‘‘วาสนาภาคิยสุตฺตาทีสุ วุตฺตธมฺมภูมิปทฏฺฐานานํ วิภตฺติหาเรน วิภชิตพฺพภาโว อมฺเหหิ เกน ชานิตพฺโพ สทฺทหิตพฺโพ’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘เตนาหา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตสฺสตฺโถ วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺโพฯ

‘‘เอตฺตาวตา จ วิภตฺติหาโร ปริปุณฺโณ, อญฺโญ นิยุตฺโต นตฺถี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘นิยุตฺโต วิภตฺติหาโร’’ติ วุตฺตํฯ ยตฺถ ยตฺถ สุตฺเต เย เย ธมฺมาทโย วุตฺตา, ตตฺถ ตตฺถ สุตฺเต วุตฺเตสุ เตสุ เตสุ ธมฺมาทีสุ ยถาลาภวเสน โย โย วิภตฺติหาโร โยชิโต, โส โส วิภตฺติหาโร นิทฺธาเรตฺวา ยุตฺโต โยชิโตติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

อิติ วิภตฺติหารวิภงฺเค สตฺติพลานุรูปา รจิตา

วิภาวนา นิฏฺฐิตาฯ

ปณฺฑิเตหิ ปน อฏฺฐกถาฏีกานุสาเรเนว คมฺภีรตฺโถ วิตฺถารโต วิภชิตฺวา คเหตพฺโพติฯ

9. ปริวตฺตนหารวิภงฺควิภาวนา

[35] เยน เยน สํวณฺณาวิเสสภูเตน วิภตฺติหารวิภงฺเคน สุตฺเต วุตฺตา ธมฺมาทโย วิภตฺตา, โส สํวณฺณาวิเสสภูโต วิภงฺโค ปริปุณฺโณ, ‘‘กตโม ปริวตฺตนหารวิภงฺโค’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตโม ปริวตฺตโน หาโร’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ นิทฺทิฏฺเฐสุ โสฬสสุ เทสนาหาราทีสุ กตโม สํวณฺณนาวิเสโส ปริวตฺตโน หาโร ปริวตฺตนหารวิภงฺโค นามาติ ปุจฺฉติฯ ‘‘กุสลากุสเล ธมฺเม’’ติอาทินิทฺเทสสฺส อิทานิ มยา วุจฺจมาโน ‘‘สมฺมาทิฏฺฐิสฺส ปุริสปุคฺคลสฺสา’’ติอาทิโก วิตฺถารสํวณฺณนาวิเสโส ปริวตฺตโน หาโร ปริวตฺตนหารวิภงฺโค นามาติ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ

‘‘สํวณฺณิยมาเน สุตฺเต นิทฺทิฏฺฐสฺส กตมสฺส ภาวิตพฺพสฺส กุสลสฺส กตโม ปฏิปกฺโข, กถํ ปริวตฺเตตพฺโพ’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา อิมสฺส ภาวิตพฺพสฺส กุสลสฺส อยํ ปฏิปกฺโข, เอวํ ปหาตพฺพภาววเสน ปริวตฺเตตพฺโพติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สมฺมาทิฏฺฐิสฺส ปุริสปุคฺคลสฺสา’’ติอาทิมาหฯ อฏฺฐกถายํ ปน –

‘‘ตตฺถ ยสฺมา สํวณฺณิยมาเน สุตฺเต ยถานิทฺทิฏฺฐานํ กุสลากุสลธมฺมานํ ปฏิปกฺขภูเต อกุสลกุสลธมฺเม ปหาตพฺพภาวาทิวเสน นิทฺธารณํ ปฏิปกฺขโต ปริวตฺตนํ, ตสฺมา ‘สมฺมาทิฏฺฐิสฺส ปุริสปุคฺคลสฺส มิจฺฉาทิฏฺฐิ นิชฺชิณฺณา ภวตี’ติอาทิ อารทฺธ’’นฺติ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 35) –

วุตฺตํฯ ปหายกสฺส หิ ธมฺมสฺส ปหาตพฺพภาววเสน นิทฺธารณํ, ปหาตพฺพสฺส จ ธมฺมสฺส ปหายกภาววเสน นิทฺธารณํ ปฏิปกฺขโต ปริวตฺตนํ นาม โหติฯ ตตฺถ สมฺมาทิฏฺฐิสฺสาติ สมฺมา สุนฺทรา ปสตฺถา ทิฏฺฐิ ยสฺส ปุคฺคลสฺสาติ สมฺมาทิฏฺฐิฯ ปุคฺคลปทฏฺฐานา หิ อยํ เทสนาฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ปุริสปุคฺคลสฺสา’’ติฯ สา ปน สมฺมาทิฏฺฐิ กมฺมกมฺมผลาทิสทฺทหนวเสน วา อนิจฺจาทิวิปสฺสนาวเสน วา มคฺคสมฺมาทสฺสนวเสน วา ปวตฺตา นิรวเสสาว คหิตาฯ ‘‘ยาย ภาวิตาย สมฺมาทิฏฺฐิยา ปหาตพฺพา มิจฺฉาทิฏฺฐิ นิชฺชิณฺณา ภวติ, ยทิ เกวลา มิจฺฉาทิฏฺฐิเยว นิชฺชิณฺณา ภวติ, เอวํ สติ ตทวเสสา อกุสลา ธมฺมา อชิณฺณา

ภเวยฺยุ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘เย จสฺส มิจฺฉาทิฏฺฐิปจฺจยา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ มิจฺฉาทิฏฺฐิปจฺจยา อเนเก ปาปกา อกุสลาเยว ธมฺมา จ อุปฺปชฺเชยฺยุํ อุปฺปชฺชนารหา ภเวยฺยุํ, เต จ อกุสลา ธมฺมา อสฺส สมฺมาทิฏฺฐิสมฺปนฺนสฺส ปุริสปุคฺคลสฺส นิชฺชิณฺณา ปหาตพฺพารหา อนุปฺปชฺชนสภาวา โหนฺติฯ เตนาห ภควา – ‘‘อุปาทานนิโรธา ภวนิโรโธ’’ติ (อุทา. 2; มหาว. 1)ฯ

‘‘ยทิ สมฺมาทิฏฺฐิสฺส ปุริสปุคฺคลสฺส มิจฺฉาทิฏฺฐิ, ตปฺปจฺจยา อกุสลธมฺมาเยว นิชฺชิณฺณา ภวนฺติ, เอวํ สติ สมฺมาทิฏฺฐิปจฺจยา กุสลา ธมฺมา น สมฺภเวยฺยุ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘สมฺมาทิฏฺฐิปจฺจยา จา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อสฺส สมฺมาทิฏฺฐิสมฺปนฺนสฺส ปุริสปุคฺคลสฺส อุปฺปชฺชนารหา สมฺมาทิฏฺฐิปจฺจยา อเนเก กุสลา สมถวิปสฺสนา วา โพธิปกฺขิยา วา ธมฺมา สมฺภวนฺติ, อุปฺปนฺนา จ เต ธมฺมา อสฺส สมฺมาทิฏฺฐิสมฺปนฺนสฺส ปุริสปุคฺคลสฺส สนฺตาเน ปุนปฺปุนํ ปวตฺตนวเสน ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉนฺติฯ

สมฺมาทิฏฺฐิยา ปฏิปกฺขานํ มิจฺฉาทิฏฺฐิยา, ตปฺปจฺจยานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปริวตฺตนภาโว อาจริเยน วิภตฺโต, อมฺเหหิ จ ญาโต, ‘‘สมฺมาสงฺกปฺปสฺส ธมฺมสฺส ปฏิปกฺโข ธมฺโม กถํ ปริวตฺเตตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘สมฺมาสงฺกปฺปสฺส ปุริสปุคฺคลสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ โยชนตฺถ อาทโย วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺพาฯ สมฺมา สุนฺทรา ปสตฺถา วาจา ยสฺส ปุคฺคลสฺสาติ สมฺมาวาโจ, ตสฺส สมฺมาวาจสฺสฯ ‘‘ปุริสปุคฺคลสฺสา’’ติอาทีนํ อตฺโถปิ วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพฯ อยํ ปน วิเสสตฺโถสมฺมา อวิปรีตโต วิมุตฺติญาณทสฺสนํ ยสฺส ปุคฺคลสฺสาติ สมฺมาวิมุตฺติญาณทสฺสโน, ตสฺส สมฺมาวิมุตฺติญาณทสฺสนสฺส ปจฺจเวกฺขณญาณทสฺสนสมฺปนฺนสฺส ปุริสปุคฺคลสฺส ‘‘อวิมุตฺตาว สมานา วิมุตฺตา มย’’นฺติ มิจฺฉาภินิเวสวเสน ปวตฺตํ มิจฺฉาวิมุตฺติญาณทสฺสนํ นิชฺชิณฺณํ วิคตํ ภวติฯ ‘‘เย จสฺสา’’ติอาทีนํ อนุสนฺธฺยาทิโก วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺโพฯ

[36] ‘‘สมฺมาทิฏฺฐิสฺสาติอาทินา สมฺมาทิฏฺฐิอาทีนํ กุสลานํ ปฏิปกฺขา มิจฺฉาทิฏฺฐาทิกาเยว อกุสลา ปหาตพฺพภาเวน ปริวตฺเตตพฺพา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ปาณาติปาตาเวรมณิอาทีนํ กุสลานํ ปฏิปกฺขา ปาณาติปาตาทิกาปิ อกุสลา ปหาตพฺพภาเวน ปริวตฺเตตพฺพาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยสฺส วา ปาณาติปาตา ปฏิวิรตสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘เอวํ สมฺมาทิฏฺฐิอาทิมุเขน มิจฺฉาทิฏฺฐิอาทิํ ทสฺเสตฺวา ปุน ปาณาติปาตอทินฺนาทานกาเมสุมิจฺฉาจาราทิโต เวรมณิยาทีหิ ปาณาติปาตาทีนํ ปริวตฺตนํ ทสฺเสตุํ ‘ยสฺสา’ติอาทิ อารทฺธ’’นฺติ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 36) วุตฺตํฯ ตทงฺคาทิวเสนปหีโน โหติฯ กาลวาทิสฺสาติ วทิตพฺพกาเล วทิตพฺพํ วทติ สีเลนาติ กาลวาที, ตสฺสฯ

‘‘ยถาวุตฺตปฺปกาเรเนว ปริวตฺเตตพฺพา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา อญฺเญน ปกาเรนปิ ปริวตฺเตตพฺพาติ ทสฺเสตุํ ‘‘เย จ โข เกจี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘เย จ โข เกจีติอาทินา สมฺมาทิฏฺฐิอาทิมุเขเนว มิจฺฉาทิฏฺฐิอาทีหิ เอว ปริวตฺตนํ ปการนฺตเรน ทสฺเสตี’’ติ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 36) วุตฺตํฯ ตตฺถ เกจิ มิจฺฉาทิฏฺฐิกมิจฺฉาสงฺกปฺปาทิกาเยว ปุคฺคลา ปเรสํ อริยานํ อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ ครหนฺติฯ สนฺทิฏฺฐิกา สนฺทิฏฺเฐ นิยุตฺตา, สหธมฺมิกา สห ธมฺเมน การเณน เย วตฺตนฺติ สหธมฺมิกาฯ

คารยฺหา ครหิตพฺพากาเร ยุตฺตา ฯ วาทา จ อนุวาทา จ วาทานุวาทา, เต ภวนฺโต สมฺมาทิฏฺฐิญฺจ ธมฺมํ ครหนฺติฯ เตน ครหเณนฯ ปุชฺชา ปูชิตพฺพา จ น ภวนฺติ, ปาสํสา ปสํสิตพฺพา จ น ภวนฺติฯ เอวนฺติอาทีสุ สมฺมาสงฺกปฺปํ วา สมฺมาวาจาทิกํ วา วิสุํ วิสุํ สมฺมาสงฺกปฺปญฺจ เต ภวนฺโต ธมฺมํ ครหนฺติฯ เตน หิ เย มิจฺฉาสงฺกปฺปิกา, เต ภวนฺโต น ปุชฺชา จ ปาสํสา จ…เป.… สมฺมาวิมุตฺติญฺจ เต ภวนฺโต ธมฺมํ ครหนฺติฯ เตน หิ เย มิจฺฉาทิฏฺฐิวาจิกา, เต ภวนฺโต น ปุชฺชา จ ปาสํสา จฯ สมฺมาวิมุตฺติญาณทสฺสนญฺจ เต ภวนฺโต ธมฺมํ ครหนฺติฯ เตน หิ เย มิจฺฉาวิมุตฺติกา, เต ภวนฺโต น ปุชฺชา จ ปาสํสา จฯ สมฺมาวิมุตฺติญาณทสฺสนญฺจ เต ภวนฺโต ธมฺมํ ครหนฺติฯ เตน หิ เย มิจฺฉาวิมุตฺติญาณทสฺสนิกา, เต ภวนฺโต น ปุชฺชา จ ปาสํสา จาติ โยชนา กาตพฺพาฯ ‘‘มิจฺฉาวิมุตฺติญาณทสฺสนา’’ติปิ ปาโฐ อตฺถิฯ

‘‘อริยมคฺคสมฺมาทิฏฺฐาทีนํ ครหวเสเนว มิจฺฉาทิฏฺฐาทโย จ ปริวตฺเตตพฺพา, นาวเสสานํ ปสํสาวเสนา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา กามาทีนํ ปสํสาวเสนปิ กามานํ ปฏิปกฺขา เวรมณิยาทโยปิ ปริวตฺเตตพฺพาติ ทสฺเสตุํ ‘‘เย จ โข เกจิ เอวมาหํสู’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ภุญฺชิตพฺพา กามา, ปริภุญฺชิตพฺพา กามา, อาเสวิตพฺพา กามา, นิเสวิตพฺพา กามาติ เอตฺถ กามียนฺเตติ กามาติ กมฺมสาธนวเสน วตฺถุกามา คหิตา, นาติปณีตา กามา ภุญฺชิตพฺพา, อติปณีตา กามา ปริ สมนฺตโต ภุญฺชิตพฺพาฯ อติปณีตตรา กามา อา ภุโส เสวิตพฺพา, นิยตา เสวิตพฺพาฯ ภาวยิตพฺพา กามา, พหุลีกาตพฺพา กามาติ เอตฺถ ปน กาเมนฺตีติ กามาติ กตฺตุสาธนวเสน กิเลสกามา คหิตา, ปุนปฺปุนํ อุปฺปาทนวเสน ภาวยิตพฺพา วฑฺฒาเปตพฺพา ปวตฺเตตพฺพา กิเลสกามา, พหูนํ ปุนปฺปุนํ อุปฺปาทนวเสน กาตพฺพา วฑฺฒาเปตพฺพา กิเลสกามาติ เย จ กามวสิกา ปุถุชฺชนา เกจิ เอวมาหํสุ เตสํ กามวสิกานํ ปุถุชฺชนานํ เกสญฺจิ ตาทิเสหิ กาเมหิ เวรมณี กุสลเจตนา ปฏิปกฺขวเสน อธมฺโม อเสวิตพฺโพ นาม อาปชฺเชยฺยาติ อธิปฺปาโย คเหตพฺโพฯ

อนฺตทฺวยวเสน ปริวตฺตนํ ทสฺเสตุํ ‘‘เย วา ปน เกจี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

อตฺตกิลมถานุโยโค ธมฺโมติ นิยฺยานิโกติ เย วา ปน ปญฺจาตปาทิปฏิปนฺนกา ตตฺถิยา เอวมาหํสุ, เตสํ ปญฺจาตปาทิปฏิปนฺนกานํ นิยฺยานิโก ธมฺโม มชฺฌิมาปฏิปทาสงฺขาโต วิปสฺสนาสหิโต อริยมคฺโค อธมฺโม อนิยฺยานิโก อภาเวตพฺโพ นาม อาปชฺเชยฺยาติฯ สุขทุกฺขวเสนปิ ปริวตฺตนํ ทสฺเสตุํ ‘‘เย จ โข’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘ปาปํ นิชฺชราเปสฺสามา’’ติ อตฺตหิํสนาทิวเสน ปฏิปนฺนกานํ ปวตฺโต สรีรตาปโน ทุกฺโข ธมฺโม นิยฺยานิโกติฯ

เย จ ตถาปฏิปนฺนกา เกจิ เอวมาหํสุ, เตสํ ตถาปฏิปนฺนกานํ อนวชฺชปจฺจยปริโภควเสน ปวตฺโต สรีรทุกฺขูปสโม สุโข ธมฺโม อธมฺโม อปฺปวตฺเตตพฺโพ อาปชฺเชยฺยาติฯ

อนฺตทฺวยาทิวเสน ปริวตฺตนํ อาจริเยน วิภตฺตํ, อมฺเหหิ จ ญาตํ, ‘‘กถํ อสุภสญฺญาทิวเสน ปริวตฺเตตพฺโพ’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา เอวํ อสุภสญฺญาทิวเสน สุภสญฺญาทิกา ปริวตฺเตตพฺพาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา วา ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘อิทานิ อสุภสญฺญาทิมุเขน สุภสญฺญาทิปริวตฺตนํ ทสฺเสตุํ ‘ยถา วา ปนา’ติอาทิ วุตฺต’’นฺติ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 36) วุตฺตํฯ สพฺพสงฺขาเรสูติ เตภูมกสงฺขาเรสุฯ อารทฺธวิปสฺสกสฺส หิ เตภูมกา ธมฺมา กิเลสาสุจิปคฺฆรณกตฺตา อสุภโต อุปฏฺฐหนฺติฯ

‘‘ยทิ สรูปโตเยว อิเมสํ อิเม ปฏิปกฺขาติ อปริวตฺเตตพฺพา สิยุํ, เอวํ สติ นิรวเสสา จ ปฏิปกฺขา น สกฺกา ปริวตฺเตตุํ, กถํ สกฺกา ปริวตฺเตตุ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ปริวตฺตนลกฺขณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยํ ยํ วา ปนา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ กุสลํ วา อกุสลํ วา ยํ ยํ ธมฺมํ ปริวตฺเตตุกาโม อาจริโย จิตฺเตน โรจยติ ทิฏฺฐิยา อุปคจฺฉติ, กุสลสฺส วา อกุสลสฺส วา ตสฺส ตสฺส รุจิกสฺส อุปคตสฺส ธมฺมสฺส โย ปฏิปกฺโข, โส ปฏิปกฺขธมฺโม อสทฺธมฺโม อสฺส ธมฺมสฺส อนิฏฺฐโต ปจฺจนีกโต อชฺฌาปนฺโน ปริญฺญาโตฯ อิฏฺฐํ วา อนิฏฺฐํ วา ยํ ยํ ธมฺมํ ปริวตฺเตตุกาโม อาจริโย จิตฺเตน โรจยติ ทิฏฺฐิยา อุปคจฺฉติ, อิฏฺฐสฺส วา อนิฏฺฐสฺส วา ตสฺส ตสฺส รุจิกสฺส ธมฺมสฺส โย ปฏิปกฺโข, โส ปฏิปกฺขธมฺโม อสฺส ธมฺมสฺส อนิฏฺฐโต ปจฺจนีกธมฺมโต อชฺฌาปนฺโน ปริญฺญาโต ภวตีติ ปริวตฺเตตุกาเมน อิจฺฉิตพฺพธมฺมานุรูปปฏิปกฺขวเสน ปริวตฺตนํ กาตพฺพนฺติ ปริวตฺตเน ปฏิปกฺขลกฺขณํ วุตฺตํฯ เตน อฏฺฐกถายํ วุตฺตํ – ‘‘ปฏิปกฺขสฺส ลกฺขณํ วิภาเวตี’’ติฯ

‘‘เอวํ วุตฺตปฺปการํ ปริวตฺตนํ อมฺเหหิ กถํ สทฺทหิตพฺพ’’นฺติ วตฺตพฺพตา ‘‘เตนาหา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

‘‘เอตฺตาวตา ปริวตฺโต หาโร ปริปุณฺโณ, อญฺโญ นิยุตฺโต นตฺถี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘นิยุตฺโต ปริวตฺตโน หาโร’’ติ วุตฺตํฯ ยสฺมิํ สุตฺเต กุสลากุสเล นิทฺทิฏฺเฐ ปฏิปกฺขวเสน นีหริตฺวา ยถาสมฺภวํ โย โย ปริวตฺตโน หาโร นิยุตฺโต, ตสฺมิํ สุตฺเต นิทฺทิฏฺเฐ ปฏิปกฺขวเสน นีหริตฺวา โส โส ปริวตฺตโน หาโร นิยุตฺโต นิทฺธาเรตฺวา ยุตฺโต โยชิโตติ อตฺโถ คเหตพฺโพติฯ

อิติ ปริวตฺตนหารวิภงฺเค สตฺติพลานุรูปา รจิตา

วิภาวนา นิฏฺฐิตาฯ

ปณฺฑิเตหิ ปน อฏฺฐกถาฏีกานุสาเรน คมฺภีรตฺโถ วิตฺถารโต วิภชิตฺวา คเหตพฺโพติฯ

10. เววจนหารวิภงฺควิภาวนา

[37] เยน เยน สํวณฺณนาวิเสสภูเตน ปวตฺตนหารวิภงฺเคน ปริวตฺเตตพฺพา สุตฺตตฺถา วิภตฺตา, โส สํวณฺณนาวิเสสภูโต ปริวตฺตนหารวิภงฺโค ปริปุณฺโณ, ‘‘กตโม เววจนหารวิภงฺโค’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตโม เววจโน หาโร’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ นิทฺทิฏฺเฐสุ โสฬสสุ เทสนาหาราทีสุ กตโม สํวณฺณนาวิเสโส เววจโน หาโร เววจนหารวิภงฺโค นามาติ ปุจฺฉติฯ ‘‘เววจนานิ พหูนี’’ติอาทินิทฺเทสสฺส อิทานิ มยา วุจฺจมาโน ‘‘เอกํ ภควา ธมฺม’’นฺติอาทิโก วิตฺถารสํวณฺณนาวิเสโส เววจโน หาโร เววจนหารวิภงฺโค นามาติ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ ‘‘ยานิ เววจนานิ นิทฺธาริตานิ, กตมานิ ตานิ เววจนานี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ยถา เอก’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ เอกํ วิญฺญาตพฺพํ ธมฺมํ สภาวธมฺมํ ปญฺญาเปตพฺพํ วา ธมฺมํ อญฺญมญฺเญหิ ยถา เยหิ ปกาเรหิ เจว เววจเนหิ จ ภควา นิทฺทิสติ, ตถาปการานิ เววจนานิ วิญฺญาตพฺพานีติ อตฺโถฯ ‘‘ตานิ เววจนานิ กินฺติ ภควา อาหา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ยถาห ภควา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ยถา ยํยํปการานิ เววจนานิ –

‘‘อาสา จ ปิหา จ อภินนฺทนา จ, อเนกธาตูสุ สรา ปติฏฺฐิตา;

อญฺญาณมูลปฺปภวา ปชปฺปิตา, สพฺพา มยา พฺยนฺติกตา สมูลิกา’’ติฯ –

ภควา อาห, ตํตํปการานิ เววจนานิ วิญฺญาตพฺพานีติ อตฺโถฯ

เอกสฺเสว ธมฺมสฺส อเนเกหิ ปริยายภูเตหิ เววจเนหิ นิทฺทิสเน ผลํ อฏฺฐกถายํ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 37) พหุธา วุตฺตํ, ตสฺมา อมฺเหหิ น ทสฺสิตํฯ ‘‘กตมา อาสา, กตมา ปิหาที’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘อาสา นาม วุจฺจตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ยา ภวิสฺสสฺส อตฺถสฺส อาสีสนา อวสฺสํ อาคมิสฺสตีติ ยา อาสา อสฺส อาสีสนฺตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปฺปชฺชติ, ตสฺส อาสีสนา ‘‘อาสา นามา’’ติ วุจฺจติฯ วตฺตมานสฺส ยา ปตฺถนา อสฺส ปตฺถยนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ, เสยฺยตรํ วา อญฺญํ ทิสฺวา ‘‘เอทิโส อหํ ภเวยฺย’’นฺติ ยา ปิหา อสฺส ปิหยนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ, สา ปตฺถนา ‘‘ปิหา นามา’’ติ วุจฺจติฯ อนาคตตฺถํ อารพฺภ ปวตฺตา ตณฺหา ‘‘อาสา’’ติ วุจฺจติ, อนาคตปจฺจุปฺปนฺนตฺถํ อารพฺภ ปวตฺตา ตณฺหา ‘‘ปิหา’’ติ วุจฺจติ, ตถาปิ ตณฺหาภาเวน เอกตฺตา เอโก ธมฺโมว อตฺถสฺส อิจฺฉิตสฺส นิปฺผตฺติ อตฺถนิปฺผตฺติ, ปฏิปาเลติ เอตาย ตณฺหายาติ ปฏิปาลนา, อตฺถนิปฺผตฺติยา ปฏิปาลนาติ อตฺถนิปฺผตฺติปฏิปาลนาฯ ยา ตณฺหา อสฺส ปาลยนฺตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปฺปชฺชติ, สา ตณฺหา ‘‘อภินนฺทนา’’ติ วุจฺจติฯ

‘‘ยา อตฺถนิปฺผตฺติ ตณฺหาย ปฏิปาเลตพฺพา, กตมา สา อตฺถนิปฺผตฺตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ตํ อตฺถนิปฺผตฺติํ สตฺตโต วา สงฺขารโต วา วิภชิตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘ปิยํ วา ญาติํ, ปิยํ วา ธมฺม’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ ‘‘ญาติ’’นฺติ อิมินา มิตฺตพนฺธวาทโยปิ คหิตาฯ ธมฺมํ ปน ปิยรูปารมฺมณาทิกํ ฉพฺพิธมฺปิ ยาย ตณฺหาย ตณฺหิโก อภินนฺทติ, สา ตณฺหา ‘‘อภินนฺทนา นามา’’ติ วุจฺจติฯ