เมนู

2. อุทฺเทสวารอตฺถวิภาวนา

[1] เอวํ สงฺคหวาเรน สงฺเขปโต ทสฺสิเต หาราทโย อิทานิ วิภาเคน ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ กตเม โสฬส หารา’’ติอาทิเทสนา อารทฺธา ฯ อถ วา โสฬสหาราทิสมุทายา เนตฺติ นาม มยา มหากจฺจาเนน นิทฺทิฏฺฐาติ วุตฺตา, ‘‘กตเม เต โสฬส หารา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา วุตฺตํ ‘‘ตตฺถ โสฬส หารา’’ตฺยาทิฯ ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ โสฬสหาราทีสุฯ เทสนา หาโร, วิจโย หาโร…เป.… สามาโรปโน หาโรติ อิเม โสฬส หาราติ ทฏฺฐพฺพาฯ

ตตฺถ สพฺพสาธารณตฺตา หารปทสฺส วจนตฺโถ ปฐมํ วตฺตพฺโพฯ เกนฏฺเฐน หาราติ? หรียนฺติ เอเตหีติ หาราฯ เอเตหิ สํวณฺณนาวิเสเสหิ สํวณฺณิเยสุ สุตฺตเคยฺยาทีสุ อญฺญาณสํสยวิปลฺลาสา หรียนฺติ, อิติ อญฺญาณาทิหรณการณตฺตา ‘‘เอเตหี’’ติ ปเทน นิทฺทิฏฺฐา สํวณฺณนาวิเสสา หารา นาม, หร-ธาตุยา อาจริยสฺส วจีเภทสทฺโท, ตํสมุฏฺฐาปโก จิตฺตุปฺปาโท จ มุขฺยตฺโถ, เวเนยฺยานํ สํวณฺเณตพฺพสุตฺตสฺส อตฺถชานนาทิญาณสมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาโท การณูปจารตฺโถ, ตสฺส อุปนิสฺสยปจฺจยภูตานํ สํวณฺณนาวิเสสานํ อุปนิสฺสยปจฺจยสตฺติ ผลูปจารตฺโถ, อิติ-สทฺเทน สา อุปนิสฺสยปจฺจยสตฺติเยว ปรามสียติฯ ตํสตฺติสมฺปนฺนา สํวณฺณนาวิเสสา ณ-ปจฺจยตฺถา โหนฺติฯ เอส นโย เอวรูเปสุ ฐาเนสุปิฯ วิตฺถาโร อฏฺฐกถายํ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 1) วุตฺโต เอวฯ

อสาธารณโต ปน เทสียติ เอตายาติ เทสนาฯ เอตาย สํวณฺณนาย สํวณฺเณตพฺพสุตฺตตฺโถ เทสียติ สํวณฺณียติ สํวณฺณนานุสาเรน ญาปียติ, อิติ ญาปนการณตฺตา ‘‘เอตายา’’ติ ปเทน นิทฺทิฏฺฐา วิเสสสํวณฺณนา เทสนา นาม, น ปาฬิเทสนา, ปาฬิเทสนาย สํวณฺเณตพฺพสํวณฺณนาภาเวน สหจรณโต วา เทสนาฯ กิญฺจาปิ อญฺเญ หารา เทสนาปาฬิสงฺขาตสฺส สุตฺตสฺส อตฺถสํวณฺณนาภาวโต เทสนาย สหจาริโน โหนฺติ, อยํ ปน หาโร เยภุยฺเยน ยถารุตวเสเนว วิญฺญายมานตฺตา ปาฬิเทสนาย สห จรตีติ วตฺตพฺพตํ อรหติ, น ตถา ปเรฯ น หิ อสฺสาทาทีนวนิสฺสรณาทิสนฺทสฺสนลกฺขณรหิตา ปาฬิเทสนา อตฺถิ, อยญฺจ หาโร อสฺสาทาทิสนฺทสฺสนลกฺขโณติฯ

วิจิยนฺติ เอเตนาติ วิจโย

เอเตน สํวณฺณนาวิเสเสน สุตฺเต ปทปญฺหาทโย วิจิยนฺติ, อิติ วิจารณการณตฺตา โส สํวณฺณนาวิเสโส วิจโย นามฯ กตฺวตฺถาธิกรณตฺถาปิ ลพฺภนฺติฯ สํวณฺเณตพฺพสุตฺเตน ปทปญฺหาทิวิจยนลกฺขโณ สํวณฺณนาวิเสโส วิจโย หาโร

ยุตฺตายุตฺติ วิจารียติ เอตายาติ ยุตฺติฯ เอตาย วิเสสสํวณฺณนาย สพฺเพสํ หารานํ ภูมิโคจรานํ ยุตฺตายุตฺติ วิจารียติ, อิติ วิจารณการณตฺตา ‘‘เอตายา’’ติ ปเทน นิทฺทิฏฺฐา วิเสสสํวณฺณนา ยุตฺติ นามฯ อิธ อุตฺตรปทโลโป ทฏฺฐพฺโพ, ยุตฺติยา วิจารณา, วิจารณียภาเวน สหจรณโต วา ยุตฺติฯ สพฺพหารานํ ภูมิโคจรานํ ยุตฺตายุตฺติวิจารณลกฺขโณ สํวณฺณนาวิเสโส ยุตฺติ หาโร

ปทติ ปวตฺเตติ ผลํ เอเตนาติ ปทํ, การณํฯ ฐนฺติ ติฏฺฐนฺติ เอตฺถ ผลานิ ตทายตฺตวุตฺติตายาติ ฐานํ, การณํฯ ปทญฺจ ตํ ฐานญฺจาติ ปทฏฺฐานํ, อาสนฺนการณํฯ สุตฺเต อาคตธมฺมานํ ปทฏฺฐานํ วิจารียติ เอตายาติ ปทฏฺฐานา, วิเสสสํวณฺณนา, วิจารณโลโปว, สุตฺเต อาคตธมฺมานํ ปทฏฺฐานานํ, เตสญฺจ ปทฏฺฐานานํ วิจารณลกฺขโณ สํวณฺณนาวิเสโส ปทฏฺฐาโน หาโร

สุตฺเต อวุตฺตาปิ สมานลกฺขณา ธมฺมา ลกฺขียนฺติ เอเตน สํวณฺณนาวิเสเสนาติ ลกฺขโณ, สุตฺเต วุตฺเตน ธมฺเมน สมานลกฺขณานํ ธมฺมานํ อวุตฺตานมฺปิ นิทฺธารณลกฺขโณ สํวณฺณนาวิเสโส ลกฺขโณ หาโร

สุตฺเต ทสฺสิยมานา นิพฺพจนาทโย จตฺตาโรปิ วิยูหียนฺติ วิภาเคน สมฺปิณฺฑียนฺติ เอตฺถ, เอเตน วาติ พฺยูโห, จตุนฺนํ นิพฺพจนาทีนํ พฺยูโห จตุพฺยูโหฯ นิพฺพจนาธิปฺปายพฺยญฺชนานญฺเจว เทสนานิทานสฺส จ ปุพฺพาปเรน สทฺธิํ สนฺทสฺสนลกฺขโณ สํวณฺณนาวิเสโส จตุพฺยูโห หาโร

เทสนาย คหิตธมฺเมน สภาคา, วิสภาคา จ ธมฺมา อาวฏฺฏียนฺติ เอตฺถ, เอเตน วาติ อาวฏฺโฏ, เทสนาย คหิตธมฺมานํ สภาควิสภาคธมฺมวเสน อาวฏฺฏนลกฺขโณ สํวณฺณนาวิเสโส อาวฏฺโฏ หาโร

อสาธารณาสาธารณานํ สํกิเลสธมฺเม, โวทานธมฺเม จ สาธารณาสาธารณโต, ปทฏฺฐานโต, ภูมิโต จ วิภชนลกฺขโณ สํวณฺณนาวิเสโส วิภตฺติ หาโร

สุตฺเต นิทฺทิฏฺฐา ธมฺมา ปฏิปกฺขวเสน ปริวตฺตียนฺติ อิมินา, เอตฺถ วาติ ปริวตฺโต, สุตฺเต นิทฺทิฏฺฐานํ ธมฺมานํ ปฏิปกฺขโต ปริวตฺตนลกฺขโณ สํวณฺณนาวิเสโส ปริวตฺตโน หาโร

สุตฺเต วุตฺตสฺส เอกสฺเสว อตฺถสฺส วาจกํ วิวิธํ วจนํ เอตฺถ สํวณฺณนาวิเสเสติ วิวจนํ, วิวจนเมว เววจนํ, สุตฺเต วุตฺเต เอกสฺมิํ อตฺเถ อเนกปริยายสทฺทโยชนาลกฺขโณ สํวณฺณนาวิเสโส เววจโน หาโร

สุตฺเต วุตฺตา อตฺถา ปกาเรหิ ญาปียนฺติ อิมินา, เอตฺถ วาติ ปญฺญตฺติ, เอเกกสฺส ธมฺมสฺส อเนกาหิ ปญฺญตฺตีหิ ปญฺญาเปตพฺพาการลกฺขโณ สํวณฺณนาวิเสโส ปญฺญตฺติ หาโร

สุตฺตาคตา ธมฺมา ปฏิจฺจสมุปฺปาทาทีสุ โอตรียนฺติ อนุปฺปเวสียนฺติ เอตฺถ, เอเตน วาติ โอตรโณ, ปฏิจฺจสมุปฺปาทาทิมุเขหิ สุตฺตตฺถสฺส โอตรณลกฺขโณ สํวณฺณนาวิเสโส โอตรโณ หาโร

สุตฺเต ปทปทตฺถปญฺหารมฺภา โสธียนฺติ สมาธียนฺติ เอตฺถ, เอเตน วาติ โสธโน, สุตฺเต ปทปทตฺถปญฺหารมฺภานํ โสธนลกฺขโณ สํวณฺณนาวิเสโส โสธโน หาโร

สามญฺญวิเสสภูตา ธมฺมา วินา วิกปฺเปน อธิฏฺฐียนฺติ อนุปฺปวตฺตียนฺติ เอตฺถ, เอเตน วาติ อธิฏฺฐาโน, สุตฺตาคตานํ ธมฺมานํ อวิกปฺปนวเสน สามญฺญวิเสสนิทฺธารณลกฺขโณ สํวณฺณนาวิเสโส อธิฏฺฐาโน หาโร

โย เหตุ เจว ปจฺจโย จ ผลํ ปริกโรติ อภิสงฺขโรติ, อิติ โส เหตุ เจว ปจฺจโย จ ปริกฺขาโร, โย สํวณฺณนาวิเสโส ตํ ปริกฺขารํ เหตุญฺเจว ปจฺจยญฺจ อาจิกฺขติ, อิติ โส สํวณฺณนาวิเสโส ปริกฺขาโร นามฯ สุตฺเต อาคตธมฺมานํ ปริกฺขารสงฺขาเต เหตุปจฺจเย นิทฺธาเรตฺวา สํวณฺณนาลกฺขโณ สํวณฺณนาวิเสโส ปริกฺขาโร หาโร

สุตฺเต อาคตธมฺมา ปทฏฺฐานาทิมุเขน สมาโรปียนฺติ เอตฺถ, เอเตน วาติ สมาโรปโน, สุตฺเต อาคตธมฺมานํ ปทฏฺฐานเววจนภาวปหานสมาโรปนวิจารณลกฺขโณ สํวณฺณนาวิเสโส สมาโรปโน หาโรฯ ภาวสาธนวเสนาปิ สพฺพตฺถ วจนตฺโถ วตฺตพฺโพติ ตสฺสาปิ วเสน โยเชตพฺพนฺติฯ เสสํ สํวณฺณนานุสาเรน ญาตพฺพนฺติฯ

‘‘ตตฺถ กตเม โสฬส หารา เทสนา’’ตฺยาทินา หารสรูปํ วุตฺตํ, กิมตฺถํ ‘‘ตสฺสานุคีติ’’ตฺยาทิ วุตฺตนฺติ? อนุคีติคาถาย สุขคฺคหณตฺถํ ปุน ‘‘ตสฺสานุคีติ เทสนา วิจโย ยุตฺติ’’ตฺยาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ตสฺสาติ หารุทฺเทสสฺสฯ อนุคีตีติ อนุ ปจฺฉา คายนคาถาฯ ปญฺจทโสติ ปญฺจทสโมฯ โสฬโสติ โสฬสโมฯ อตฺถโต อสํกิณฺณาติ เทสนาทิปทตฺถโต ลกฺขณตฺถโต สงฺกรโต รหิตาฯ เตน วุตฺตํ อฏฺฐกถายํ ‘‘โส จ เนสํ อสงฺกโร ลกฺขณนิทฺเทเส สุปากโฏ โหตี’’ติฯ เสสํ สํวณฺณนานุสาเรน ญาตพฺพนฺติฯ ‘‘เกจิ หารา เกหิจิ หาเรหิ สํกิณฺณา วิย ทิสฺสนฺติ, กสฺมา อสํกิณฺณาติ ญาตพฺพ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา วุตฺตํ ‘‘เอเตสญฺเจวา’’ติอาทิฯ ตตฺถ เอเตสญฺเจว ภวตีติ เอเตสํ โสฬสนฺนํ หารานํ ยถา เยนากาเรน อสงฺกโร โหติ, ตถา อสงฺกรากาเรน ภวติฯ อยติ ปวตฺตติ นยวิภตฺตีติ อยา, วิตฺถาเรน อยาติ วิตฺถารตยา, ต-กาโร มิสฺสกโทสาปคมตฺถาย อาคโต, นยวิภตฺติวิเสสวจนํฯ นเยน ญาเยน วิภตฺติ นยวิภตฺติ, น ปญฺจนยวิภตฺตาหารานํ วิตฺถาเรน ปวตฺตา ญายวิภตฺติ ตถา อสงฺกรากาเรน ภวติ ตสฺมิํ อสํกิณฺณาติ ญาตพฺพาติ อธิปฺปาโยฯ

[2] โสฬส หารา สรูปโต วุตฺตา, อมฺเหหิ จ วิญฺญาตา, ‘‘กตเม ปญฺจ นยา’’ติ วตฺตพฺพภาวโต ตถา ปุจฺฉิตฺวา สรูปโต อุทฺทิสิตุํ ‘‘ตตฺถ กตเม ปญฺจ นยา’’ตฺยาทิ วุตฺตํฯ อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘เอวํ หาเร อุทฺทิสิตฺวา อิทานิ นเย อุทฺทิสิตุํ ‘ตตฺถ กตเม’ติอาทิ วุตฺต’’นฺติ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 2) วุตฺตํฯ ‘‘ตตฺถ นยนฺติ สํกิเลเส, โวทาเน จ วิภาคโต ญาเปนฺตีติ นยา, นียนฺติ วา ตานิ เอตฺถ, เอเตหิ วาติ นยา’’ติอาทินา (เนตฺติ. อฏฺฐ. 2) อฏฺฐกถายํ วิตฺถาเรน วจนตฺโถ วุตฺโตฯ นี-ธาตุยา นนฺทิยาวฏฺฏาทินยานุสาเรน สํกิเลเส, โวทาเน จ อาลมฺพิตฺวา ปวตฺโต ญาณสมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาโท มุขฺยตฺโถ, นนฺทิยาวฏฺฏาทินยานํ อุปนิสฺสยปจฺจยสตฺติ ผลูปจารโต คหิตา, อิติ-สทฺโท ตํ ผลูปจารโต คหิตสตฺติํ ปรามสิ, ตํสตฺติสหิตา นนฺทิยาวฏฺฏาทินยา อ-ปจฺจยตฺถาฯ

ตณฺหาอวิชฺชาหิ สํกิเลสปกฺขสฺส สุตฺตสฺส, สมถวิปสฺสนาหิ โวทานปกฺขสฺส สุตฺตสฺส จตุสจฺจโยชนมุเขน นยนลกฺขโณ สํวณฺณนาวิเสโส นนฺทิยาวฏฺโฏ นโยฯ ตตฺถ จตุสจฺจนฺติ ตณฺหา จ อวิชฺชา จ ภวมูลตฺตา สมุทยสจฺจํ, อวเสสา เตภูมกา ธมฺมา ทุกฺขสจฺจํ, สมถวิปสฺสนา มคฺคสจฺจํ, เตน ปตฺตพฺพา อสงฺขตธาตุ นิโรธสจฺจนฺติฯ

ตีหิ อวยเวหิ โลภาทีหิ สํกิเลสปกฺเข, ตีหิ อวยเวหิ อโลภาทีหิ จ โวทานปกฺเข ปุกฺขโล โสภโนติ ติปุกฺขโล, อกุสลมูเลหิ สํกิเลสปกฺขสฺส, กุสลมูเลหิ โวทานปกฺขสฺส สุตฺตตฺถสฺส จตุสจฺจโยชนมุเขน นยนลกฺขโณ สํวณฺณนาวิเสโส ติปุกฺขโล

สีหสฺส ภควโต วิกฺกีฬิตํ เอตฺถ นเยติ สีหวิกฺกีฬิโต, สุภสญฺญาทีหิ วิปลฺลาเสหิ สกลสํกิเลสปกฺขสฺส, สทฺธินฺทฺริยาทีหิ โวทานปกฺขสฺส สุตฺตตฺถสฺส จตุสจฺจโยชนมุเขน นยนลกฺขโณ สํวณฺณนาวิเสโส สีหวิกฺกีฬิตนโย

อตฺถนยตฺตยทิสาภาเวน กุสลาทิธมฺมานํ อาโลจนํ ทิสาโลจนํฯ ตสฺส ตสฺส อตฺถนยสฺส โยชนตฺถํ กเตสุ สุตฺตสฺส อตฺถวิสฺสชฺชเนสุ เย โวทานาทโย, สํกิเลสิกา จ ตสฺส ตสฺส นยสฺส ทิสาภูตา ธมฺมา สุตฺตโต นิทฺธาเรตฺวา กถิตา, เตสํ ยถาวุตฺตธมฺมานํ จิตฺเตเนว ‘‘อยํ ปฐมา ทิสา, อยํ ทุติยา ทิสา’’ติอาทินา อาโลจนํ ทิสาโลจนํ

ตถา อาโลจิตานํ ธมฺมานํ อตฺถนยตฺตยโยชเน สมานยนโต องฺกุโส วิยาติ องฺกุโส, ตสฺส ตสฺส นยสฺส ทิสาภูตานํ กุสลาทิธมฺมานํ สมานยนํ องฺกุโส นโย

ลญฺเชตีติ ลญฺชโกฯ โย นโย สุตฺตตฺถํ ลญฺเชติ ปกาเสติ, อิติ ลญฺชนโต ปกาสนโต โส นโย ลญฺชโก นาม, นโย จ โส ลญฺชโก จาติ นยลญฺชโกฯ นยลญฺชโก ปฐโม นนฺทิยาวฏฺโฏ นาม, นยลญฺชโก ทุติโย ติปุกฺขโล นาม, นยลญฺชโก ตติโย สีหวิกฺกีฬิโต นามาติ โยเชตพฺโพฯ

อุคฺคตานํ วิเสเสน อุคฺคโตติ อุตฺตโม, ตํ อุตฺตมํฯ คตาติ ญาตา, มตาติ อตฺโถฯ ‘‘มตา’’ติ วา ปาโฐฯ เสสเมตฺถ วุตฺตนยานุสาเรนปิ สํวณฺณนานุสาเรนปิ ชานิตพฺพนฺติฯ

ยถาวุตฺตนยวิเสสสํวณฺณนาย ฏีกายํ –

‘‘สมูหาทิํ อุปาทาย โลกสงฺเกตสิทฺธา โวหารมตฺตตา สมฺมุติสภาโว, ปถวีผสฺสาทีนํ กกฺขฬผุสนาทิลกฺขณํ ปรมตฺถสภาโวฯ อยญฺเหตฺถ สงฺเขโป – ยสฺมิํ ภินฺเน, อิตราโปเห วา จิตฺเตน กเต น ตถา พุทฺธิ, อิทํ สมฺมุติสจฺจํ ยถา ฆเฏ, สสมฺภารชเล จ, ตพฺพิปริยาเยน ปรมตฺถสจฺจ’’นฺติ –

วจเน ฆฏกถลอาปชลกทฺทมาทิสงฺขาตํ สมูหาทิํ อุปาทาย โลกสฺส ปุพฺเพ ฆฏกถลอาปชลกทฺทมาทิสงฺเกตสิทฺธา ฆฏกถลอาปชลกทฺทมาทิโวหารมตฺตตา สมฺมุติสภาโว สงฺเกตวเสน อวิตถตฺตาฯ ปถวีอาทีนํ กกฺขฬาทิลกฺขณํ, ผสฺสาทีนํ ผุสนาทิลกฺขณํ ปรมตฺถสภาโวฯ ‘‘ยทิ เอวํ ฆฏาทิเก อภินฺเน วา อาปาทิเก วา อนุรูเปน อูนภาเวน อปฺปวตฺตมาเน วา สติ สมฺมุติภาโว โหตุ, ภินฺเน วา อูเน วา กถํ สมฺมุติภาโว ภเวยฺย, ปถวีผสฺสาทีนมฺปิ ภิชฺชมานตฺตา, กกฺขฬผุสนาทีนญฺจ ปถวีผสฺสาทีหิ อนญฺญตฺตา กถํ ปรมตฺถสภาโว ภเวยฺย, กตเมน สงฺเขเปน อตฺเถน สมฺมุติสภาโว, ปรมตฺถสภาโว จ อมฺเหหิ ชานิตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพภาวโต ‘‘อยญฺเหตฺถ สงฺเขโป’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ เอตฺถาติ เอเตสุ สมฺมุติสภาวปรมตฺถสภาเวสุ อยํ นโย วุจฺจมาโน สงฺเขโป อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

ยสฺมิํ ฆฏาทิเก ภินฺเน สติ ตโต ฆฏาทิโต อิตโร กถลาทิภาโว จิตฺเตน ปุพฺเพ กเตน ยถา เยน กถลาทิโวหาเรน ภวติ, ยสฺมิํ อาปาทิเก สมฺภารชลาทิเก อูนภาเวน ปวตฺตมาเน สติ วา ตโต อาปาทิโต อิตโร กทฺทมาทิภาโว จิตฺเตน ปุพฺเพ กเตน ยถา เยน กทฺทมาทิโวหาเรน ภวติ, ตถา เตน โวหาเรน พุทฺธิ กถลาทิสภาวชานนํ กทฺทมาทิสภาวชานนํ ภวติ, อิทํ อภินฺเน ฆฏาทิกํ วา ภินฺเน กถลาทิกํ วา อนูเน อาปาทิกํ วา อูเน กทฺทมาทิกํ วา สพฺพํ สมฺมุติสจฺจํ โหตฺเววฯ ‘‘กทฺทมสฺมิํ ภินฺเน, กทฺทมสฺมิํ อูเน วา สติ อิตโร สมฺมุติสภาโว’’ติ ปุจฺฉิตพฺพภาวโต ‘‘ฆเฏ, สมฺภารชเล จา’’ติ วุตฺตํฯ

สมฺมุติสจฺจสภาโว ตุมฺเหหิ วุตฺโต, อมฺเหหิ จ ญาโต, ‘‘กตโม ปรมตฺถสจฺจสภาโว’’ติ วตฺตพฺพภาวโต ‘‘ตพฺพิปริยาเยน ปรมตฺถสจฺจ’’นฺติ วุตฺตํฯ ปถวีอาทีนํ กกฺขฬาทิลกฺขณโต อิตรสฺส ผุสนาทิลกฺขณสฺส อสมฺภวโต, ผสฺสาทีนญฺจ ผุสนาทิลกฺขณโต อิตรสฺส กกฺขฬาทิลกฺขณสฺส อสมฺภวโต ปถวีผสฺสาทีนํ ลกฺขฬผุสนาทิลกฺขณํ ปรมตฺถสจฺจํ โหตฺเววาติ อิมสฺมิํ สงฺเขปตฺเถ คหิเต โกจิ วิโรโธ นตฺถีติ อธิปฺปาโยติฯ

[3] ปญฺจ นยา สรูปโต อาจริเยน อุทฺทิฏฺฐา, อมฺเหหิ จ วิญฺญาตา, ‘‘ยานิ ปทานิ อฏฺฐารส มูลปทานิ อุทฺทิฏฺฐานิ, กตมานิ ตานี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ตานิ สรูปโต ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ กตมานิ อฏฺฐารส มูลปทานิ’’ตฺยาทิมาหฯ อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘เอวํ นเยปิ อุทฺทิสิตฺวา อิทานิ มูลปทานิ อุทฺทิสิตุํ ‘ตตฺถ กตมานี’ติอาทิ อารทฺธ’’นฺติ วุตฺตํฯ ตตฺถ กุสลานิ นว ปทานิ, อกุสลานิ นว ปทานิ อฏฺฐารส มูลปทานีติ ทฏฺฐพฺพานีติ โยชนาฯ มูลนฺติ ปติฏฺฐหนฺติ เอเตหิ นยา, ปติฏฺฐานวิภาคา จาติ มูลานิ, ปทนฺติ ปติฏฺฐหนฺติ เอตฺถ นยา, ปฏฺฐานวิภาคา, อธิคมา จาติ ปทานิ, วุตฺตปฺปการฏฺเฐน มูลานิ จ ตานิ ปทานิ จาติ มูลปทานิฯ กุจฺฉิเต ปาปธมฺเม สลยนฺตีติ กุสลานิ, กุเส ราคาทโย ลุนนฺตีติ กุสลานิ, กุสา วิย ลุนนฺตีติ กุสลานิ, กุเสน ญาเณน ลาตพฺพานิ ปวตฺเตตพฺพานีติ กุสลานิฯ กุสลานํ ปฏิปกฺขานีติ อกุสลานิ อ-สทฺโท เจตฺถ ปฏิปกฺขตฺโถติฯ

นว ปทานิ กุสลานิ, นว ปทานิ อกุสลานีติ คณนปริจฺเฉทโต, ชาติเภทโต จ อุทฺทิฏฺฐานิ, ‘‘กตมานิ ตานี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา นว ปทานิ อกุสลานิ ปจฺจาสตฺตินฺยาเยน สรูปโต ทสฺเสตุํ ‘‘กตมานิ นว ปทานิ อกุสลานี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อฏฺฐกถายํ ปน –

‘‘เอวํ คณนปริจฺเฉทโต, ชาติเภทโต จ มูลปทานิ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สรูปโต ทสฺเสนฺโต สํกิเลสปกฺขํเยว ปฐมํ อุทฺทิสติ ‘ตณฺหา’ติอาทินา’’ติ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 3) –

วุตฺตํฯ ตตฺถ รูปาทิเก ขนฺเธ ตสติ ปริตสตีติ ตณฺหา

อวินฺทิยํ กายทุจฺจริตาทิํ วินฺทตีติ อวิชฺชา , วินฺทิยํ กายสุจริตาทิํ น วินฺทตีติ อวิชฺชา, วิชฺชาย ปฏิปกฺขาติ วา อวิชฺชาฯ ลุพฺภนฺติ เตนาติ โลโภ, ลุพฺภตีติ วา โลโภ, ลุพฺภนํ วา โลโภฯ โทสโมเหสุปิ เอเสว นโยฯ อสุเภ รูปกฺขนฺธาทิเก ‘‘สุภ’’นฺติ ปวตฺตา สญฺญา สุภสญฺญาฯ ทุกฺขทุกฺขาทิเก ‘‘สุข’’นฺติ ปวตฺตา สญฺญา สุขสญฺญาฯ อนิจฺเจ สงฺขารธมฺเม ‘‘นิจฺจ’’นฺติ ปวตฺตา สญฺญา นิจฺจสญฺญาฯ อนตฺตสภาเวสุ จกฺขาทีสุ ขนฺเธสุ ‘‘อตฺตา’’ติ ปวตฺตา สญฺญา อตฺตสญฺญาฯ ยตฺถาติ เยสุ ปเทสุ สพฺโพ อกุสลปกฺโข สงฺคหํ สโมสรณํ คจฺฉติ, ตานิ ปทานิ อกุสลานีติ โยชนาฯ สงฺคหํ คณนํฯ สโมสรณํ สมาโรปนํฯ

ปจฺจนีกธมฺเม อุทฺธจฺจาทิเก นีวรเณ สเมติ วูปสเมติ ตทงฺควิกฺขมฺภนวเสนาติ สมโถฯ สงฺขาเร อนิจฺจาทีหิ วิวิเธหิ อากาเรหิ ปสฺสตีติ วิปสฺสนาฯ โลภสฺส ปฏิปกฺโข อโลโภฯ โทสสฺส ปฏิปกฺโข อโทโสฯ โมหสฺส ปฏิปกฺโข อโมโหฯ เอตฺถาปิ -สทฺโท ปฏิปกฺขตฺโถ, น อภาวตฺถาทิโกติ อธิปฺปาโยฯ อสุเภ รูปกฺขนฺธาทิเก, จกฺขาทิมฺหิ วา ‘‘อสุภ’’นฺติ ปวตฺตา สญฺญาปธานจิตฺตุปฺปาทา อสุภสญฺญา, วิเสสโต กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ ฯ ทุกฺขทุกฺขตาทีสุ ‘‘ทุกฺข’’นฺติ ปวตฺตา สญฺญาปธานจิตฺตุปฺปาทา ทุกฺขสญฺญา, วิเสสโต เวทนานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํฯ อนิจฺเจ ขนฺธาทิเก วิปริณามธมฺเม ‘‘อนิจฺจ’’นฺติ ปวตฺตา สญฺญาปธานจิตฺตุปฺปาทา อนิจฺจสญฺญา, วิเสสโต จิตฺตานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํฯ อนตฺตสภาเว ขนฺเธ, จกฺขาทิมฺหิ วา ‘‘อนตฺตา’’ติ ปวตฺตา สญฺญาปธานจิตฺตุปฺปาทา อนตฺตสญฺญา, วิเสสโต ธมฺมานุปสฺสนาสติปธานํฯ ปญฺญาสติสีเสน หิ ปวตฺตา อยํ เทสนาฯ เตน วุตฺตํ ภควตา ‘‘กถญฺจ, ภิกฺขเว, สติพลํ ทฏฺฐพฺพํ? จตูสุ สติปฏฺฐาเนสุ, เอตฺถ สติพลํ ทฏฺฐพฺพ’’นฺติฯ ยตฺถาติ เยสุ ปเทสุ สพฺโพ กุสลปกฺโข สงฺคหํ สโมสรณํ คจฺฉติ, ตานิ ปทานิ กุสลานีติ โยชนาฯ

อุทฺทานนฺติ อุทฺธํ ทานํ รกฺขณํ อุทฺทานํ, สงฺคหวจนนฺติ อตฺโถฯ อุทฺทาเน อวุตฺเต สติ เหฏฺฐา วุตฺตสฺส อตฺถสฺส วิปฺปกิณฺณภาโว ทินฺโน วิย ภเวยฺย, ตสฺมา วิปฺปกิณฺณภาวสฺส นิวารณตฺถํ อุทฺทานนฺติ อธิปฺปาโยฯ จตุโร จ วิปลฺลาสาติ สุภสุขนิจฺจอตฺตสญฺญาฯ กิเลสา ภวนฺติ เอตฺถ นวปเทสูติ ภูมี, กิเลสานํ ภูมีติ กิเลสภูมี, กิเลสปวตฺตนฏฺฐานานิ นว ปทานีติ วุตฺตํ โหติฯ

จตุโร สติปฏฺฐานาติ อสุภทุกฺขอนิจฺจอนตฺตสญฺญาฯ อินฺทฺริยภูมีติ สทฺธาทีนํ วิมุตฺติปริปาจนินฺทฺริยานํ ภูมี ปวตฺตนฏฺฐานานิ สโมสรณฏฺฐานานิฯ

นวหิ กุสลปเทหิ กุสลปกฺขา ยุชฺชนฺติ โยชียนฺติ, นวหิ อกุสลปเทหิ อกุสลปกฺขา ยุชฺชนฺติ โยชียนฺติฯ นวหิ กุสลปเทหิ สห กุสลปกฺขา ยุชฺชนฺติ ยุชฺชนฺตา ภวนฺติ, นวหิ อกุสลปเทหิ สห อกุสลปกฺขา ยุชฺชนฺติ ยุชฺชนฺตา ภวนฺตีติ อุทฺเทสวาเร วุตฺตาวเสโส สํวณฺณนานุสาเรน วิชานิตพฺโพฯ

อิติ สตฺติพลานุรูปา รจิตา

อุทฺเทสวารสฺส อตฺถวิภาวนา นิฏฺฐิตาฯ

3. นิทฺเทสวารอตฺถวิภาวนา

โสฬสหารนิทฺเทสวิภาวนา

[4] หาราทีสุ สมุทายสฺส เนตฺติปฺปกรณสฺส อุทฺเทโส อุทฺทิฏฺโฐ, อมฺเหหิ จ ญาโต, ‘‘กตโม นิทฺเทโส’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา อุทฺทิฏฺเฐ หาราทโย นิทฺทิสิตุํ ‘‘ตตฺถ สงฺเขปโต เนตฺตี’’ติอาทิ อารทฺธํฯ อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘เอวํ อุทฺทิฏฺเฐ หาราทโย นิทฺทิสิตุํ ‘ตตฺถ สงฺเขปโต’ติอาทิ อารทฺธ’’นฺติ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 4) วุตฺตํฯ ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมิํ ‘‘ตตฺถ กตเม โสฬส หารา? เทสนา วิจโย’’ติอาทิอุทฺเทสปาเฐฯ สงฺเขปโตติ สมาสโตฯ เนตฺตีติ เนตฺติปฺปกรณํฯ กิตฺติตาติ กถิตา, อิทานิ นิทฺเทสโต กเถสฺสามีติ วุตฺตํ โหติฯ

[1]

‘‘อสฺสาทาทีนวตา, นิสฺสรณมฺปิ จ ผลํ อุปาโย จฯ

อาณตฺตี จ ภควโต, โยคีนํ เทสนาหาโร’’ติฯ –

คาถายํ เยน สํวณฺณนาวิเสเสน สุตฺเต อาคตา อสฺสาโทปิ อาทีนวตา อาทีนโวปิ นิสฺสรณมฺปิ ผลมฺปิ อุปาโยปิ โยคีนํ อตฺถาย ภควโต อาณตฺติปิ อิเม ธมฺมา ทสฺสิตา สํวณฺณิตา สํวณฺณนาวเสน ญาปิตา, โส สํวณฺณนาวิเสโส เทสนาหาโร นามาติ อตฺถโยชนาฯ