‘‘สมฺมา ทุคฺคติโย ชเห’’ติ อิมินา โย สพฺพทุคฺคติชหนสงฺขาโต อนุปฺปาโท วุตฺโต, โส อยํ อนุปฺปาโท นิโรโธฯ อิติ ทุกฺขปริญฺญาย ปริญฺเญตพฺพํ ทุกฺขสจฺจํ อาวฏฺเฏตพฺพํ, สมุทยปฺปหาเนน ปหาตพฺพํ สมุทยสจฺจํ อาวฏฺเฏตพฺพํ, นิโรเธน นิโรธสจฺจํ อาวฏฺเฏตพฺพํ, สมถวิปสฺสนาหิ มคฺคสจฺจํ อาวฏฺเฏตพฺพนฺติ อิมานิ จตฺตาริ สจฺจานิ อาวฏฺเฏตพฺพานีติฯ

‘‘เอตฺตโกว อาวฏฺโฏ หารสมฺปาโต ปริปุณฺโณ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘นิยุตฺโต อาวฏฺโฏ หารสมฺปาโต’’ติ วุตฺตํฯ เยน เยน สํวณฺณนาวิเสสภูเตน อาวฏฺฏหารสมฺปาเตน สมถาทโย อาวฏฺเฏตพฺพา , โส โส สํวณฺณนาวิเสสภูโต อาวฏฺฏหารสมฺปาโต นิยุตฺโต ยถารหํ นิทฺธาเรตฺวา ยุชฺชิตพฺโพติ อตฺโถ คเหตพฺโพติฯ

อิติ อาวฏฺฏหารสมฺปาเต สตฺติพลานุรูปา รจิตา

วิภาวนา นิฏฺฐิตาฯ

ปณฺฑิเตหิ ปน…เป.… คเหตพฺโพติฯ

8. วิภตฺติหารสมฺปาตวิภาวนา

[70] เยน เยน อาวฏฺฏหารสมฺปาเตน สุตฺตตฺถา อาวฏฺเฏตพฺพา, โส อาวฏฺฏหารสมฺปาโต ปริปุณฺโณ, ‘‘กตโม วิภตฺติหารสมฺปาโต’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตโม วิภตฺติหารสมฺปาโต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ กตโม สํวณฺณนาวิเสโส วิภตฺติหารสมฺปาโต นามาติ ปุจฺฉติฯ

‘‘กตเม สุตฺตตฺถา กตฺถ วิภตฺตา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ยา ‘‘ตสฺมา…เป.… โคจโร’’ติ คาถา วุตฺตา, ติสฺสํ คาถายํ วุตฺโต กุสลปกฺโข ธมฺโม กุสลปกฺเขน ธมฺเมน สติสํวโร ธมฺโม นิทฺทิสิตพฺโพ วิภชิตพฺโพ, อกุสลปกฺเขน ธมฺเมน นิทฺทิสิตพฺโพ วิภชิตพฺโพฯ

กถํ? ‘‘รกฺขิตจิตฺตสฺสา’’ติ ปเทน วุตฺโต กุสลปกฺโข สติสํวโร ธมฺโม ‘‘จกฺขุทฺวารสํวโร…เป.… มโนทฺวารสํวโร’’ติ ฉพฺพิเธน กุสลปกฺเขน ธมฺเมน นิทฺทิสิตพฺโพ วิภชิตพฺโพฯ

‘‘สมฺมาสงฺกปฺโป’’ติ ปเทน วุตฺโต กุสลปกฺโข สมฺมาสงฺกปฺโป ธมฺโม ‘‘เนกฺขมฺมสงฺกปฺโป อพฺยาปาท-สงฺกปฺโป อวิหิํสาสงฺกปฺโป’’ติ ติวิเธน กุสลปกฺเขน ธมฺเมน วิภชิตพฺโพฯ ‘‘สมฺมาทิฏฺฐิปุเรกฺขาโร’’ติ ปเทน วุตฺตา กุสลปกฺขา ธมฺมชาติ ‘‘ทุกฺเข ญาณํ, ทุกฺขสมุทเย ญาณํ, ทุกฺขนิโรเธ ญาณํ, ทุกฺขนิโรธคามินิปฏิปทาย ญาณํ, ปุพฺพนฺเต ญาณํ, อปรนฺเต ญาณํ, ปุพฺพนฺตาปรนฺเต ญาณํ, อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ ญาณ’’นฺติ (ธ. ส. 1063) อฏฺฐวิเธน กุสลปกฺเขน ธมฺเมน วิภชิตพฺพาฯ ‘‘ญตฺวาน อุทยพฺพย’’นฺติ ปเทน วุตฺตํ กุสลปกฺขอุทยพฺพยญาณํ ธมฺมชาตํ ปญฺญาสวิเธน อุทยพฺพยญาเณน กุสลปกฺเขน วิภชิตพฺพํฯ ‘‘ถินมิทฺธาภิภู’’ติ ปเทน วุตฺตํ ถินมิทฺธาภิภวนํ กุสลปกฺขํ ธมฺมชาตํ ‘‘โสตาปตฺติมคฺคาภิภวนํ สกทาคามิมคฺคาภิภวนํ อนาคามิมคฺคาภิภวนํ อรหตฺตมคฺคาภิภวน’’นฺติ จตุพฺพิเธน กุสลปกฺเขน วิภชิตพฺพํฯ

สติสํวโร กุสลปกฺโข ‘‘โลกิโย สติสํวโร, โลกุตฺตโร สติสํวโร’’ติ ทุพฺพิเธน วิภชิตพฺโพติฯ โลกิโย สติสํวโร กามาวจโรวาติ เอกวิเธน วิภชิตพฺโพฯ โลกุตฺตรา สติสํวโร ‘‘ทสฺสนภูมิ, ภาวนาภูมี’’ติ ทุพฺพิเธน วิภชิตพฺโพฯ กามาวจโร สติสํวโร ‘‘กายานุปสฺสนาสติสํวโร เวทนานุปสฺสนาสติสํวโร จิตฺตานุปสฺสนาสติสํวโร ธมฺมานุปสฺสนาสติสํวโร’’ติ จตุพฺพิเธน วิภชิตพฺโพฯ โลกุตฺตโร สติสํวโรปิ ตถา จตุพฺพิเธน วิภชิตพฺโพฯ สมฺมาสงฺกปฺปสมฺมาทิฏฺฐิโยปิ โลกิยโลกุตฺตรวเสน ทุพฺพิธาทิเภเทน วิภชิตพฺพาฯ ปทฏฺฐาเนนปิ ปทฏฺฐานหารสมฺปาเต วุตฺตนเยน วิภชิตพฺพาฯ

อกุสลปกฺเขน ‘‘อรกฺขิเตน จิตฺเตนา’’ติ ปเทน วุตฺโต อสํวโร ‘‘จกฺขุอสํวโร …เป.… กายอสํวโร, โจปนกายอสํวโร, วาจาอสํวโร, มโนอสํวโร’’ติ อฏฺฐวิเธน วิภชิตพฺโพฯ ‘‘มิจฺฉาทิฏฺฐิหเตนา’’ติ ปเทน คหิโต มิจฺฉาสงฺกปฺโป ‘‘กามวิตกฺโก พฺยาปาทวิตกฺโก วิหิํสาวิตกฺโก’’ติ ติวิเธน วิภชิตพฺโพฯ ‘‘มิจฺฉาทิฏฺฐี’’ติ ปเทน วุตฺตา มิจฺฉาทิฏฺฐิ ‘‘ทุกฺเข อญฺญาณํ…เป.…อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ อญฺญาณ’’นฺติ อฏฺฐวิเธน วิภชิตพฺพา, ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิวิเธนปิ วิภชิตพฺพาฯ ถินมิทฺธํ ปญฺจวิเธน สสงฺขาริกวิเธน วิภชิตพฺพํฯ

‘‘เอตฺตโกว วิภตฺติหารสมฺปาโต ปริปุณฺโณ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘นิยุตฺโต วิภตฺติหารสมฺปาโต’’ติ วุตฺตํฯ

เยน เยน สํวณฺณนาวิเสสภูเตน วิภตฺติหารสมฺปาเตน สุตฺตปฺปเทสตฺถา วิภตฺตา, โส โส สํวณฺณนาวิเสสภูโต วิภตฺติหารสมฺปาโต นิยุตฺโตติ ยถารห นิทฺธาเรตฺวา ยุชฺชิตพฺโพติ อตฺโถ คเหตพฺโพติฯ

อิติ วิภตฺติหารสมฺปาเต สตฺติพลานุรูปา รจิตา

วิภาวนา นิฏฺฐิตาฯ

ปณฺฑิเตหิ ปน…เป.… คเหตพฺโพติฯ

9. ปริวตฺตนหารสมฺปาตวิภาวนา

[71] เยน เยน วิภตฺติหารสมฺปาเตน สุตฺตปฺปเทสตฺถา วิภตฺตา, โส วิภตฺติหารสมฺปาโต ปริปุณฺโณ, ‘‘กตโม ปริวตฺตนหารสมฺปาโต’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตโม ปริวตฺตโน หารสมฺปาโต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

‘‘กตเม สุตฺตปฺปเทสตฺถา กถํ ปริวตฺเตตพฺพา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ยา ‘‘ตสฺมา…เป.… โคจโร’’ติ คาถา วุตฺตา, ตาย คาถาย ยา สมถวิปสฺสนา นิทฺธาริตา, ตาย สมถวิปสฺสนาย ภาวิตาย อกุสลานํ นิโรโธ ผลํ ปโยชนํ โหติ, ปริญฺญาตํ ทุกฺขํ โหติ, สมุทโย ปหีโน โหติ, มคฺโค ภาวิโต โหตีติ ปริวตฺเตตพฺโพฯ ปฏิปกฺเขน ปน สมถวิปสฺสนาย อภาวิตาย อกุสลานํ อนิโรโธ, อปริญฺญาตํ ทุกฺขํ, สมุทโย อปฺปหีโน, มคฺโค อภาวิโต โหตีติ ปริวตฺเตตพฺโพฯ

‘‘เอตฺตโกว ปริวตฺตนหารสมฺปาโต ปริปุณฺโณ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘นิยุตฺโต ปริวตฺตโน หารสมฺปาโต’’ติ วุตฺตํฯ เยน เยน สํวณฺณนาวิเสสภูเตน ปริวตฺตนหารสมฺปาเตน สุตฺตปฺปเทสตฺถา ปริวตฺเตตพฺพา, โส โส สํวณฺณนาวิเสสภูโต ปริวตฺตนหารสมฺปาโต นิยุตฺโต ยถารหํ นีหริตฺวา ยุชฺชิตพฺโพติ อตฺโถ คเหตพฺโพติฯ

อิติ ปริวตฺตนหารสมฺปาเต สตฺติพลานุรูปา รจิตา

วิภาวนา นิฏฺฐิตาฯ

ปณฺฑิเตหิ ปน…เป.… คเหตพฺโพติฯ