เมนู

10. เววจนหารวิภงฺควิภาวนา

[37] เยน เยน สํวณฺณนาวิเสสภูเตน ปวตฺตนหารวิภงฺเคน ปริวตฺเตตพฺพา สุตฺตตฺถา วิภตฺตา, โส สํวณฺณนาวิเสสภูโต ปริวตฺตนหารวิภงฺโค ปริปุณฺโณ, ‘‘กตโม เววจนหารวิภงฺโค’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตโม เววจโน หาโร’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ นิทฺทิฏฺเฐสุ โสฬสสุ เทสนาหาราทีสุ กตโม สํวณฺณนาวิเสโส เววจโน หาโร เววจนหารวิภงฺโค นามาติ ปุจฺฉติฯ ‘‘เววจนานิ พหูนี’’ติอาทินิทฺเทสสฺส อิทานิ มยา วุจฺจมาโน ‘‘เอกํ ภควา ธมฺม’’นฺติอาทิโก วิตฺถารสํวณฺณนาวิเสโส เววจโน หาโร เววจนหารวิภงฺโค นามาติ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ ‘‘ยานิ เววจนานิ นิทฺธาริตานิ, กตมานิ ตานิ เววจนานี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ยถา เอก’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ เอกํ วิญฺญาตพฺพํ ธมฺมํ สภาวธมฺมํ ปญฺญาเปตพฺพํ วา ธมฺมํ อญฺญมญฺเญหิ ยถา เยหิ ปกาเรหิ เจว เววจเนหิ จ ภควา นิทฺทิสติ, ตถาปการานิ เววจนานิ วิญฺญาตพฺพานีติ อตฺโถฯ ‘‘ตานิ เววจนานิ กินฺติ ภควา อาหา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ยถาห ภควา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ยถา ยํยํปการานิ เววจนานิ –

‘‘อาสา จ ปิหา จ อภินนฺทนา จ, อเนกธาตูสุ สรา ปติฏฺฐิตา;

อญฺญาณมูลปฺปภวา ปชปฺปิตา, สพฺพา มยา พฺยนฺติกตา สมูลิกา’’ติฯ –

ภควา อาห, ตํตํปการานิ เววจนานิ วิญฺญาตพฺพานีติ อตฺโถฯ

เอกสฺเสว ธมฺมสฺส อเนเกหิ ปริยายภูเตหิ เววจเนหิ นิทฺทิสเน ผลํ อฏฺฐกถายํ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 37) พหุธา วุตฺตํ, ตสฺมา อมฺเหหิ น ทสฺสิตํฯ ‘‘กตมา อาสา, กตมา ปิหาที’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘อาสา นาม วุจฺจตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ยา ภวิสฺสสฺส อตฺถสฺส อาสีสนา อวสฺสํ อาคมิสฺสตีติ ยา อาสา อสฺส อาสีสนฺตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปฺปชฺชติ, ตสฺส อาสีสนา ‘‘อาสา นามา’’ติ วุจฺจติฯ วตฺตมานสฺส ยา ปตฺถนา อสฺส ปตฺถยนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ, เสยฺยตรํ วา อญฺญํ ทิสฺวา ‘‘เอทิโส อหํ ภเวยฺย’’นฺติ ยา ปิหา อสฺส ปิหยนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ, สา ปตฺถนา ‘‘ปิหา นามา’’ติ วุจฺจติฯ อนาคตตฺถํ อารพฺภ ปวตฺตา ตณฺหา ‘‘อาสา’’ติ วุจฺจติ, อนาคตปจฺจุปฺปนฺนตฺถํ อารพฺภ ปวตฺตา ตณฺหา ‘‘ปิหา’’ติ วุจฺจติ, ตถาปิ ตณฺหาภาเวน เอกตฺตา เอโก ธมฺโมว อตฺถสฺส อิจฺฉิตสฺส นิปฺผตฺติ อตฺถนิปฺผตฺติ, ปฏิปาเลติ เอตาย ตณฺหายาติ ปฏิปาลนา, อตฺถนิปฺผตฺติยา ปฏิปาลนาติ อตฺถนิปฺผตฺติปฏิปาลนาฯ ยา ตณฺหา อสฺส ปาลยนฺตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปฺปชฺชติ, สา ตณฺหา ‘‘อภินนฺทนา’’ติ วุจฺจติฯ

‘‘ยา อตฺถนิปฺผตฺติ ตณฺหาย ปฏิปาเลตพฺพา, กตมา สา อตฺถนิปฺผตฺตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ตํ อตฺถนิปฺผตฺติํ สตฺตโต วา สงฺขารโต วา วิภชิตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘ปิยํ วา ญาติํ, ปิยํ วา ธมฺม’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ ‘‘ญาติ’’นฺติ อิมินา มิตฺตพนฺธวาทโยปิ คหิตาฯ ธมฺมํ ปน ปิยรูปารมฺมณาทิกํ ฉพฺพิธมฺปิ ยาย ตณฺหาย ตณฺหิโก อภินนฺทติ, สา ตณฺหา ‘‘อภินนฺทนา นามา’’ติ วุจฺจติฯ