2. วิจยหารสมฺปาตวิภาวนา

[53] เยน เทสนาหารสมฺปาเตน อสฺสาทาทโย อาจริเยน วิภตฺตา, อมฺเหหิ จ ญาตา, โส เทสนาหารสมฺปาโต ปริปุณฺโณ, ‘‘กตโม วิจยหารสมฺปาโต’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตโม วิจโย หารสมฺปาโต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถาติ เตสุ เทสนาหารสมฺปาตาทีสุ โสฬสสุ หารสมฺปาเตสุ กตโม สํวณฺณนาวิเสโส วิจยหารสมฺปาโต นามาติ ปุจฺฉติฯ อิเมสุ ธมฺเมสุ อยํ ธมฺโม เยน สํวณฺณนาวิเสเสน วิจยิตพฺโพ, โส สํวณฺณนาวิเสโส วิจยหารสมฺปาโต นามาติ นิยเมตฺวา วิภชิตุํ ‘‘ตตฺถ ตณฺหา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อฏฺฐกถายํ ปน –

‘‘เอวํ เทสนาหารสมฺปาตํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ วิจยหารสมฺปาตํ ทสฺเสนฺโต ยสฺมา เทสนาหารปทตฺถวิจโย วิจยหาโร, ตสฺมา เทสนาหาเร วิปลฺลาสเหตุภาเวน นิทฺธาริตาย ตณฺหาย กุสลาทิวิภาคปวิจยมุเขน วิจยหารสมฺปาตํ ทสฺเสตุํ ‘ตตฺถ ตณฺหา ทุวิธา’ติอาทิ อารทฺธ’’นฺติ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 53) –

วุตฺตํฯ ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมิํ ‘‘อรกฺขิเตน จิตฺเตนา’’ติอาทิสุตฺตตฺเถ เทสนาหารสมฺปาเตน สํวณฺณิเต อกุสลธมฺเม ‘‘ตณฺหา’’ติ นิทฺธาริตา สพฺพตณฺหาฯ กุสลาปีติ จตุภูมเก กุสเล อุทฺทิสฺส ปวตฺตา ตณฺหาปิฯ อกุสลาปีติ อกุสลธมฺเม อุทฺทิสฺส ปวตฺตา ตณฺหาปีติ ทุวิธา โหตีติ วิจยิตพฺพาฯ เตน วุตฺตํ ฏีกายํ – ‘‘กุสลธมฺมารมฺมณาติ กุสลธมฺเม อุทฺทิสฺส ปวตฺตมตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ, น เตสํ อารมฺมณปจฺจยตํ, อิธ ‘กุสลา ธมฺมา’ติ โลกุตฺตรธมฺมานมฺปิ อธิปฺเปตตฺตา’’ติฯ

‘‘กุสลา ตณฺหา กิํคามินี, อกุสลา ตณฺหา กิํ คามินี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘อกุสลา สํสารคามินี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อถ วา ‘‘กตโม กุสลากุสลตณฺหานํ วิเสโส’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘อกุสลา สํสารคามินี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘ตณฺหา นาม สํสารคามินี โหตุ, กถํ อปจยคามินี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ปหานตณฺหา’’ติ วุตฺตํ, ปหานสฺส เหตุภูตา ตณฺหา ปหานตณฺหาติ อตฺโถ, ปหาตพฺพตณฺหํ อาคมฺม ยํ ปหานํ ปวตฺเตตพฺพํ, เตน ปวตฺเตตพฺเพน ปหาเนน อปจยํ คจฺฉตีติ วุตฺตํ โหติฯ

‘‘กิํ ปน ตณฺหาเยว กุสลากุสลาติ ทุพฺพิธา, อุทาหุ อญฺโญปิ กุสลากุสลาติ ทุพฺพิโธ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘มาโนปี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘กตโม มาโน กุสโล, กตโม มาโน อกุสโล’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ยํ มานํ นิสฺสาย มานํ ปชหติ, อยํ มาโน กุสโลฯ โย ปน มาโน ทุกฺขํ นิพฺพตฺตยติ, อยํ มาโน อกุสโล’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺถ ยํ มานํ…เป.… กุสโลติ ยํ มานํ นิสฺสาย อุปนิสฺสาย ปหานํ ปวตฺติตํ, เตน ปหาเนน สนฺตาเน อุปฺปชฺชนารหํ มานํ ปชหติ, อยํ อุปนิสฺสยปจฺจยภูโต มาโน ผลูปจาเรน กุสโลฯ โย ปน…เป.… อกุสโลติ โย ปน มาโน ปรหิํสนาทิวเสน ปวตฺตมาโน หุตฺวา อตฺตโน จ ปรสฺส จ ทุกฺขํ นิพฺพตฺตยติ, อยํ มาโน อกุสโลติ วิจยิตฺวา เวทิตพฺโพฯ

‘‘สํสาราปจยคามินีสุ ตาสุ ตณฺหาสุ กตมา อปจยคามินี ตณฺหา กุสลา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘กุสลา’’ติ วุตฺตาย ตณฺหาย สรูปํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ ยํ เนกฺขมฺมสิต’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถาติ ตาสุ สํสาราปจยคามินีสุ ตณฺหาภูตาสุ กุสลากุสลาสุฯ อยํ ตณฺหา กุสลาติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘อริยา ปุคฺคลา สนฺตํ อายตนํ ยํ อริยผลธมฺมํ สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺติ, ตํ อายตนํ อริยผลธมฺมํ อหํ กุทาสฺสุ สจฺฉิกตฺวา วิหริสฺส’’นฺติ ปตฺถยนฺตสฺส ตสฺส กุลปุตฺตสฺส ตสฺมิํ อริยผเล ปิหา อุปฺปชฺชติ, ปิหาปจฺจยา ยํ โทมนสฺสํ อุปฺปชฺชติ, อิทํ โทมนสฺสํ ‘‘เนกฺขมฺมสิต’’นฺติ วุจฺจติฯ อยํ อริยผเล ปิหาสงฺขาตา ตณฺหา กุสลา อนวชฺชา อนวชฺชอริยผลธมฺมํ อุทฺทิสฺส ปวตฺตตฺตาติ วิจยิตพฺพํฯ

‘‘กถํ ปวตฺตา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ราควิราคา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ยา ราควิราคา เจโตวิมุตฺติ ปตฺตพฺพาฯ ตทารมฺมณา ตํ เจโตวิมุตฺติํ อาคมฺม ปวตฺตา ตณฺหา กุสลา อนวชฺชา, ยา อวิชฺชาวิราคา ปญฺญาวิมุตฺติ ปตฺตพฺพา, ตทารมฺมณา ตํ ปญฺญาวิมุตฺติํ อาคมฺม ปวตฺตา ตณฺหา กุสลา อนวชฺชาติ วิจยิตพฺพาฯ ตาย ปญฺญาวิมุตฺติยา วเสน ภควตา –

‘‘ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺส, สมฺมาสงฺกปฺปโคจโร;

สมฺมาทิฏฺฐิปุเรกฺขาโร, ญตฺวาน อุทยพฺพยํ;

ถินมิทฺธาภิภู ภิกฺขุ, สพฺพา ทุคฺคติโย ชเห’’ติฯ (อุทา. 32; เนตฺติ. 31, 65, 78) –

คาถายํ ‘‘สพฺพา ทุคฺคติโย ชเห’’ติ ปทํ วุตฺตํ, ‘‘ตสฺสา ปญฺญาวิมุตฺติยา โย ปวิจโย กาตพฺโพ, กตโม โส ปวิจโย’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตสฺสา โก ปวิจโย’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตสฺสา ปญฺญาวิมุตฺติยา โก ปวิจโยติ เจ ปุจฺเฉยฺย ‘‘อฏฺฐ มคฺคงฺคานิ – สมฺมาทิฏฺฐิ สมฺมาสงฺกปฺโป สมฺมาวาจา สมฺมากมฺมนฺโต สมฺมาอาชีโว สมฺมาวายาโม สมฺมาสติ สมฺมาสมาธี’’ติ ปวิจโย เวทิตพฺโพฯ ‘‘โส ปวิจโย กตฺถ ทฏฺฐพฺโพ’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘โส กตฺถา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ โส ปญฺญาวิมุตฺติยา ปวิจโย กตฺถ กสฺมิํ ธมฺเม ทฏฺฐพฺโพติ ปุจฺฉติฯ จตุตฺเถ ฌาเน ปารมิตาย อุกฺกํสคตาย จตุตฺถชฺฌานภาวนาย โส ปวิจโย ทฏฺฐพฺโพฯ

‘‘จตุตฺเถ ฌาเน ปารมิตายา’’ติ วุตฺตมตฺถํ วิวริตุํ ‘‘จตุตฺเถ หิ ฌาเน’’ติอาทิ วุตฺตํฯ โย โส จตุตฺถชฺฌานลาภี ปุคฺคโล จตุตฺเถ ฌาเน ปริสุทฺธํ ปริโยทาตํ อนงฺคณํ วิคตูปกฺกิเลสํ มุทุ กมฺมนิยํ ฐิตํ อาเนญฺชปฺปตฺตํ, อิติ อฏฺฐงฺคสมนฺนาคตํ จิตฺตํ ภาวยติ, โส จตุตฺถชฺฌานลาภี ปุคฺคโล ตตฺถ จตุตฺเถ ฌาเน อฏฺฐวิธํ วิชฺชาจรณํ อธิคจฺฉติฯ กตมํ อฏฺฐวิธํ? ฉ อภิญฺญา, ทฺเว จ วิเสเส วา อธิคจฺฉตีติ โยชนาฯ อิทฺธิวิธาทโย ปญฺจ, โลกิยาภิญฺญา เจว อรหตฺตมคฺคปญฺญา จาติ ฉ อภิญฺญาฯ มโนมยิทฺธิ เจว วิปสฺสนาญาณญฺจาติ ทฺเว จ วิเสสา โหนฺติฯ

‘‘ตํ จตุตฺถชฺฌานจิตฺตํ กุโต ปริสุทฺธํ…เป.… กุโต อาเนญฺชปฺปตฺต’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตํ จิตฺตํ ยโต ปริสุทฺธ’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตํ จิตฺตํ ยโต อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธิภาวโต ปริสุทฺธํ, ตโต อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธิภาวโต ปริโยทาตํ โหติฯ สุขาทีนํ ปจฺจยฆาเตน ยโต วีตราคาทิอนงฺคณภาวโต อนงฺคณํ, ตโต วีตราคาทิอนงฺคณภาวโต วิคตูปกฺกิเลสํฯ ยโต สุภาวิตภาวโต มุทุ, ตโต สุภาวิตภาวโต กมฺมนิยํฯ ยโต ปริสุทฺธาทีสุ ฐิตภาวโต ฐิตํ, ตโต ปริสุทฺธาทีสุ ฐิตภาวโต อาเนญฺชปฺปตฺตํ โหตีติปิ โยชนา ยุตฺตา อฏฺฐกถายํ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 53) ยุคฬโต อาคตตฺตาฯ สทฺธาวีริยสติสมาธิปญฺญาโอภาเสหิ ปริคฺคหิตภาวโต อาเนญฺชปฺปตฺตํฯ

สทฺธาย หิ ปริคฺคหิตํ จิตฺตํ ปฏิปกฺเข อสฺสทฺธิเย น อิญฺชติ น จลติ, วีริเยน ปริคฺคหิตํ จิตฺตํ ปฏิปกฺเข โกสชฺเช น อิญฺชติ, สติยา ปริคฺคหิตํ จิตฺตํ ปฏิปกฺเข ปมาเท น อิญฺชติ, สมาธินา ปริคฺคหิตํ จิตฺตํ ปฏิปกฺเข อุทฺธจฺเจ น อิญฺชติ, ปญฺญาย ปริคฺคหิตํ จิตฺตํ ปฏิปกฺขาย อวิชฺชาย น อิญฺชติ, โอภาสคตํ จิตฺตํ กิเลสนฺธกาเร น อิญฺชติฯ อิติ อิเมหิ ฉหิ ธมฺเมหิ ปริคฺคหิตํ จตุตฺถชฺฌานจิตฺตํ อาเนญฺชปฺปตฺตํ โหติฯ เอวํ อฏฺฐงฺคสมนฺนาคตตฺตา จตุตฺถชฺฌานจิตฺตํ ฉนฺนํ อภิญฺญาญาณานญฺจ มโนมยิทฺธิวิปสฺสนาญาณานญฺจ อธิคมูปาโย โหติ, ตสฺมา โส ปญฺญาวิมุตฺติปริจโย จตุตฺถชฺฌาเน ทฏฺฐพฺโพเยวาติ สงฺเขปตฺโถฯ วิตฺถารโต ปน อฏฺฐกถายํ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 53) ‘‘ตตฺถ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธิภาเวนา’’ติอาทินา วา ‘‘อปโร นโย’’ติอาทินา วา วุตฺโตเยวาติ อมฺเหหิ น วุตฺโตฯ

‘‘เยสํ ราคาทิองฺคณานํ อภาเวน อนงฺคณํ, เยสํ อภิชฺฌาทิอุปกฺกิเลสานํ อภาเวน วิคตูปกฺกิเลสํ, ยาย จิตฺตสฺส ฐิติยา อภาเวน ฐิตํ, อิญฺชนาย อภาเวน อาเนญฺชปฺปตฺตํ, เต ราคาทิองฺคณาทโย กตมาย ปกฺขา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ องฺคณา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถาติ เตสุ ราคาทิองฺคณาทีสุ องฺคณา จ ราคาทิองฺคณา จ อุปกฺกิเลสา อภิชฺฌาทิอุปกฺกิเลสา จ สนฺติ, ตทุภยํ ราคาทิองฺคณอภิชฺฌาทิอุปกฺกิเลสทฺวยํ ตณฺหาปกฺโข ราคาทิองฺคณานํ ตณฺหาสภาวตฺตา, อภิชฺฌาทิอุปกฺกิเลสานญฺจ ตณฺหาย อนุโลมตฺตาฯ ยา อิญฺชนา ผนฺทนา ยา จ จิตฺตสฺส อฏฺฐิติ อนวฏฺฐานํ อตฺถิ, อยํ อิญฺชนา อฏฺฐิติ ทิฏฺฐิปกฺโข อิญฺชนาย จ อฏฺฐิติยา จ มิจฺฉาภินิเวสเหตุภาวโตติ ปวิจโย กาตพฺโพฯ

‘‘กิํ ปน จตุตฺถชฺฌานจิตฺตํ อฏฺฐงฺคสมนฺนาคตตฺตาเยว ฉนฺนํ อภิญฺญาญาณานญฺจ มโนมยิทฺธิวิปสฺสนาญาณานญฺจ อธิคมูปาโย โหตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘จตฺตาริ อินฺทฺริยานี’’ติ วุตฺตํฯ

‘‘ตสฺส จตุตฺถชฺฌานลาภิโน, ทุกฺขินฺทฺริยํ โทมนสฺสินฺทฺริยํ สุขินฺทฺริยํ โสมนสฺสินฺทฺริยํ อิติ จตฺตารินฺทฺริยานิ จตุตฺถชฺฌาเน นิรุชฺฌนฺติ, ตสฺส จตุตฺถชฺฌานลาภิโน อุเปกฺขินฺทฺริยํ อวสิฏฺฐํ ภวติ, ตสฺมาปิ จตุตฺถชฺฌานจิตฺตํ วุตฺตปฺปการานํ อฏฺฐนฺนํ ญาณานํ อธิคมูปาโย โหติ, โส จ อธิคมูปายภาโว จิณฺณวสีภาวสฺเสว ภเวยฺย, กถํ จตุตฺถชฺฌานมตฺตลาภิโน จิณฺณวสีภาโว สิยา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา โส จตุตฺถชฺฌานลาภี จตุตฺถชฺฌาเนเยว อฏฺฐตฺวา อรูปสมาปตฺติโยปิ เอวํ กตฺวา นิพฺพตฺเตติ ภาเวติ, ตสฺมา จิณฺณวสีภาโว โหตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘โส อุปริมํ สมาปตฺติ’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตสฺสตฺโถ อฏฺฐกถายํ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 53) วิตฺถารโต วุตฺโต, ตสฺมา โยชนมตฺตํ กริสฺสามฯ

โส รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานลาภี โยคาวจโร รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานสมาปตฺติโต อุปริมํ อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติํ สนฺตโต สนฺตตรโต มนสิ กโรติฯ ยถาวุตฺตํ อุปริมํ สมาปตฺติํ สนฺตโต มนสิ กโรโต ตสฺส จตุตฺถชฺฌานลาภิโน โยคาวจรสฺส จตุตฺถชฺฌาเน สญฺญา สญฺญาปธานา สมาปตฺติ โอฬาริกา วิย หุตฺวา สณฺฐหติ, ปฏิฆสญฺญา จ อุกฺกณฺฐา อนภิรติ หุตฺวา สณฺฐหติ, โส ยถาวุตฺเตน วิธินา มนสิ กโรนฺโต โยคาวจโร สพฺพโส นิรวเสสโต รูปสญฺญานํ สมติกฺกมา ปฏิฆสญฺญานํ อตฺถงฺคมา นานตฺตสญฺญานํ อมนสิการา ‘‘อากาสํ อนนฺต’’นฺติ มนสิ กตฺวา ปวตฺตมานํ อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติํ สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ รูปสญฺญา รูปาวจรสญฺญา ปญฺจวิธอภิญฺญาภินีหาโร โหติฯ นานตฺตสญฺญา นานารมฺมเณสุ โวกาโร อกุสโล ปวตฺตติฯ เอวํ รูปาวจรชฺฌาเน อาทีนวทสฺสี หุตฺวา ตา รูปสญฺญานานตฺตสญฺญาโย อารมฺมเณ สมติกฺกมติ, อสฺส โยคาวจรสฺส ปฏิฆสญฺญา จ อพฺภตฺถํ คจฺฉติฯ เอวํ อิมินา วุตฺตนเยน สมติกฺกเมน สมาหิตสฺส, สนฺตวุตฺตินา อรูปาวจรสมาธินา สมาหิตสฺส โยคาวจรสฺส โอภาโส รูปาวจรชฺฌาโนภาโส อนฺตรธายติฯ รูปานํ กสิณรูปานํ ฌานจกฺขุนา ทสฺสนญฺจ อนฺตรธายตีติ โยชนาฯ

‘‘เยน สมาธินา สมาหิตสฺส, สมาหิตสฺส โอภาโส จ รูปานํ ทสฺสนญฺจ อนฺตรธายติ, โส สมาธิ กิตฺตเกหิ องฺเคหิ สมนฺนาคโต, กถํ ปจฺจเวกฺขิตพฺโพ’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘โส สมาธี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

โส สมาธีติ เยน รูปารูปาวจรสมาธินา สมาหิโต, โส ทุวิโธปิ สมาธิ อนภิชฺฌาพฺยาปาทวีริยารมฺเภหิ ตีหิ อุปการกงฺเคหิ จ ปสฺสทฺธิสตีหิ ทฺวีหิ ปริกฺขารงฺเคหิ จ อวิกฺขิตฺเตน เอเกน สภาวงฺเคน จ ฉหิ องฺเคหิ สมนฺนาคโตติ ปจฺจเวกฺขิตพฺโพ ปุนปฺปุนํ จินฺเตตพฺโพ สลฺลกฺเขตพฺโพ ฯ ‘‘กถํ กตฺถ ปจฺจเวกฺขิตพฺโพ’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘อนภิชฺฌาสหคตํ เม มานสํ สพฺพโลเก’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘เตสุ ฉสุ องฺเคสุ กิตฺตโก สมโถ, กิตฺตกา วิปสฺสนา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา เอตฺตโก สมโถ, เอตฺตกา วิปสฺสนาติ วิภชิตุํ ‘‘ตตฺถ ยญฺจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

[54] ‘‘ปญฺญาวิมุตฺตี’’ติ วุตฺตสฺส อรหตฺตผลสฺส สมาธิสฺส สมถวิปสฺสนาสงฺขาตา ปุพฺพภาคปฏิปทา สมาธิมุเขน อาจริเยน วิภตฺตา, ‘‘ตาย ปฏิปทาย ลภิตพฺโพ อรหตฺตผลสมาธิ กิตฺตเกน เวทิตพฺโพ’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘โส สมาธิ ปญฺจวิเธน เวทิตพฺโพ’’ติ วุตฺตํฯ โย อรหตฺตผลสมาธิ สมถวิปสฺสนาปฏิปทาย ลภิตพฺโพ, โส อรหตฺตผลสมาธิ ปญฺจวิเธน ญาณทสฺสเนน เวทิตพฺโพฯ

‘‘กถํ ปญฺจวิธญาณทสฺสนํ ปจฺจุปฏฺฐิตํ ภวตี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘อยํ สมาธี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อยํ อรหตฺตผลสมาธิ อปฺปิตปฺปิตกฺขเณ ผลสมาปตฺติสุขตฺตา ปจฺจุปฺปนฺนสุโข โหติ, อิติ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส อสฺส อรหโต ปจฺจตฺตเมว ญาณทสฺสนํ ปจฺจุปฏฺฐิตํ ภวติฯ อยํ อรหตฺตผลสมาธิ อายติํ สมาปชฺชิตพฺพสฺส อรหตฺตผลสมาธิสฺส อุปนิสฺสยปจฺจยตฺตา อายติํ สุขวิปาโก โหติ, อิติ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส…เป.… ภวติฯ อยํ อรหตฺตผลสมาธิ กิเลสอรีหิ อารกตฺตา อริโย, กามามิสวฏฺฏามิสโลกามิสานํ อภาวโต นิรามิโส จ โหติ, อิติ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส…เป.… ภวติฯ อยํ อรหตฺตผลสมาธิ อกาปุริเสหิ สมฺมาสมฺพุทฺธปจฺเจกพุทฺธสาวกพุทฺเธหิ เสวิตพฺพตฺตา อกาปุริสเสวิโต โหติ, อิติ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส…เป.… ภวติฯ อยํ อรหตฺตผลสมาธิ องฺคสนฺตกิเลสทรถสนฺตตฺตา สนฺโต เจว ทิวสมฺปิ สมาปชฺชนฺตสฺส อติตฺติกรณโต ปณีโต จ ปฏิปฺปสฺสทฺธกิเลเสน อรหตา ปุคฺคเลน ลทฺธตฺตา ปฏิปฺปสฺสทฺธิลทฺโธ จ อรหตฺตมคฺคสมาธิสงฺขาเตน เอโกทิภาเวน อธิคตตฺตา เอโกทิภาวาธิคโต จ สสงฺขาเรน สปโยเคน อธิคตตฺตา, นีวรณาทิปจฺจนีกธมฺเม นิคฺคยฺห อนธิคตตฺตา, อญฺเญ กิเลเส วาเรตฺวา อนธิคตตฺตา, อรหตฺตมคฺคผลภาเวเนว ปวตฺตตฺตา นสสงฺขารนิคฺคยฺหวาริตคโต โหติ, อิติ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส อสฺส อรหโต ปจฺจตฺตเมว ญาณทสฺสนํ ปจฺจุปฏฺฐิตํ ภวตีติ ปญฺจวิเธน ญาณทสฺสเนน โส อรหตฺตผลสมาธิ วิจยิตฺวา เวทิตพฺโพติฯ

‘‘ปจฺจุปฺปนฺนสุขาทีสุ สมาธีสุ กิตฺตโก สมโถ, กิตฺตกา วิปสฺสนา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ โย จ สมาธิ ปจฺจุปฺปนฺนสุโข’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สมโถ, วิปสฺสนาติ จ อรหตฺตผลสมถวิปสฺสนาว อธิปฺเปตา, น ปุพฺพภาคสมถวิปสฺสนาติฯ อรหตฺตผลสมาธิ ปญฺจวิเธน เวทิตพฺโพติ อาจริเยน วุตฺโต, ‘‘ตสฺส อรหตฺตผลสมาธิสฺส ปุพฺพภาคปฏิปทายํ วุตฺโต สมาธิ กิตฺตเกน เวทิตพฺโพ’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘โส สมาธิ ปญฺจวิเธน เวทิตพฺโพ’’ติ วุตฺตํฯ โย รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานสมาธิ ปุพฺพภาคปฏิปทายํ วุตฺโต, โส รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานสมาธิ ปญฺจวิเธน ปกาเรน เวทิตพฺโพฯ ‘‘กตเมนา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ปีติผรณตา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปฐมทุติยชฺฌาเนสุ ปญฺญา ปีติผรณตา โหติฯ ปฐมทุติยตติยชฺฌาเนสุ ปญฺญา สุขผรณตา โหติฯ จตุตฺถชฺฌาเน เจโตปริยปญฺญา เจโตผรณตา โหติฯ ทิพฺพจกฺขุปญฺญา อาโลกผรณตา โหติฯ ฌานํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปวตฺตมานปญฺญา ปจฺจเวกฺขณานิมิตฺตํ โหติฯ อิติ ปญฺจวิเธน ปญฺญาปกาเรน วิจยิตฺวา เวทิตพฺโพติฯ ‘‘เตสุ ปญฺจวิเธสุ ปกาเรสุ กิตฺตโก สมโถ, กิตฺตกา วิปสฺสนา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ โย จ ปีติผรโณ’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

[55] สมฺปโยควเสน สมาธิ อาจริเยน วิภตฺโต, อมฺเหหิ จ ญาโต, ‘‘กถํ อารมฺมณวเสน วิภตฺโต’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ทส กสิณายตนานี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อิเมหิ ทสหิ อารมฺมเณหิ กสิเณหิปิ สมาธิ วิจินิตฺวา เวทิตพฺโพติฯ ‘‘เตสุ ทสสุ กิตฺตโก สมโถ, กิตฺตกา วิปสฺสนา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ ยญฺจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ กสิณนฺติ จ กสิณมณฺฑลมฺปิ ปริกมฺมมฺปิ ปฏิภาคนิมิตฺตมฺปิ ตสฺมิํ ปฏิภาคนิมิตฺเต อุปฺปนฺนชฺฌานมฺปิ วุจฺจติ, อิธ ปน สสมฺปยุตฺตชฺฌานเมว อธิปฺเปตํฯ

‘‘กิํ ปน วุตฺตปฺปกาโร สมาธิเยว สมถวิปสฺสนาย โยเชตพฺโพ, อุทาหุ อญฺโญปิ โยเชตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา สติปฏฺฐานาทิปุพฺพภาคปฏิปทาเภเทน อเนกเภทภินฺโน นิรวเสโส อริยมคฺโคปิ วิจยิตฺวา โยเชตพฺโพติ ทสฺเสตุํ ‘‘เอวํ สพฺโพ’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ เอวนฺติ มยา วุตฺตนเยน วุตฺตนยานุสาเรน สพฺโพ นิรวเสโส สติปฏฺฐานาทิปุพฺพภาคปฏิปทาเภเทน อเนกเภทภินฺโน อริโย มคฺโค โยเชตพฺโพฯ

กถํ? เยน เยน อนภิชฺฌาทิอากาเรน ปจฺจุปฺปนฺนสุขตาทิอากาเรน สมาธิ มยา วุตฺโต, เตน เตน อนภิชฺฌาทิอากาเรน ปจฺจุปฺปนฺนสุขตาทิอากาเรน โย โย อริยมคฺโค สมเถน โยเชตุํ สมฺภวติ, โส โส อริยมคฺโค สมเถน วิจยิตฺวา โยชยิตพฺโพฯ โย โย อริยมคฺโค วิปสฺสนาย โยเชตุํ สมฺภวติ, โส โส อริยมคฺโค วิปสฺสนาย โยชยิตฺวา โยชยิตพฺโพติ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ

‘‘เยหิ สมถาธิฏฺฐาเนหิ วิปสฺสนาธมฺเมหิ โยชยิตพฺโพ, เต สมถาธิฏฺฐานา วิปสฺสนาธมฺมา กตเมหิ ธมฺเมหิ สงฺคหิตา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘เต ตีหิ ธมฺเมหิ สงฺคหิตา อนิจฺจตาย ทุกฺขตาย อนตฺตตายา’’ติ วุตฺตํ, เต สมถาธิฏฺฐานา วิปสฺสนาธมฺมา ‘‘อนิจฺจตาย ปญฺญาย ทุกฺขตาย ปญฺญาย อนตฺตตาย ปญฺญายา’’ติ ตีหิ อนุปสฺสนาธมฺเมหิ สงฺคหิตา คณฺหิตาติ อตฺโถฯ อนิจฺจตาทินา สหจรณโต อนุปสฺสนาปญฺญาปิ ‘‘อนิจฺจตา ทุกฺขตา อนตฺตตา’’ติ วุจฺจติฯ

‘‘โย โยคี ปุคฺคโล สมถาธิฏฺฐานํ วิปสฺสนํ ภาวยมาโน โหติ, โส โยคี ปุคฺคโล กิํ ภาวยตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘โส สมถวิปสฺสนํ ภาวยมาโน’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

สมถวิปสฺสนาทีนิ ภาวยมาโน ปุคฺคโล ราคจริโต โทสจริโต โมหจริโตติ ติวิโธ, ‘‘ตตฺถ กตโม ปุคฺคโล กตเมน กตเมน วิโมกฺขมุเขน นิยฺยาติ, กตมายํ กตมายํ สิกฺขนฺโต, กตมํ กตมํ ปชหนฺโต, กตมํ กตมํ อนุปคจฺฉนฺโต, กตมํ กตมํ ปริชานนฺโต, กตมํ กตมํ ปวาเหนฺโต, กตมํ กตมํ นิทฺธุนนฺโต, กตมํ กตมํ วเมนฺโต, กตมํ กตมํ นิพฺพาเปนฺโต, กตมํ กตมํ อุปฺปาเฏนฺโต, กตมํ กตมํ วิชเฏนฺโต นิยฺยาตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ราคจริโต ปุคฺคโล’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘อิทานิ เยสํ ปุคฺคลานํ ยตฺถ สิกฺขนฺตานํ วิเสสโต นิยฺยานมุขานิ, เยสญฺจ กิเลสานํ ปฏิปกฺขภูตานิ ตีณิ วิโมกฺขมุขานิ, เตหิ สทฺธิํ ตานิ ทสฺเสตุํ ‘ราคจริโต’ติอาทิ วุตฺต’’นฺติ วุตฺตํฯ ตสฺสตฺโถปิ อฏฺฐกถายํ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 55) วุตฺโตเยวฯ

‘‘กสฺมา ตีณิ วิโมกฺขมุขานิ ภาวยนฺโต ตโย ขนฺเธ ภาวยตี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ สุญฺญตวิโมกฺขมุข’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถาติ เตสุ ตีสุ วิโมกฺขมุเขสุฯ สุญฺญตวิโมกฺขมุขํ ปญฺญากฺขนฺโธ อนตฺตานุปสฺสนาย ปญฺญาปธานตฺตาฯ อนิมิตฺตวิโมกฺขมุขํ สมาธิกฺขนฺโธ อนิจฺจานุปสฺสนาย สมาธิปธานตฺตาฯ อปฺปณิหิตวิโมกฺขมุขํ สีลกฺขนฺโธ ทุกฺขานุปสฺสนาย สีลปธานตฺตาฯ อิติ ตีหิ วิโมกฺขมุเขหิ ติณฺณํ ขนฺธานํ สงฺคหิตตฺตา ตีณิ วิโมกฺขมุขานิ ภาวยนฺโต โส โยคี ปุคฺคโล ตโย ขนฺเธ ภาวยติเยวาติ ปญฺญาปธานาทิภาโว อฏฺฐกถายํ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 55) วุตฺโตฯ ตโย ขนฺเธ ภาวยนฺโต อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ ภาวยติฯ ‘‘กสฺมา ภาวยตี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา การณํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ ยา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ติณฺณํ ขนฺธานํ อริยอฏฺฐงฺคิกมคฺคภาโว วิภตฺโต, อมฺเหหิ จ ชานิโต, ‘‘กถํ สมถวิปสฺสนาภาโว ชานิตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ติณฺณํ ขนฺธานํ สมถวิปสฺสนาภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ สีลกฺขนฺโธ จา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘โย โยคี ปุคฺคโล สมถวิปสฺสนํ ภาเวติ, ตสฺส โยคิโน ปุคฺคลสฺส ภวงฺคานิ กตมํ ภาวนํ คจฺฉนฺตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘โย สมถวิปสฺสนํ ภาเวติ, ตสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ กาโย จ จิตฺตญฺจ ทฺเว ภวงฺคานิ อุปปตฺติภวสฺส องฺคานิ ภาวนํ วฑฺฒนํ คจฺฉนฺติฯ สีลญฺจ สมาธิ จ ทฺเว ปทานิ ทฺเว ปาทา ภวนิโรธคามินี ปฏิปทา ภาวนํ วฑฺฒนํ คจฺฉนฺติฯ

‘‘กถํ คจฺฉนฺตี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘โส โหติ ภิกฺขู’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ภาวิตกาโยติ ภาวิโต กาโย กายอาภิสมาจาริโก, กายสํวโร วา เยน ภิกฺขุนาติ ภาวิตกาโยฯ เสเสสุปิ เอส นโยฯ กาเย กายอาภิสมาจาริเก, กายสํวเร วา ภาวิยมาเน สติ สมฺมากมฺมนฺโต, สมฺมาวายาโม จ ทฺเว ธมฺมา ภาวนํ คจฺฉนฺติ กายสมาจารสีลตฺตาฯ สีเล วาจาสํวรอาชีวสํวรวเสน ปวตฺเต สีเล ภาวิยมาเน สติ สมฺมาวาจา จ สมฺมาอาชีโว จ ทฺเว ธมฺมา ภาวนํ คจฺฉนฺติ วาจาทิสํวรสีลตฺตาฯ จิตฺเต จิตฺตสํวรวเสน ปวตฺเต จิตฺเต ภาวิยมาเน สติ สมฺมาสติ จ สมฺมาสมาธิ จ ทฺเว ธมฺมา ภาวนํ คจฺฉนฺติ จิตฺตสํวรสีลตฺตาฯ

ปญฺญาย ภาวิยมานาย สติ สมฺมาทิฏฺฐิ จ สมฺมาสงฺกปฺโป จ ทฺเว ธมฺมา ภาวนํ คจฺฉนฺติ สมานตฺตา, อุปการกตฺตา จฯ สมฺมาสงฺกปฺเปน หิ ปุนปฺปุนํ สงฺกปฺปนฺตสฺส ปญฺญา วฑฺฒตีติฯ

‘‘สมฺมากมฺมนฺโต จ สมฺมาวายาโม จ ทฺเว ธมฺมา กายวเสเนว วิภตฺตา วิเจตพฺพา กิํ, อุทาหุ จิตฺตวเสน วิภตฺตา วิเจตพฺพา กิ’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ โย จ สมฺมากมฺมนฺโต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ กายสุจริตเจตนาภูโต โย จ สมฺมากมฺมนฺโต, ตํสหิโต โย จ สมฺมาวายาโม สิยา กายิโก, วิรติภูโต โย จ สมฺมากมฺมนฺโต, ตํสหิโต โย จ สมฺมาวายาโม สิยา เจตสิโก, ตตฺถ เตสุ กายิกเจตสิกภูเตสุ สมฺมากมฺมนฺตสมฺมาวายาเมสุ โย สมฺมากมฺมนฺตสมฺมาวายาโม กายสงฺคโห, โส สมฺมากมฺมนฺตสมฺมาวายาโม กาเย กายอาภิสมาจาริเก, กายสํวเร วา ภาวิเต สติ ภาวนํ คจฺฉติฯ โย สมฺมากมฺมนฺตสมฺมาวายาโม จิตฺตสงฺคโห, โส สมฺมากมฺมนฺตสมฺมาวายาโม จิตฺเต จิตฺตสํวเร ภาวิเต สติ ภาวนํ คจฺฉตีติ โยชนาฯ

‘‘สมถวิปสฺสนํ ภาวยนฺโต โส โยคี ปุคฺคโล กิตฺตกํ อธิคมํ คจฺฉตี’’ติ วิจยิตพฺพตฺตา ‘‘โส สมถวิปสฺสนํ ภาวยนฺโต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปญฺจวิธํ อริยมคฺคาธิคมํ ทสฺเสตุํ ‘‘ขิปฺปาธิคโม จา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตสฺสตฺโถ อฏฺฐกถายํ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 55) วิภตฺโตฯ ‘‘เกน กตโม อธิคโม โหตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ สมเถนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

[56] ‘‘อรกฺขิเตน จิตฺเตนา’’ติอาทิสุตฺตตฺโถ เวเนยฺยานํ อรหตฺตผลวิมุตฺติมุเขน อาจริเยน วิจยิโต วิภตฺโต, อมฺเหหิ จ ญาโต, ‘‘เทสกสฺส ทสพลสมนฺนาคตสฺส ทส พลานิ กถํ วิจยิตพฺพานี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ โย เทสยติ, โส ทสพลสมนฺนาคโต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อฏฺฐกถายํ ปน –

‘‘อิติ มหาเถโร ‘ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺสา’ติ คาถาย วเสน อรหตฺตผลวิมุตฺติมุเขน วิจยหารสมฺปาตํ นิทฺทิสนฺโต, เทสนากุสลตาย อเนเกหิ สุตฺตปฺปเทเสหิ ตสฺสา ปุพฺพภาคปฏิปทาย ภาวนาวิเสสานํ ภาวนานิสํสานญฺจ วิภชนวเสน นานปฺปการโต วิจยหารํ ทสฺเสตฺวา, อิทานิ ทสนฺนํ ตถาคตพลานมฺปิ วเสน ตํ ทสฺเสตุํ ‘ตตฺถ โย เทสยตี’ติอาทิมาหา’’ติ –

วุตฺตํฯ ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ สมถวิปสฺสนํ ภาวยนฺเตสุ สาสิตพฺพสาสเกสุฯ ทสพลสมนฺนาคโต โย เทสโก สตฺถา ‘‘อรกฺขิเตน จิตฺเตนา’’ติอาทิธมฺมํ เทเสติ, โอวาเทน สาวเก น วิสํวาทยติ, ตสฺส เทสกสฺส สตฺถุโน ทส พลานิ วิจยิตพฺพานีติ โยชนาฯ

‘‘กินฺติ เทเสตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘โส ติวิธ’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ เตสุ ทสสุ ตถาคตพเลสุ ฐานาฏฺฐานญาณํ ปฐมํ ตถาคตพลํ นาม, ‘‘ตํ พลํ กถํ วิจยิตพฺพ’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘โส ตถา โอวทิโต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อตฺโถ อฏฺฐกถายํ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 56) วุตฺโต, ปาฬิวเสนปิ ปากโฏฯ ‘‘เอตํ ฐานํ น วิชฺชตี’’ติ ชานนํ อฏฺฐานญาณํ นาม, ‘‘เอตํ ฐานํ วิชฺชตี’’ติ ชานนํ ฐานญาณํ นามาติ ฐานาฏฺฐานานํ ชานนญาณํ ปฐมํ ตถาคตพลํ วิจยิตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย เวทิตพฺโพฯ (1)

[57] ฐานาฏฺฐานญาณํ ปฐมํ ตถาคตพลํ อาจริเยน วิจยิตํ วิภตฺตํ อมฺเหหิ จ ญาตํ, ‘‘กถํ สพฺพตฺถคามินิปฏิปทาญาณํ ทุติยตถาคตพลํ วิจยิตพฺพ’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘อิติ ฐานาฏฺฐานตา’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘อยํ ปฏิปทา อิมสฺมิํ ภเว คามินี, อยํ ปฏิปทา อิมสฺมิํ ภเว คามินี’’ติ สพฺพตฺถ คามินิยา ปฏิปทาย ชานนญาณํ สพฺพตฺถคามินิปฏิปทาญาณํ นามาติ สพฺพตฺถคามินิปฏิปทาญาณํ ทุติยํ ตถาคตพลํ วิจยิตพฺพนฺติ อธิปฺปาโยฯ (2)

[59] สพฺพตฺถคามินิปฏิปทาญาณํ ทุติยํ ตถาคตพลํ อาจริเยน วิจยิตํ, อมฺเหหิ จ ญาตํ, ‘‘กถํ อเนกธาตุนานาธาตุญาณํ ตติยํ ตถาคตพลํ วิจยิตพฺพ’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘อิติ สพฺพตฺถคามินี ปฏิปทา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘อยํ ธาตุ จ อยํ ธาตุ จ อเนกธาตุ นาม, อยํ ธาตุ จ อยํ ธาตุ จ นานาธาตุ นามา’’ติ อเนกธาตุนานาธาตูนํ ชานนญาณํ อเนกธาตุนานาธาตุญาณํ นามาติ อเนกธาตุนานาธาตุญาณํ ตติยํ ตถาคตพลํ วิจยิตพฺพนฺติฯ (3)

[60] อเนกธาตุนานาธาตุญาณํ ตติยํ ตถาคตพลํ อาจริเยน วิจยิตํ วิภตฺตํ, อมฺเหหิ จ ญาตํ, ‘‘กถํ สตฺตานํ นานาธิมุตฺติกตาญาณํ จตุตฺถํ ตถาคตพลํ วิจยิตพฺพ’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘อิติ อเนกธาตุนานาธาตุกสฺส โลกสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘อิเม สตฺตา เอวํ อธิมุตฺตา, อิเม สตฺตา เอวํ อธิมุตฺตา’’ติ สตฺตานํ อธิมุจฺจนานํ ชานนญาณํ สตฺตานํ นานาธิมุตฺติกตาญาณํ นามาติ สตฺตานํ นานาธิมุตฺติกตาญาณํ จตุตฺถํ ตถาคตพลํ วิจยิตพฺพนฺติฯ (4)

สตฺตานํ นานาธิมุตฺติกตาญาณํ จตุตฺถํ ตถาคตพลํ อาจริเยน วิภตฺตํ, อมฺเหหิ จ ญาตํ, ‘‘กถํ วิปากเวมตฺตตาญาณํ ปญฺจมํ ตถาคตพลํ วิจยิตพฺพ’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘อิติ เต ยถาธิมุตฺตา จา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘เอวํ อธิมุตฺตานํ สตฺตานํ อิทํ กมฺมํ กณฺหํ, อิมสฺส กณฺหกมฺมสฺส อยํ วิปาโกฯ อิทํ กมฺมํ สุกฺกํ, อิมสฺส สุกฺกกมฺมสฺส อยํ วิปาโก’’ติ เอวมาทีหิ วิปากานํ นานตฺตชานนญาณํ วิปากเวมตฺตตาญาณํ นามาติ วิปากเวมตฺตตาญาณํ ปญฺจมํ ตถาคตพลํ วิจยิตพฺพนฺติฯ

[62] วิปากเวมตฺตตาญาณํ ปญฺจมํ ตถาคตพลํ อาจริเยน วิจยิตํ, อมฺเหหิ จ ญาตํ, ‘‘กถํ ฌานานํ สํกิเลสโวทานวุฏฺฐานญาณํ ฉฏฺฐํ ตถาคตพลํ วิจยิตพฺพ’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘อิติ ตถา สมาทินฺนาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘เอวํ สมาทินฺนานํ กมฺมานํ ฌานานํ วิโมกฺขานํ สมาธีนํ สมาปตฺตีนํ อยํ สํกิเลโส, อิทํ โวทานํ, อิทํ วุฏฺฐานํ, เอวํ สํกิลิสฺสติ, เอวํ โวทายติ, เอวํ วุฏฺฐหตี’’ติ ฌานานํ สํกิเลสโวทานวุฏฺฐานานํ อนาวรณญาณํ ฌานานํ สํกิเลสโวทานวุฏฺฐานญาณํ นามาติ ฌานานํ สํกิเลสโวทานวุฏฺฐานญาณํ ฉฏฺฐํ ตถาคตพลํ วิจยิตพฺพนฺติฯ (5)

[63] ฌานานํ สํกิเลสญาณํ ฉฏฺฐํ ตถาคตพลํ อาจริเยน วิจยิตํ, ‘‘กถํ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตเวมตฺตตาญาณํ สตฺตมํ ตถาคตพลํ วิจยิตพฺพ’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘อิติ ตสฺเสว สมาธิสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘เอวํ อาธิปเตยฺยฏฺเฐน อินฺทฺริยานิ, เอวํ อกมฺปิยฏฺเฐน พลานี’’ติ ชานเนน สห ‘‘อยํ มุทินฺทฺริโย, อยํ มชฺฌินฺทฺริโย, อยํ ติกฺขินฺทฺริโย’’ติ ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ อินฺทฺริยพลานํ อมุทุมชฺฌาธิมตฺตตาชานนญาณํอมุทุมชฺฌาธิมตฺตตาชานนญาณํ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตเวมตฺตตาญาณํ นามาติ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตเวมตฺตตาญาณํ สตฺตมํ ตถาคตพลํ วิจยิตพฺพนฺติฯ (6)

[64] อินฺทฺริยปโรปริยตฺตญาณํ สตฺตมํ ตถาคตพลํ อาจริเยน วิจยิตํ, ‘‘กถํ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณํ อฏฺฐมํ ตถาคตพลํ วิจยิตพฺพํ, กถํ ทิพฺพจกฺขุญาณํ นวมํ ตถาคตพลํ วิจยิตพฺพ’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘อิติ ตตฺถ ยํ อเนกวิหิต’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘เอกํ ชาติ’’นฺติอาทินา ชาติวเสน วา ‘‘เอวํนาโม’’ติอาทินา นามโคตฺตวณฺณาหารสุขทุกฺขปฏิสํเวทนาย ปริยนฺตวเสน วา สาการสฺส สอุทฺเทสสฺส อเนกวิหิตปุพฺเพนิวาสสฺส ตํตํภวสฺส อเสสโต ชานนญาณํ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณํ นามาติ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณํ อฏฺฐมํ ตถาคตพลํ วิจยิตพฺพนฺติฯ (7)

จวมานอุปปชฺชมานหีนปณีตสุวณฺณทุพฺพณฺณสุคตทุคฺคตยถากมฺมูปคานํ สตฺตานํ อเสสโต จุตูปปาตานํ ชานนญาณํ ทิพฺพจกฺขุญาณํ นามาติ ทิพฺพจกฺขุญาณํ นวมํ ตถาคตพลํ วิจยิตพฺพนฺติฯ (8-9)

ปุพฺเพนิวาสาทิอฏฺฐมนวมํ ตถาคตพลํ อาจริเยน วิจยิตํ วิภตฺตํ, ‘‘กถํ สพฺพาสวกฺขยญาณํ ทสมํ ตถาคตพลํ วิจยิตพฺพ’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘อิติ ตตฺถ ย’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ โพธิมูเล สํกิเลสมารนิหนํ ญาณํ อุปฺปนฺนํ, อิทํ กิเลสมารนิหนํ ญาณํ สพฺพาสวกฺขยญาณํ นามาติ สพฺพาสวกฺขยญาณํ ทสมํ ตถาคตพลํ วิจยิตพฺพนฺติ อยํ สงฺเขปตฺโถฯ วิตฺถารโต ปน ปาฬิโต จ อฏฺฐกถาโต จ ยติโปตานมฺปิ ปากโฏ ภเวยฺยาติ มญฺญิตฺวา น ทสฺสิโตฯ(10)

‘‘เอตฺตโกว วิจยหารสมฺปาโต ปริปุณฺโณ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘นิยุตฺโต วิจโย หารสมฺปาโต’’ติ วุตฺตํฯ เย เย สุตฺตปฺปเทสตฺถา วุตฺตา, เต เต สุตฺตปฺปเทสตฺถา เยน เยน สํวณฺณนาวิเสสภูเตน วิจยหารสมฺปาเตน วิจยิตพฺพา, โส โส สํวณฺณนาวิเสสภูโต วิจยหารสมฺปาโต นิยุตฺโต ยถารหํ นีหริตฺวา ยุชฺชิตพฺโพติ อตฺโถ คเหตพฺโพติฯ

อิติ วิจยหารสมฺปาเต สตฺติพลานุรูปา รจิตา

วิภาวนา นิฏฺฐิตาฯ

ปณฺฑิเตหิ ปน…เป.… คเหตพฺโพติฯ

3. ยุตฺติหารสมฺปาตวิภาวนา

[65] เยน เยน วิจยหารสมฺปาเตน สุตฺตปฺปเทสตฺถา อาจริเยน วิจยิตพฺพา, อมฺเหหิ จ ญาตา, โส วิจยหารสมฺปาโต ปริปุณฺโณ, ‘‘กตโม ยุตฺติหารสมฺปาโต’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตโม ยุตฺติหารสมฺปาโต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อฏฺฐกถายํ ปน – ‘‘เอวํ นานานเยหิ วิจยหารสมฺปาตํ วิตฺถาเรตฺวา อิทานิ ยุตฺติหารสมฺปาตาทีนิ ทสฺเสตุํ ‘ตตฺถ กตโม ยุตฺติหารสมฺปาโต’ติอาทิ อารทฺธ’’นฺติ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 65) วุตฺตํฯ ตตฺถาติ เตสุ เทสนาหารสมฺปาตาทีสุ โสฬสสุ หารสมฺปาเตสุ กตโม สํวณฺณนาวิเสโส ยุตฺติหารสมฺปาโต นามาติ ปุจฺฉติ, ปุจฺฉิตฺวา ยสฺมิํ สุตฺตปฺปเทเส วุตฺตานํ อตฺถานํ ยุตฺติภาโว วิจาเรตพฺโพ, ตํ สุตฺตปฺปเทสํ นีหริตุํ –

‘‘ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺส, สมฺมาสงฺกปฺปโคจโร;

สมฺมาทิฏฺฐิปุเรกฺขาโร, ญตฺวาน อุทยพฺพยํ;

ถินมิทฺธาภิภู ภิกฺขุ, สพฺพา ทุคฺคติโย ชเห’’ติฯ (อุทา. 32; เนตฺติ. 31, 78) –

วุตฺตํฯ ตสฺสํ คาถายํ ตสฺมา อรกฺขิตจิตฺตสฺส มารวสานุคตตฺตา สติสํวรอินฺทฺริยสํวราทิวเสน ภิกฺขุ รกฺขิตจิตฺโต อสฺส ภเวยฺย, ตสฺมา กามวิตกฺกาทิมิจฺฉาสงฺกปฺปโคจรสฺส มารวสานุคตตฺตา เนกฺขมฺมสงฺกปฺปาทิวเสน ภิกฺขุ สมฺมาสงฺกปฺปโคจโร อสฺส ภเวยฺย, ตสฺมา มิจฺฉาทิฏฺฐิหตจิตฺตสฺส มารวสานุคตตฺตา โยนิโสมนสิกาเรน ภิกฺขุ อุทยพฺพยํ ญตฺวาน สมฺมาทิฏฺฐิปุเรกฺขาโร อสฺส ภเวยฺย, ตสฺมา ถินมิทฺเธน หตจิตฺตสฺส มารวสานุคตตฺตา วีริยวเสน ภิกฺขุ ถินมิทฺธาภิภู อสฺส ภเวยฺย, ตาทิโส ภิกฺขุ สพฺพา ทุคฺคติโย ชเห ชหิสฺสตีติ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

‘‘ตสฺสํ คาถายํ กถํ ยุตฺติภาโว วิจาเรตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ รกฺขิตจิตฺตสฺส สมฺมาสงฺกปฺปโคจโร ภวิสฺสตีติ อตฺโถ ยุชฺชติ เอว, โน น ยุชฺชติฯ มิจฺฉาสงฺกปฺปานมฺปิ ชหิตตฺตา สมฺมาทิฏฺฐิปุเรกฺขาโร หุตฺวา วิหรนฺโต อุทยพฺพยํ ปฏิวิชฺฌิสฺสตีติ อตฺโถ ยุชฺชติ สมฺมาทิฏฺฐิปุเรกฺขารสฺส อุทยพฺพยานุปสฺสนาสมฺภวโตฯ