เมนู

16. สมาโรปนหารวิภงฺควิภาวนา

[50] เยน เยน สํวณฺณนาวิเสสภูเตน ปริกฺขารหารวิภงฺเคน สุตฺตตฺถานํ เหตุปจฺจโย วิภตฺโต, โส…เป.… วิภงฺโค ปริปุณฺโณ, ‘‘กตโม สมาโรปนหารวิภงฺโค’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตโม สมาโรปโน หาโร’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ เตสุ นิทฺทิฏฺเฐสุ โสฬสสุ เทสนาหาราทีสุ กตโม สํวณฺณนาวิเสโส สมาโรปโน หาโร สมาโรปนหารวิภงฺโค นามาติ ปุจฺฉติฯ ‘‘เย ธมฺมา ยํมูลา’’ติอาทินิทฺเทสสฺส อิทานิ มยา วุจฺจมาโน ‘‘เอกสฺมิํ ปทฏฺฐาเน ยตฺตกานิ ปทฏฺฐานานิ โอตรนฺตี’’ติอาทิโก วิตฺถารสํวณฺณนาวิเสโส สมาโรปนหารวิภงฺโค นามฯ

‘‘กิตฺตเก ปทฏฺฐาเน สุตฺเต วุตฺเต กิตฺตกานิ ปทฏฺฐานานิ สมาโรปยิตพฺพานี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘เอกสฺมิํ ปทฏฺฐาเน’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เอกสฺมิํ ปทฏฺฐาเน สุตฺเต วุตฺเต สติ อวุตฺตานิ ยตฺตกานิ ปทฏฺฐานานิ โอตรนฺติ สโมสรนฺติ, สพฺพานิ ตานิ อวุตฺตานิ ปทฏฺฐานานิ สุตฺเต วุตฺตานิ วิย นิทฺธารณวเสน อาเนตฺวา เทสนาย อาโรปยิตพฺพานิฯ ‘‘กานิ วิย สมาโรปยิตพฺพานี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ยถา อาวฏฺเฏ’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อาวฏฺเฏ หาเร เอกสฺมิํ ปทฏฺฐาเน สุตฺเต วุตฺเต สติ สุตฺเต อวุตฺตานิ พหุกานิ ปทฏฺฐานานิ โอตรนฺติ, ตานิ พหุกานิ ปทฏฺฐานานิ ปริเยสิตพฺพานิ ยถา, เอวํ สมาโรปเน หาเรปิ พหุกานิ ปทฏฺฐานานิ เทสนาย สมาโรปยิตพฺพานีติ อตฺโถฯ

‘‘เกวลํ ปน ปทฏฺฐานวเสเนว สมาโรปนา กาตพฺพา กิํ, อุทาหุ อญฺญวเสนาปิ สมาโรปนา กาตพฺพา กิ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา อญฺญวเสนาปิ สมาโรปนา กาตพฺพา; ตสฺมา สมาโรปนา จตุพฺพิธา กาตพฺพาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตตฺถ สมาโรปนา จตุพฺพิธา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ตตฺถาติ ตาสุ สมาโรปยิตพฺพสมาโรปนาสุ ปทฏฺฐานํ ปทฏฺฐานสมาโรปนา, เววจนํ เววจนสมาโรปนา, ภาวนา ภาวนาสมาโรปนา, ปหานํ ปหานสมาโรปนา, อิติ อิมินา ปเภเทน สมาโรปนา จตุพฺพิธา กาตพฺพาฯ

‘‘ตาสุ จตุพฺพิธาสุ สมาโรปนาสุ กตมา ปทฏฺฐานสมาโรปนา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ตถา ปุจฺฉิตฺวา ปทฏฺฐานสมาโรปนํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ กตมา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สุตฺเต วุตฺเตน ปทฏฺฐาเนน สุตฺเต อวุตฺตานํ ปทฏฺฐานานํ สมาโรปนา กตมาติ ปุจฺฉติฯ

สพฺพปาปสฺส อกุสลสฺส ยํ อกรณํ อกรณเหตุ สาสนํ อตฺถิ, เอตํ สาสนํ พุทฺธานํ สาสนํ โอวาโท โหติ, อถ วา อกรณํ อกรณตฺถาย ยํ สาสนํ อตฺถิ, เอตํ พุทฺธานํ สาสนํ โอวาโท โหติ, น ยสฺส กสฺสจิ สาสนนฺติ อตฺโถฯ อกรณนฺติ หิ สมฺปทานตฺเถ ปวตฺตํ ปจฺจตฺตวจนํ ยถา ‘‘กิสฺส อตฺถาย กิมตฺถ’’นฺติฯ กุสลสฺส สมฺปทา สมฺปทาย ยํ สาสนํ อตฺถิ, เอตํ พุทฺธานํ สาสนํฯ สจิตฺตปริโยทาปนํ สจิตฺตปริโยทาปนตฺถํ ยํ สาสนํ อตฺถิ, เอตํ พุทฺธานํ สาสนํ โหติฯ

อิติ เอวํปกาเรน วุตฺตสฺส ตสฺส สาสนสฺส กิํ ปทฏฺฐานนฺติ วิเสสสฺส วิเสสปทฏฺฐานํ ปุน ปุจฺฉติฯ อิทํ สุจริตตฺตยํ สาสนสฺส โอวาทสฺส ปทฏฺฐานํ สุจริตตฺตเยน เหตุนา สาสนตฺตาติ ทฏฺฐพฺพํ ยถา ‘‘อนฺเนน วสตี’’ติอาทิฯ ‘‘สุจริตตฺตเย ปทฏฺฐาเน วุตฺเต กตมํ ปทฏฺฐานํ สมาโรปยิตพฺพ’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ ยํ กายิกญฺจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อิทํ ขนฺธตฺตยํ สาสนสฺส ปทฏฺฐานํ สมาโรปยิตพฺพํ, ‘‘ขนฺธตฺตเย ปทฏฺฐาเน สมาโรปยิเต กตมํ สมาโรปยิตพฺพ’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ สีลกฺขนฺโธ จา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อิทํ สมถวิปสฺสนาทฺวยํ สาสนสฺส ปทฏฺฐานํ สมาโรปยิตพฺพํฯ ‘‘สมถวิปสฺสนาทฺวเย ปทฏฺฐาเน สมาโรปยิเต กตมํ ปทฏฺฐานํ สมาโรปยิตพฺพ’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ สมถสฺส ผล’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ อิทํ ผลทฺวยํ สาสนสฺส ปทฏฺฐานํ สมาโรปยิตพฺพํฯ

สาสนสฺส ปทฏฺฐานานิ สมาโรปยิตพฺพานีติ อาจริเยน นิทฺธาเรตฺวา วิภตฺตานิ, อมฺเหหิ จ ญาตานิ, ‘‘อิทานิ กตมสฺส กตมํ ปทฏฺฐานํ สมาโรปยิตพฺพ’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘วนํ วนถสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อิทํ กามคุณปญฺจกํ วนํ ตณฺหาภูตสฺส วนถสฺส ปทฏฺฐานํ ตณฺหาวตฺถุภาวโต, ‘‘อิตฺถี’’ติ วา ‘‘ปุริโส’’ติ วา นิมิตฺตคฺคาหสงฺขาตํ อิทํ วนํ ‘‘อโห จกฺขุ, อโห โสตํ, อโห ฆานํ, อโห ชิวฺหา, อโห กาโย’’ติ เตสํ เตสํ องฺคปจฺจงฺคานํ อนุพฺยญฺชนคฺคาหสงฺขาตสฺส วนถสฺส ปทฏฺฐานํ สมาโรปยิตพฺพํฯ

อปริญฺญาตํ ทฺวาทสายตนสงฺขาตํ อิทํ วนํ สํโยชนสงฺขาตสฺส วนถสฺส ปทฏฺฐานํ สมาโรปยิตพฺพํ, อายตนํ ปฏิจฺจ สํโยชนุปฺปชฺชนโต อนุสยสงฺขาตํ อิทํ วนํ ปริยุฏฺฐานสงฺขาตสฺส วนถสฺส ปทฏฺฐานํ สมาโรปยิตพฺพํฯ ‘‘ปญฺจกามคุณาทีนํ วนภาโว จ ตณฺหาทีนํ วนถภาโว จ เกน อมฺเหหิ สทฺทหิตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘เตนาห ภควา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เตน ปญฺจกามคุณาทีนํ วนภาเวน จ ตณฺหาทีนํ วนถภาเวน จ ภควา ‘‘เฉตฺวา วนญฺจ วนถญฺจา’’ติ ยํ วจนํ อาห, เตน ภควโต วจเนน วจนานุสาเรน สทฺทหิตพฺโพติฯ อยนฺติ อยํ ‘‘เอกสฺมิํ ปทฏฺฐาเน’’ติอาทิสํวณฺณนาฯ ปทฏฺฐาเนนาติ เอเกเกน ปทฏฺฐาเนนฯ สมาโรปนาติ ตทญฺญปทฏฺฐานานํ สมาโรปนา ฯ สมาโรเปนฺติ สมาโรปยิตพฺพานิ เอตาย สํวณฺณนายาติ สมาโรปนาติ วิคฺคโหติฯ (1)

[51] ปทฏฺฐาเนน สมาโรปนา อาจริเยน นิทฺทิฏฺฐา, อมฺเหหิ จ ญาตา, ‘‘กตมา เววจเนน สมาโรปนา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตมา เววจเนนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถาติ ตาสุ จตูสุ ปทฏฺฐานสมาโรปนาทีสุ สมาโรปนาสุ เววจเนน เอเกเกน โรตทญฺญเววจนานํ สมาโรปนา กตมาติ ปุจฺฉติฯ ‘‘ราควิราคา’’ติ จ ‘‘เจโตวิมุตฺตี’’ติ จ ‘‘เสกฺขผล’’นฺติ จ อิทํ วจนตฺตยํ อนาคามิผลตฺถตฺตา อนาคามิผลสฺส เววจนํฯ ‘‘อวิชฺชาวิราคา’’ติ จ ‘‘ปญฺญาวิมุตฺตี’’ติ จ ‘‘อเสกฺขผล’’นฺติ จ อิทํ วจนตฺตยํ อรหตฺตผลตฺถตฺตา อรหตฺตผลสฺส เววจนํฯ อิมินา นเยน เสเสสุ โยชนา กาตพฺพาฯ (2)

เววจเนน สมาโรปนา อาจริเยน นิทฺทิฏฺฐา, อมฺเหหิ จ ญาตา, ‘‘กตมา ภาวนาย สมาโรปนา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตมา ภาวนายา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถาติ ตาสุ จตูสุ ปทฏฺฐานสมาโรปนาทีสุ กตมาย เทสิตาย ภาวนาย กตเมสานํ อเทสิตานํ ภาวนาโรปนา กตมาติ ปุจฺฉติฯ ยถา เยน ปกาเรน ยํ ภาวนํ ภควา ‘‘ตสฺมาติห, ตฺวํ ภิกฺขุ, กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ, อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺส’’นฺติ (สํ. นิ. 5.369, 371, 395, 415) อาห, ตถา เตน ปกาเรน ตาย ภาวนาย ตทญฺญภาวนาปิ สมาโรปยิตพฺพาติ อตฺโถฯ

‘‘ตสฺมาติหา’’ติอาทิปาเฐ ‘‘กิํ ภาวนํ ภควา อาหา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘อาตาปี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘อาตาปี’’ติ วจเนน วีริยินฺทฺริยํ ภควา อาหฯ ‘‘สมฺปชาโน’’ติ วจเนน ปญฺญินฺทฺริยํ ภควา อาหฯ ‘‘สติมา’’ติ วจเนน สตินฺทฺริยํ อาหฯ ‘‘วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺส’’นฺติ วจเนน สมาธินฺทฺริยํ อาหฯ ‘‘เอวํ วุตฺเต กตมา ภาวนา สมาโรปยิตพฺพา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘เอวํ กาเย กายานุปสฺสิโน วิหรโต จตฺตาโร สติปฏฺฐานา ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉนฺตี’’ติ วุตฺตํฯ เอวํ วุตฺตาย วีริยินฺทฺริยาทิภาวนาย จตฺตาโร สติปฏฺฐานา สมาโรปยิตพฺพาติ อตฺโถฯ เกน การเณน ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉนฺตีติ ปุจฺฉติฯ จตุนฺนํ อินฺทฺริยานํ อินฺทฺริยภาเวน, ภาเวตพฺพภาเวน วา เอกลกฺขณตฺตา ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉนฺตีติ วิสฺสชฺเชติฯ ‘‘เตสุ สมาโรปิเตสุ กตเม สมาโรปยิตพฺพา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘จตูสู’’ติอาทิ วุตฺตํฯ จตูสุ สติปฏฺฐาเนสุ ภาวิยมาเนสุ สมาโรปยิตพฺเพสุ จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉนฺตีติ สมาโรปยิตพฺพาติ อตฺโถฯ เสเสสุปิ เอวเมว สมาโรปยิตพฺพาฯ

ภาวนาย สมาโรปนา อาจริเยน วิภตฺตา, อมฺเหหิ จ ญาตา, ‘‘กตมา ปหาเนน สมาโรปนา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตมา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถาติ ตาสุ จตูสุ ปทฏฺฐานสมาโรปนาทีสุ กตเมน เทสิเตน ปหาเนน กตเมสํ อเทสิตานํ ปหานานํ กตมา สมาโรปนาติ ปุจฺฉติฯ ‘‘กาเย กายานุปสฺสี วิหรนฺโต อสุเภ ‘สุภ’นฺติ วิปลฺลาสํ ปชหตี’’ติ เทสิเตน ‘‘สุภ’’นฺติ วิปลฺลาสปฺปหาเนน กพฬีการาหารปริญฺญาย ปริพนฺธกิเลสกามุปาทานปฺปหานาทโยปิ สมาโรปยิตพฺพาฯ

‘‘เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรนฺโต ทุกฺเข ‘สุข’นฺติ วิปลฺลาสํ ปชหตี’’ติ เทสิเตน ‘‘สุข’’นฺติ วิปลฺลาสปฺปหาเนน ผสฺสาหารปริญฺญาย ปริพนฺธกิเลสภวุปาทานปฺปหานาทโยปิ สมาโรปยิตพฺพาฯ

‘‘จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรนฺโต อนิจฺเจ ‘นิจฺจ’นฺติ วิปลฺลาสํ ปชหตี’’ติ เทสิเตน ‘‘นิจฺจ’’นฺติ วิปลฺลาสปฺปหาเนน วิญฺญาณาหารปริญฺญาย ปริพนฺธกิเลสทิฏฺฐุปาทานปฺปหานาทโยปิ สมาโรปยิตพฺพาฯ

‘‘ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรนฺโต อนตฺตนิ ‘อตฺตา’ติ วิปลฺลาสํ ปชหตี’’ติ เทสิเตน ‘‘อตฺตา’’ติ วิปลฺลาสปฺปหาเนน มโนสญฺเจตนาหารปริญฺญาย? มโนสญฺเจตนาหารปริญฺญาย ปริพนฺธกิเลสอตฺตวาทุปาทานปฺปหานาทโยปิ สมาโรปยิตพฺพาติ อธิปฺปาโยฯ (4)

ปหานหาโร ปน ลกฺขณหารวิภงฺควณฺณนายํ วุตฺโตเยวาติ อิธ น วทามฯ

‘‘สุตฺเต เทสิเตน เอเกเกน ปทฏฺฐานาทิเกน อเทสิตานํ ปทฏฺฐานาทีนํ สมาโรปนภาโว เกน อมฺเหหิ วิชานิตพฺโพ สทฺทหิตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘เตนาห อายสฺมา’’ติอาทิมาหฯ เตน ตถา สมาโรปนภาเวน อายสฺมา มหากจฺจาโน –

‘‘เย ธมฺมา ยํมูลา, เย เจกตฺถา ปกาสิตา มุนินา;

เต สมาโรปยิตพฺพา, เอส สมาโรปโน หาโร’’ติ –

ยํ วจนํ อาห, เตน วจเนน วจนานุสาเรน ตถา สมาโรปนภาโว ตุมฺเหหิ วิชานิตพฺโพ สทฺทหิตพฺโพติ วุตฺตํ โหติฯ

‘‘กิํ ปน เอตฺตาวตา สมาโรปโน หาโร ปริปุณฺโณ, อญฺโญ นิยุตฺโต นตฺถี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘นิยุตฺโต สมาโรปโน หาโร’’ติ วุตฺตํฯ สุตฺเต เทสิเตน นเยน ปทฏฺฐานาทิเกน อเทสิตานิ ปทฏฺฐานานิ สมาโรปยิตพฺพานิ ภวนฺติ, เตน เตน ปทฏฺฐานาทิเกน อเทสิตานํ ปทฏฺฐานาทีนํ สมาโรปโน หาโร นิยุตฺโต นิทฺธาเรตฺวา ยุญฺชิตพฺโพติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

อิติ สมาโรปนหารวิภงฺเค สตฺติพลานุรูปา รจิตา

วิภาวนา นิฏฺฐิตาฯ

ปณฺฑิเตหิ ปน อฏฺฐกถาฏีกานุสาเรน คมฺภีรตฺโถ วิตฺถารโต วิภชิตฺวา คเหตพฺโพฯ

อิเม ยถาวุตฺตา โสฬส สํวณฺณนาวิเสสา สํวณฺเณตพฺพตฺเถสุ อญฺญาณสํสยานํ หรณโต อปนยนโต หารา นามาติฯ

นิฏฺฐิตา หารวิภงฺควารวิภาวนาฯ

1. เทสนาหารสมฺปาตวิภาวนา

[52] เยน เยน สํวณฺณนาวิเสสภูเตน เทสนาหารวิภงฺคาทิหารวิภงฺเคน อสฺสาทาทโย นานาสุตฺตตฺถา วิภตฺตา, โส สํวณฺณนาวิเสสภูโต เทสนาหารวิภงฺคาทิหารวิภงฺโค ปริปุณฺโณฯ

‘‘โสฬส หารา ปฐมํ, ทิสาโลจนโต ทิสา วิโลเกตฺวา;

สงฺขิปิย องฺกุเสน หิ, นเยหิ ตีหิ นิทฺทิเส สุตฺต’’นฺติฯ (เนตฺติ. 4 นยสงฺเขป) –

คาถา นิทฺเทสวาเร อาจริเยน วุตฺตา, ตสฺสา คาถาย นิทฺเทโส หารวิภงฺควารสฺส อาทิมฺหิ น วิภตฺโต, ‘‘กุหิญฺจิ วิภตฺโต, หารสมฺปาเต วา วิภตฺโต กิํ, อุทาหุ นยสมุฏฺฐานหาเร วา วิภตฺโต กิ’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘หารสมฺปาเต วิภตฺโต’’ติ ตุมฺเหหิ ทฏฺฐพฺโพติ วิญฺญาปนตฺถํ ‘‘โสฬส หารา ปฐม’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ