปฏิปทาเภเทน จตฺตาโร หุตฺวา วิสุํ จ สมฺปิณฺฑิตา จ ปฏิปทาเภเทน เจว เทสนาเภเทน จ ตโย โหนฺตีติ วิภาเวตุํ ‘‘ตตฺถ เย’’ติอาทิํ ปุน วตฺวา ‘‘อิติ โข จตฺตาริ หุตฺวา ตีณิ ภวนฺตี’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺถ จตฺตาริ ตีณีติ ลิงฺควิปลฺลาสนิทฺเทโส, ‘‘จตฺตาโร ตโย’’ติ ปน ปกติลิงฺคนิทฺเทโส กาตพฺโพวฯ

‘‘เตสํ ติณฺณํ ปุคฺคลานํ กตโม สํกิเลโส’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘เตสํ ติณฺณํ ปุคฺคลานํ อยํ สํกิเลโส’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อยํ สํกิเลโสติ ‘‘ตีณิ อกุสลมูลานิ…เป.… สีลวิปตฺติ ทิฏฺฐิวิปตฺติ อาจารวิปตฺตี’’ติ นิทฺธาริตานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อิติ อยํ สมูโห สํกิเลโส โหติฯ ‘‘เตสํ ติณฺณํ ปุคฺคลานํ สํกิเลโส อาจริเยน นิทฺธาริโต, กถํ โวทานํ นิทฺธาริตพฺพ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘เตสํ ติณฺณํ ปุคฺคลานํ อิทํ โวทาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อิทํ โวทานนฺติ ‘‘ตีณิ กุสลมูลานิ…เป.… ตีณิ วิโมกฺขมุขานิ สุญฺญตํ อนิมิตฺตํ อปฺปณิหิต’’นฺติ นิทฺธาริตานํ กุสลธมฺมานํ สมูหภูตํ อิติ อิทํ ธมฺมชาตํ โวทานํ โหติฯ

‘‘วุตฺตปฺปกาเรน จตฺตาโร หุตฺวา ตโย ปุคฺคลา ภวนฺตีติ อาจริเยน วิภาวิตา, ตโย หุตฺวา กิตฺตกา ปุคฺคลา ภวนฺตี’’ติ วตฺตพฺพภาวโต ‘‘อิติ โข จตฺตาริ หุตฺวา ตีณิ ภวนฺติ, ตีณิ หุตฺวา ทฺเว ภวนฺติ ตณฺหาจริโต จ ทิฏฺฐิจริโต จา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อิตีติ เหฏฺฐา วุตฺตปฺปกาเรน จตฺตาริ จตฺตาโร หุตฺวา ตีณิ ตโย ภวนฺติฯ ตีณิ ตโย หุตฺวา ตณฺหาจริโต จ ทิฏฺฐิจริโต จาติ ทฺเว ปุคฺคลา ภวนฺติฯ

‘‘เตสํ ทฺวินฺนํ ปุคฺคลานํ กตโม สํกิเลโส’’ติ วตฺตพฺพภาวโต ‘‘เตสํ ทฺวินฺนํ ปุคฺคลานํ อยํ สํกิเลโส’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อยํ สํกิเลโสติ ‘‘ตณฺหา จ อวิชฺชา จ…เป.… สสฺสตทิฏฺฐิ จ อุจฺเฉททิฏฺฐิ จา’’ติ นิทฺธาริตานํ อกุสลธมฺมานํ อิติ อยํ สมูโห สํกิเลโส โหติฯ

‘‘เตสํ ทฺวินฺนํ ปุคฺคลานํ สํกิเลโส อาจริเยน นิทฺธาริโต, กถํ โวทาน’’นฺติ วตฺตพฺพภาวโต ‘‘เตสํ ทฺวินฺนํ ปุคฺคลานํ อิทํ โวทาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ อิทํ โวทานนฺติ ‘‘สมโถ จ วิปสฺสนา จ…เป.… สอุปาทิเสสา จ นิพฺพานธาตุ, อนุปาทิเสสา จ นิพฺพานธาตู’’ติ นิทฺธาริตานํ กุสลธมฺมานํ สมูหภูตํ อิติ อิทํ ธมฺมชาตํ โวทานํ โหติฯ

‘‘ตีณิ อกุสลมูลานี’’ติอาทินา สํกิเลสปกฺเข อกุสลมูลติกาทีนํ ทฺวินฺนํ ทฺวาทสนฺนํ ติกานํ, ติณฺณํ อุคฺฆฏิตญฺญุอาทิปุคฺคลานํ สํกิเลสวิภาวนามุเขน ยา นิทฺธารณา กตา, ‘‘ตีณิ กุสลมูลานี’’ติอาทินา โวทานปกฺเข กุสลมูลติกาทีนํ ทฺวินฺนํ ทฺวาทสนฺนํ ติกานํ, ติณฺณํ อุคฺฆฏิตญฺญุอาทิปุคฺคลานํ โวทานวิภาวนามุเขน ยา นิทฺธารณา กตา, อยํ วุตฺตปฺปการนิทฺธารณา ติปุกฺขลสฺส จ นยสฺส, องฺกุสสฺส จ นยสฺส ภูมิ สมุฏฺฐานํ ปวตฺติเหตุ นามาติ โยเชตฺวา ‘‘ตณฺหา จ อวิชฺชา จา’’ติอาทินา สํกิเลสปกฺเข ตณฺหาอวิชฺชาทุกาทีนํ ปนฺนรสนฺนํ ทุกานํ, ทฺวินฺนํ ตณฺหาจริตทิฏฺฐิจริตานํ ปุคฺคลานํ โวทานวิภาวนามุเขน ยา นิทฺธารณา กตา, ‘‘สมโถ จ วิปสฺสนา จา’’ติอาทินา โวทานปกฺเข สมถวิปสฺสนาทุกาทีนํ เอกูนวีสติทุกานํ, ทฺวินฺนํ ตณฺหาจริตทิฏฺฐิจริตานํ ปุคฺคลานํ โวทานวิภาวนามุเขน ยา นิทฺธารณา กตา, อยํ วุตฺตปฺปการา นนฺทิยาวฏฺฏสฺส นยสฺส ภูมีติปิ นีหริตฺวา โยเชตพฺพาฯ ปุคฺคลาธิฏฺฐานวเสน หิ นนฺทิยาวฏฺฏนยโต สีหวิกฺกีฬิตนยสฺส สมฺภโว, สีหวิกฺกีฬิตนยโต จ ติปุกฺขลนยสฺส สมฺภโว โหติฯ ธมฺมาธิฏฺฐานวเสน ปน สีหวิกฺกีฬิตนยโต ติปุกฺขลนยสฺส สมฺภโว, ติปุกฺขลนยโต จ นนฺทิยาวฏฺฏนยสฺส สมฺภโว โหติฯ เตนาห อฏฺฐกถายํ ‘‘อนฺเต ‘ตณฺหา จ อวิชฺชา จา’ติอาทินา สมถสฺส นยสฺส ภูมิ ทสฺสิตาฯ เตเนว หิ ‘จตฺตาริ หุตฺวา ตีณิ ภวนฺติ, ตีณิ หุตฺวา ทฺเว ภวนฺตี’ติ วุตฺต’’นฺติ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 88)ฯ

‘‘กสฺมา ปน อยํ วุตฺตปฺปการาย นิทฺธารณาย ติปุกฺขลสฺส จ นยสฺส, องฺกุสสฺส จ นยสฺส ภูมิภาโว วิญฺญายตี’’ติ วตฺตพฺพภาวโต ‘‘เตนาหา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เตน ยถาวุตฺตสฺส นิทฺธารณาย ภูมิภาเวน อาจริโย ‘‘โย อกุสเล…เป.… ทิสาโลจเนนาติ จา’’ติ ยํ วจนํ อาห, เตน วจเนน วุตฺตปฺปการาย นิทฺธารณาย ติปุกฺขล…เป.… ยสฺส ภูมิภาโว วิญฺญายตีติ อตฺโถฯ

‘‘เอตฺตาวตา นยสมุฏฺฐานํ ปริปุณฺณํ โหติ, อญฺญํ นตฺถี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘นิยุตฺตํ นยสมุฏฺฐาน’’นฺติ วุตฺตํฯ เยน เยน นยสมุฏฺฐาเนน สํกิเลสปกฺเข วา อกุสลา ธมฺมา นิทฺธาริตา , โวทานปกฺเข วา กุสลา ธมฺมา นิทฺธาริตา, ตํ ตํ นยสมุฏฺฐานํ นิยุตฺตํ ยถารหํ นิทฺธาเรตฺวา ยุชฺชิตพฺพนฺติ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ

นยกฺกเมน ปน สงฺเขปโต ทสฺสยิสฺสามิ – ทฺเว ปุคฺคลา, ตโย ปุคฺคลา, จตฺตาโร ปุคฺคลาติ ปุคฺคลา ติโกฏฺฐาสา ภวนฺติ, จตุทิสา, ฉทิสา, อฏฺฐทิสาติ ทิสาปิ ติโกฏฺฐาสา ภวนฺติฯ ตตฺถ ทฺเว ปุคฺคลาติ ตณฺหาจริโต ปุคฺคโล, ทิฏฺฐิจริโต ปุคฺคโลติ ทฺเว ปุคฺคลา ภวนฺติฯ ตโย ปุคฺคลาติ อุคฺฆฏิตญฺญุปุคฺคโล, วิปญฺจิตญฺญุปุคฺคโล, เนยฺยปุคฺคโลติ ตโย ปุคฺคลา ภวนฺติฯ จตฺตาโร ปุคฺคลาติ ทุกฺขาปฏิปทาทนฺธาภิญฺญาทิเภเทน ภินฺนา มุทินฺทฺริโย ตณฺหาจริโต ปุคฺคโล, มุทินฺทฺริโย ทิฏฺฐิจริโต ปุคฺคโล, ติกฺขินฺทฺริโย ตณฺหาจริโต ปุคฺคโล, ติกฺขินฺทฺริโย ทิฏฺฐิจริโต ปุคฺคโลติ จตฺตาโร ปุคฺคลา ภวนฺติฯ จตุทิสาติ สํกิเลสปกฺเข ทฺเว ทฺเว ทิสา, โวทานปกฺเข ทฺเว ทฺเว ทิสาติ จตุทิสา ภวนฺติฯ ฉทิสาติ สํกิเลสปกฺเข ติสฺโส ติสฺโส ทิสา, โวทานปกฺเข ติสฺโส ติสฺโส ทิสาติ ฉทิสา ภวนฺติฯ อฏฺฐทิสาติ สํกิเลสปกฺเข จตสฺโส จตสฺโส ทิสา, โวทานปกฺเข จตสฺโส จตสฺโส ทิสาติ อฏฺฐทิสา ภวนฺติฯ เตสุ ทฺเว ทฺเว ตณฺหาจริตทิฏฺฐิจริเต ปุคฺคเล, จตุทิสา จ นิสฺสาย นนฺทิยาวฏฺฏนยสมุฏฺฐานํ ภวติฯ ตโย อุคฺฆฏิตญฺญุวิปญฺจิตญฺญุเนยฺยปุคฺคเล จ ฉทิสา จ นิสฺสาย ติปุกฺขลนยสมุฏฺฐานํ ภวติฯ

ทุกฺขาปฏิปทาทนฺธาภิญฺญาทิเภเทน ภินฺเน จตฺตาโร มุทินฺทฺริยตณฺหาจริตติกฺขินฺทฺริยตณฺหาจริตมุทินฺทฺริยทิฏฺฐิจริตติกฺขินฺทฺริยทิฏฺฐิจริเต ปุคฺคเล จ อฏฺฐทิสา จ นิสฺสาย สีหวิกฺกีฬิตนยสมุฏฺฐานํ ภวติ ฯ เอเกกสฺมิํ นยสมุฏฺฐาเน วิภชิเต ทิสาโลจนองฺกุสนยสมุฏฺฐานานิปิ วิภชิตานิ ภวนฺติฯ

‘‘กถํ นนฺทิยาวฏฺฏนยสมุฏฺฐานํ ภวตี’’ติ เจ วเทยฺย? ‘‘ตณฺหา จ อวิชฺชา จ อหิริกญฺจ อโนตฺตปฺปญฺจ อสฺสติ จ อสมฺปชญฺญญฺจ อโยนิโสมนสิกาโร จ โกสชฺชญฺจ โทวจสฺสญฺจ อหํกาโร จ มมํกาโร จ อสฺสทฺธา จ ปมาโท จ อสทฺธมฺมสฺสวนญฺจ อสํวโร จ อภิชฺฌา จ พฺยาปาโท จ นีวรณญฺจ สํโยชนญฺจ โกโธ จ อุปนาโห จ มกฺโข จ ปฬาโส จ อิสฺสา จ มจฺเฉรญฺจ มายา จ สาเฐยฺยญฺจ สสฺสตทิฏฺฐิ จ อุจฺเฉททิฏฺฐิ จา’’ติ (เนตฺติ. 88) ทุกทุกวเสน เทสิโต อยํ ทิสาภูโต อกุสลธมฺมสมูโห ทฺวินฺนํ ตณฺหาจริตทิฏฺฐิจริตานํ ปุคฺคลานํ สํกิเลโส โหตีติ สํกิเลสปกฺเข สํกิเลสสามญฺญภาเวน โยเชตฺวา ‘‘อิเมสุ ปนฺนรสสุ ทุกทุกวเสน เทสิเตสุ ทิสาภูเตสุ อกุสลธมฺเมสุ กตโม อกุสลธมฺโม กตมสฺส ปุคฺคลสฺส ทิสา’’ติ มนสาว ทิสาธมฺมภาเวน โอโลเกตฺวา ‘‘อยํ อยํ ปฐโม ปฐโม อกุสลธมฺโม ตณฺหาจริตสฺส ปุคฺคลสฺส สํกิเลสปกฺเข ปฐมา ทิสา นาม, อยํ อยํ ทุติโย ทุติโย อกุสลธมฺโม ทิฏฺฐิจริตสฺส ปุคฺคลสฺส สํกิเลสปกฺเข ทุติยา ทิสา นามา’’ติ วิสุํ วิสุํ โยเชตฺวา สมุทยสจฺจทุกฺขสจฺจานิ ยถารหํ นีหริตฺวา วิภชิตพฺพธมฺมสภาโว จ เยน สํวณฺณนาวิเสเสน ทสฺสิโต, โส สํวณฺณนาวิเสโส จ นนฺทิยาวฏฺฏนยสมุฏฺฐานํ ภวติ, ตสฺส โอโลกนา จ เยน สํวณฺณนาวิเสเสน ทสฺสิตา, โส สํวณฺณนาวิเสโส จ ทิสาโลจนนยสมุฏฺฐานํ ภวติ, ตถา โอโลเกตฺวา ทิสาวิเสสภูตสฺส ธมฺมวิเสสสฺส ปุคฺคลานํ นยนญฺจ เยน สํวณฺณนาวิเสเสน นยติ, โส สํวณฺณนาวิเสโส จ องฺกุสนยสมุฏฺฐานํ ภวติฯ

‘‘สมโถ จ วิปสฺสนา จ, หิรี จ โอตฺตปฺปญฺจ, สติ จ สมฺปชญฺญญฺจ, โยนิโสมนสิกาโร จ วีริยารมฺโภ จ, โสวจสฺสญฺจ ธมฺเม ญาณญฺจ อนฺวเย ญาณญฺจ, ขเย ญาณญฺจ อนุปฺปาเท ญาณญฺจ, สทฺธา จ อปฺปมาโท จ, สทฺธมฺมสฺสวนญฺจ สํวโร จ, อนภิชฺฌา จ อพฺยาปาโท จ, ราควิราคา จ เจโตวิมุตฺติ, อวิชฺชาวิราคา จ ปญฺญาวิมุตฺติ, อภิสมโย จ อปฺปิจฺฉตา จ, สนฺตุฏฺฐิ จ อกฺโกโธ จ, อนุปนาโห จ อมกฺโข จ, อปฬาโส จ อิสฺสาปหานญฺจ มจฺฉริยปฺปหานญฺจ วิชฺชา จ, วิมุตฺติ จ สงฺขตารมฺมโณ จ วิโมกฺโข, อสงฺขตารมฺมโณ จ วิโมกฺโข, สอุปาทิเสสา จ นิพฺพานธาตุ, อนุปาทิเสสา จ นิพฺพานธาตู’’ติ (เนตฺติ. 88) ติกทุกวเสน เทสิตํ อิทํ ทิสาภูตํ กุสลสมูหธมฺมชาตํ ทฺวินฺนํ ตณฺหาจริตทิฏฺฐิจริตานํ ปุคฺคลานํ โวทานํ โหตีติ โวทานปกฺเข โวทานสามญฺญภาเวน โยเชตฺวา ‘‘อิเมสุ เอกูนวีสติยา ทุกทุกวเสน วา เทสิเตสุ ทิสาภูเตสุ ธมฺเมสุ กตโม กตโม กุสลธมฺโม กตมสฺส กตมสฺส ปุคฺคลสฺส ทิสา’’ติ มนสาว ทิสาธมฺมภาเวน โอโลเกตฺวา ‘‘อยํ ปฐโม ปฐโม กุสลธมฺโม ตณฺหาจริตสฺส ปุคฺคลสฺส โวทานปกฺเข ปฐมา ทิสา นาม, อยํ ทุติโย ทุติโย กุสลธมฺโม ทิฏฺฐิจริตสฺส ปุคฺคลสฺส โวทานปกฺเข ทุติยา ทิสา นามา’’ติ วิสุํ วิสุํ โยเชตฺวา มคฺคสจฺจนิโรธสจฺจานิ ยถารหํ นีหริตฺวา วิภชิตพฺพธมฺมภาโว จ เยน สํวณฺณนาวิเสเสน ทสฺสิโต, โส สํวณฺณนาวิเสโส จ นนฺทิยาวฏฺฏนยสมุฏฺฐานํ ภวติ, ตสฺส โอโลกนา จ เยน สํวณฺณนาวิเสเสน ทสฺสิตา, โส สํวณฺณนาวิเสโส จ ทิสาโลจนนยสมุฏฺฐานํ ภวติ, ตถา โอโลเกตฺวา ทิสาวิเสสภูตสฺส ธมฺมวิเสสสฺส ปุคฺคลานํ นยนญฺจ เยน สํวณฺณนาวิเสเสน นยติ, โส สํวณฺณนาวิเสโส จ องฺกุสนยสมุฏฺฐานํ ภวติฯ

‘‘กถํ ติปุกฺขลนยสมุฏฺฐานํ ภวตี’’ติ เจ ปุจฺเฉยฺย, ‘‘ตีณิ อกุสลมูลานิ – โลโภ อกุสลมูลํ, โทโส อกุสลมูลํ, โมโห อกุสลมูลํฯ ตีณิ ทุจฺจริตานิ – กายทุจฺจริตํ , วจีทุจฺจริตํ, มโนทุจฺจริตํฯ ตโย อกุสลวิตกฺกา – กามวิตกฺโก, พฺยาปาทวิตกฺโก, วิหิํสาวิตกฺโกฯ ติสฺโส อกุสลสญฺญา – กามสญฺญา, พฺยาปาทสญฺญา, วิหิํสาสญฺญาฯ ติสฺโส วิปรีตสญฺญา – นิจฺจสญฺญา, สุขสญฺญา, อตฺตสญฺญาฯ ติสฺโส เวทนา – สุขา เวทนา, ทุกฺขา เวทนา, อทุกฺขมสุขา เวทนาฯ ติสฺโส ทุกฺขตา – ทุกฺขทุกฺขตา, สงฺขารทุกฺขตา, วิปริณามทุกฺขตาฯ ตโย อคฺคี – ราคคฺคิ, โทสคฺคิ, โมหคฺคิฯ ตโย สลฺลา – ราคสลฺโล, โทสสลฺโล, โมหสลฺโลฯ ติสฺโส ชฏา – ราคชฏา, โทสชฏา, โมหชฏาฯ

ติสฺโส อกุสลูปปริกฺขา – อกุสลํ กายกมฺมํ , อกุสลํ วจีกมฺมํ, อกุสลํ มโนกมฺมํฯ ติสฺโส วิปตฺติโย – สีลวิปตฺติ, ทิฏฺฐิวิปตฺติ, อาจารวิปตฺตี’’ติ (เนตฺติ. 88) ติกวเสน เทสิโต อยํ ทิสาภูโต อกุสลธมฺมสมูโห ติณฺณํ อุคฺฆฏิตญฺญุวิปญฺจิตญฺญุเนยฺยปุคฺคลานํ สํกิเลโส โหตีติ สํกิเลสปกฺเข สํกิเลสสามญฺญภาเวน โยเชตฺวา ‘‘อิเมสุ ทฺวาทสสุ ติกติกวเสน เทสิเตสุ ทิสาภูเตสุ อกุสลธมฺเมสุ กตโม กตโม อกุสโล ธมฺโม กตมสฺส กตมสฺส ปุคฺคลสฺส ทิสา’’ติ มนสาว ทิสาธมฺมภาเวน โอโลเกตฺวา ‘‘อยํ อยํ ปฐโม ปฐโม อกุสลธมฺโม อุคฺฆฏิตญฺญุปุคฺคลสฺส สํกิเลสปกฺเข ปฐมา ทิสา นามฯ อยํ อยํ ทุติโย ทุติโย อกุสลธมฺโม วิปญฺจิตญฺญุปุคฺคลสฺส สํกิเลสปกฺเข ทุติยา ทิสา นามฯ อยํ อยํ ตติโย ตติโย อกุสลธมฺโม เนยฺยสฺส ปุคฺคลสฺส สํกิเลสปกฺเข ตติยา ทิสา นามา’’ติ วิสุํ วิสุํ โยเชตฺวา สมุทยสจฺจทุกฺขสจฺจานิ ยถารหํ นีหริตฺวา วิภชิตพฺพธมฺมสภาโว จ เยน สํวณฺณนาวิเสเสน ทสฺสิโตฯ โส สํวณฺณนาวิเสโส จ ติปุกฺขลนยสมุฏฺฐานํ ภวติฯ ตสฺส โอโลกนา จ เยน สํวณฺณนาวิเสเสน ทสฺสิตา, โส สํวณฺณนาวิเสโส จ ทิสาโลจนนยสมุฏฺฐานํ ภวติ ตถา โอโลเกตฺวา ทิสาวิเสสภูตสฺส ธมฺมวิเสสสฺส ปุคฺคลานํ นยนญฺจ เยน สํวณฺณนาวิเสเสน นยติ, โส สํวณฺณนาวิเสโส องฺกุสนยสมุฏฺฐานํ ภวติฯ

‘‘ตีณิ กุสลมูลานิ – อโลโภ กุสลมูลํ, อโทโส กุสลมูลํ, อโมโห กุสลมูลํฯ ตีณิ สุจริตานิ – กายสุจริตํ, วจีสุจริตํ, มโนสุจริตํฯ ตโย กุสลวิตกฺกา – เนกฺขมฺมวิตกฺโก, อพฺยาปาทวิตกฺโก, อวิหิํสาวิตกฺโกฯ ตโย สมาธี – สวิตกฺโก สวิจาโร สมาธิ, อวิตกฺโก วิจารมตฺโต สมาธิ, อวิตกฺโก อวิจาโร สมาธิฯ ติสฺโส กุสลสญฺญา – เนกฺขมฺมสญฺญา, อพฺยาปาทสญฺญา, อวิหิํสาสญฺญาฯ ติสฺโส อวิปรีตสญฺญา – อนิจฺจสญฺญา, ทุกฺขสญฺญา, อนตฺตสญฺญาฯ ติสฺโส กุสลูปปริกฺขา – กุสลํ กายกมฺมํ, กุสลํ วจีกมฺมํ, กุสลํ มโนกมฺมํฯ ตีณิ โสเจยฺยานิ – กายโสเจยฺยํ, วจีโสเจยฺยํ, มโนโสเจยฺยํฯ ติสฺโส สมฺปตฺติโย – สีลสมฺปตฺติ, สมาธิสมฺปตฺติ, ปญฺญาสมฺปตฺติ

ติสฺโส สิกฺขา – อธิสีลสิกฺขา, อธิจิตฺตสิกฺขา , อธิปญฺญาสิกฺขาฯ ตโย ขนฺธา – สีลกฺขนฺโธ, สมาธิกฺขนฺโธ, ปญฺญากฺขนฺโธฯ ตีณิ วิโมกฺขมุขานิ – สุญฺญตํ, อนิมิตฺตํ, อปฺปณิหิต’’นฺติ (เนตฺติ. 88) ติกติกวเสน เทสิตํ อิทํ ทิสาภูตํ กุสลสมูหธมฺมชาตํ ติณฺณํ อุคฺฆฏิตญฺญุวิปญฺจิตญฺญุเนยฺยปุคฺคลานํ โวทานํ โหตีติ โวทานปกฺเข โวทานสามญฺญภาเวน โยเชตฺวา ‘‘อิเมสุ ทฺวีสุ ทฺวาทสสุ ติกติกวเสน เทสิเตสุ ทิสาภูเตสุ กุสลธมฺเมสุ กตโม กตโม กุสลธมฺโม กตมสฺส กตมสฺส ปุคฺคลสฺส ทิสา’’ติ มนสาว ทิสาธมฺมภาเวน โอโลเกตฺวา ‘‘อยํ อยํ ปฐโม ปฐโม กุสลธมฺโม อุคฺฆฏิตญฺญุปุคฺคลสฺส โวทานปกฺเข ปฐมา ทิสา นามฯ อยํ อยํ ทุติโย ทุติโย กุสโล ธมฺโม วิปญฺจิตญฺญุปุคฺคลสฺส โวทานปกฺเข ทุติยา ทิสา นามฯ อยํ อยํ ตติโย ตติโย กุสลธมฺโม เนยฺยปุคฺคลสฺส โวทานปกฺเข ตติยา ทิสา นามา’’ติ วิสุํ วิสุํ ทิสาภาเวน โยเชตฺวา มคฺคสจฺจนิโรธสจฺจานิ ยถารหํ นีหริตฺวา วิภชิตพฺพธมฺมสภาโว จ เยน สํวณฺณนาวิเสเสน ทสฺสิโตฯ โส สํวณฺณนาวิเสโส จ ติปุกฺขลนยสมุฏฺฐานํ ภวติฯ ตสฺส โอโลกนา จ เยน สํวณฺณนาวิเสเสน ทสฺสิตา, โส สํวณฺณนาวิเสโส จ ทิสาโลจนนยสมุฏฺฐานํ ภวติฯ ตถา โอโลเกตฺวา ทิสาวิเสสภูตสฺส ธมฺมสฺส ปุคฺคลานํ นยนญฺจ เยน สํวณฺณนาวิเสเสน นยติ, โส สํวณฺณนาวิเสโส จ องฺกุสนยสมุฏฺฐานํ ภวติฯ

‘‘กถํ สีหวิกฺกีฬิตนยสมุฏฺฐาน’’นฺติ เจ ปุจฺเฉยฺย, ‘‘จตฺตาโร อาหารา, จตฺตาโร วิปลฺลาสา, จตฺตาริ อุปาทานานิ, จตฺตาโร โยคา, จตฺตาโร คนฺถา, จตฺตาโร อาสวา, จตฺตาโร โอฆา, จตฺตาโร สลฺลา, จตสฺโส วิญฺญาณฏฺฐิติโย, จตฺตาริ อคติคมนานี’’ติ (เนตฺติ. 87) จตุกฺกจตุกฺกวเสน เทสิโต อยํ ทิสาภูโต จตุกฺโก จตุกฺโก อกุสลธมฺโม ‘‘ทุกฺขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิญฺญาย นิยฺยกสฺส มุทินฺทฺริยสฺส ตณฺหาจริตสฺส จ ทุกฺขาย ปฏิปทาย ขิปฺปาภิญฺญาย นิยฺยกสฺส ติกฺขินฺทฺริยสฺส ตณฺหาจริตสฺส จ สุขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิญฺญาย นิยฺยกสฺส มุทินฺทฺริยสฺส ทิฏฺฐิจริตสฺส จ สุขาย ปฏิปทาย ขิปฺปาภิญฺญาย นิยฺยกสฺส ติกฺขินฺทฺริยสฺส ทิฏฺฐิจริตสฺส จา’’ติ จตุนฺนํ ปุคฺคลานํ สํกิเลโสติ สํกิเลสปกฺเข สํกิเลสสามญฺญภาเวน โยเชตฺวา ‘‘อิเมสุ จตุกฺกจตุกฺกวเสน เทสิเตสุ ทสสุ จตุกฺเกสุ ธมฺเมสุ กตโม กตโม อกุสลธมฺโม กตมสฺส กตมสฺส ปุคฺคลสฺส ทิสา’’ติ มนสาว สํกิเลสปกฺเข ทิสาธมฺมภาเวน โอโลเกตฺวา ‘‘อยํ อยํ ปฐโม ปฐโม อกุสลธมฺโม ทุกฺขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิญฺญาย นิยฺยกสฺส มุทินฺทฺริยสฺส ตณฺหาจริตสฺส ปุคฺคลสฺส ปฐมา ทิสา นามฯ อยํ อยํ ทุติโย ทุติโย อกุสลธมฺโม ทุกฺขาย ปฏิปทาย ขิปฺปาภิญฺญาย นิยฺยกสฺส ติกฺขินฺทฺริยสฺส ตณฺหาจริตสฺส ปุคฺคลสฺส ทุติยา ทิสา นามฯ อยํ อยํ ตติโย ตติโย อกุสลธมฺโม สุขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิญฺญาย นิยฺยกสฺส มุทินฺทฺริยสฺส ทิฏฺฐิจริตสฺส ปุคฺคลสฺส ตติยา ทิสา นามฯ อยํ อยํ จตุตฺโถ จตุตฺโถ อกุสลธมฺโม สุขาย ปฏิปทาย ขิปฺปาภิญฺญาย นิยฺยกสฺส ติกฺขินฺทฺริยสฺส ทิฏฺฐิจริตสฺส ปุคฺคลสฺส จตุตฺถา ทิสา นามา’’ติ วิสุํ วิสุํ ทิสาภาเวน โยเชตฺวา, สมุทยสจฺจทุกฺขสจฺจานิ ยถารหํ นีหริตฺวา, วิภชิตพฺพธมฺมสภาโว จ เยน สํวณฺณนาวิเสเสน ทสฺสิโตฯ โส สํวณฺณนาวิเสโส จ สีหวิกฺกีฬิตนยสมุฏฺฐานํ ภวติฯ ตสฺส โอโลกนา จ เยน สํวณฺณนาวิเสเสน ทสฺสิตา, โส สํวณฺณนาวิเสโส จ ทิสาโลจนนยสมุฏฺฐานํ ภวติฯ ตถา โอโลเกตฺวา ทิสาวิเสสภูตสฺส ธมฺมสฺส ปุคฺคลานํ นยนญฺจ เยน สํวณฺณนาวิเสเสน นยติ, โส สํวณฺณนาวิเสโส จ องฺกุสนยสมุฏฺฐานํ ภวติฯ

‘‘จตสฺโส ปฏิปทา, จตฺตาโร สติปฏฺฐานา, จตฺตาริ ฌานานิ, จตฺตาโร วิหารา, จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา, จตฺตาโร อจฺฉริยา อพฺภุตา ธมฺมา, จตฺตาริ อธิฏฺฐานานิ, จตสฺโส สมาธิภาวนา, จตฺตาโร สุขภาคิยา ธมฺมา, จตสฺโส อปฺปมาณา’’ติ (เนตฺติ. 86) จตุกฺกจตุกฺกวเสน เทสิตํ อิทํ ทิสาภูตํ กุสลสมูหธมฺมชาตํ ‘‘ทุกฺขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิญฺญาย นิยฺยกสฺส มุทินฺทฺริยสฺส ตณฺหาจริตสฺส จ ทุกฺขาย ปฏิปทาย ขิปฺปาภิญฺญาย นิยฺยกสฺส ติกฺขินฺทฺริยสฺส ตณฺหาจริตสฺส จ สุขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิญฺญาย นิยฺยกสฺส มุทินฺทฺริยสฺส ทิฏฺฐิจริตสฺส ส สุขาย ปฏิปทาย ขิปฺปาภิญฺญาย นิยฺยกสฺส ติกฺขินฺทฺริยสฺส ทิฏฺฐิจริตสฺส จา’’ติ จตุนฺนํ ปุคฺคลานํ โวทานํ โหตีติ โวทานปกฺเข โวทานสามญฺญภาเวน โยเชตฺวา ‘‘อิเมสุ จตุกฺกจตุกฺกวเสน เทสิเตสุ ทสสุ จตุกฺเกสุ กุสลธมฺเมสุ กตโม กตโม กุสลธมฺโม กตมสฺส กตมสฺส ปุคฺคลสฺส ทิสา’’ติ มนสาว ทิสาธมฺมภาเวน โอโลเกตฺวา, ‘‘อยํ อยํ ปฐโม ปฐโม กุสลธมฺโม ทุกฺขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิญฺญาย นิยฺยกสฺส มุทินฺทฺริยสฺส ตณฺหาจริตสฺส ปุคฺคลสฺส ปฐมา ทิสา นามฯ อยํ อยํ ทุติโย ทุติโย กุสลธมฺโม ทุกฺขาย ปฏิปทาย ขิปฺปาภิญฺญาย นิยฺยกสฺส ติกฺขินฺทฺริยสฺส ตณฺหาจริตสฺส ปุคฺคลสฺส ทุติยา ทิสา นามฯ อยํ อยํ ตติโย ตติโย กุสลธมฺโม สุขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิญฺญาย นิยฺยกสฺส มุทินฺทฺริยสฺส ทิฏฺฐิจริตสฺส ปุคฺคลสฺส ตติยา ทิสา นามฯ อยํ อยํ จตุตฺโถ จตุตฺโถ กุสลธมฺโม สุขาย ปฏิปทาย ขิปฺปาภิญฺญาย นิยฺยกสฺส ติกฺขินฺทฺริยสฺส ทิฏฺฐิจริตสฺส ปุคฺคลสฺส จตุตฺถา ทิสา นามา’’ติ วิสุํ วิสุํ ทิสาภาเวน โยเชตฺวา, มคฺคสจฺจนิโรธสจฺจานิ ยถารหํ นีหริตฺวา, วิภชิตพฺพธมฺมสภาโว จ เยน สํวณฺณนาวิเสเสน ทสฺสิโตฯ โส สํวณฺณนาวิเสโส จ สีหวิกฺกีฬิตนยสมุฏฺฐานํ ภวติฯ ตสฺส โอโลกนา จ เยน สํวณฺณนาวิเสเสน ทสฺสิตาฯ โส สํวณฺณนาวิเสโส จ ทิสาโลจนนยสมุฏฺฐานํ ภวติฯ ตถา โอโลเกตฺวา ทิสาวิเสสสฺส ธมฺมสฺส ปุคฺคลานํ นยนญฺจ เยน สํวณฺณนาวิเสเสน นยติ, โส สํวณฺณนาวิเสโส จ องฺกุสนยสมุฏฺฐานํ ภวตีติ นยกฺกเมน สงฺเขปโต นยสมุฏฺฐานํ ภวตีติ วิญฺญาตพฺพนฺติฯ

อิติ นยสมุฏฺฐาเน สตฺติพลานุรูปา รจิตา

วิภาวนา นิฏฺฐิตาฯ

ปณฺฑิเตหิ ปน อฏฺฐกถาฏีกานุสาเรน คมฺภีรตฺโถ วิตฺถารโต วิภชิตฺวา คเหตพฺโพติฯ

สาสนปฏฺฐานวิภาวนา

[89] ‘‘ตตฺถ กตมํ นยสมุฏฺฐาน’’นฺติอาทินา อาจริเยน สพฺพถา นยสมุฏฺฐานํ ฐปิตํ, อมฺเหหิ จ ญาตํ, ‘‘โสฬสหารปญฺจนยอฏฺฐารสมูลปเทสุ อฏฺฐารส มูลปทา กถํ วิภตฺตา, กุหิํ อมฺเหหิ ทฏฺฐพฺพา’’ติ วตฺตพฺพภาวโต ‘‘ตตฺถ อฏฺฐารส มูลปทา กุหิํ ทฏฺฐพฺพา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถาติ เตสุ โสฬสหารปญฺจนยอฏฺฐารสมูลปเทสุ อฏฺฐารส มูลปทา เกน ปเทน อาจริเยน วิภตฺตา, กุหิํ อมฺเหหิ วิตฺถารโต ทฏฺฐพฺพาติ ปุจฺฉติฯ อฏฺฐารส มูลปทา สาสนปฏฺฐาเน มยา วิภตฺตา, ตุมฺเหหิ จ วิตฺถารโต สาสนปฏฺฐาเน ทฏฺฐพฺพาติ วิสฺสชฺเชติฯ วิภตฺตาเยว หิ อฏฺฐารส มูลปทา ทฏฺฐพฺพา ภวนฺติฯ อฏฺฐกถายํ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 89) ปน –

‘‘เอวํ สพฺพถา นยสมุฏฺฐานํ วิภชิตฺวา อิทานิ สาสนปฏฺฐานํ วิภชนฺโต ยสฺมา สงฺคหวาราทีสุ มูลปเทเหว ปฏฺฐานํ สงฺคเหตฺวา สรูปโต น ทสฺสิตํ, ตสฺมา ยถา มูลปเทหิ ปฏฺฐานํ นิทฺธาเรตพฺพํ, เอวํ ปฏฺฐานโตปิ มูลปทานิ นิทฺธาเรตพฺพานีติ ทสฺสนตฺถํ ‘อฏฺฐารส มูลปทา กุหิํ ทฏฺฐพฺพา? สาสนปฏฺฐาเน’ติ อาหา’’ติ –

วุตฺตํฯ สาสนปฏฺฐาเน อฏฺฐารส มูลปทา ทฏฺฐพฺพาติ อาจริเยน วุตฺตา, ‘‘กตมํ ตํ สาสนปฏฺฐาน’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตมํ สาสนปฏฺฐาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถาติ เตสุ อฏฺฐารสมูลปทสาสนปฏฺฐาเนสุ กตมํ ตํ สาสนปฏฺฐานนฺติ อิทานิ มยา นิทฺธาริยมานํ ภควตา เทสิตํ สํกิเลสภาคิยาทิสุตฺตํ สาสนปฏฺฐานํ นามาติ วิสฺสชฺเชติฯ สาสนนฺติ ปริยตฺติสาสนํฯ ปฏฺฐานนฺติ ตสฺส ปริยตฺติสาสนสฺส สํกิเลสภาคิยตาทีหิ ปกาเรหิ ฐานํ ปวตฺตนํ ปฏฺฐานํ, ตํทีปนสุตฺตํ ปน อิธ ปฏฺฐานํ นามฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘สํกิเลสภาคิยํ สุตฺต’’นฺติอาทิฯ อถ วา สาสนนฺติ อธิสีลอธิจิตฺตอธิปญฺญาสิกฺขตฺตยํ สาสนํ นาม, ตํ สิกฺขตฺตยํ ปติฏฺฐหติ เอเตน สํกิเลสาทินาติ ปฏฺฐานํ, สิกฺขตฺตยสฺส สาสนสฺส ปฏฺฐานนฺติ สาสนปฏฺฐานํฯ ตทาธารภูตํ สุตฺตมฺปิ ฐานฺยูปจารโต สาสนปฏฺฐานํ นามฯ ตํ สาสนปฏฺฐานสุตฺตํ สรูปโต ทสฺเสตุํ –