5. ลกฺขณหารวิภงฺควิภาวนา

[23] เยน เยน สํวณฺณนาวิเสสภูเตน ปทฏฺฐานวิภงฺเคน อวิชฺชาทีนํ ปทฏฺฐานานิ วิภตฺตานิ, โส สํวณฺณนาวิเสสภูโต ปทฏฺฐานหารวิภงฺโค ปริปุณฺโณ, ‘‘กตโม ลกฺขณหารวิภงฺโค’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตโม ลกฺขโณ หาโร’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ตตฺถ-สทฺทสฺส อตฺโถ วุตฺโตวฯ กตโม สํวณฺณนาวิเสโส ลกฺขโณ หาโร ลกฺขณหารวิภงฺโคติ ปุจฺฉติฯ ‘‘วุตฺตมฺหิ เอกธมฺเม’’ติอาทินิทฺเทสสฺส อิทานิ มยา วุจฺจมาโน ‘‘เย ธมฺมา’’ติอาทิโก วิตฺถารสํวณฺณนาวิเสโส ลกฺขโณ หาโร ลกฺขณหารวิภงฺโค นามาติ วิญฺเญยฺโยติฯ เตน วุตฺตํ –‘‘ตตฺถ กตโม ลกฺขโณ หาโรติอาทิ ลกฺขณหารวิภงฺโค นามา’’ติ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 23)ฯ อยํ อิทานิ วุจฺจมาโน วิตฺถารภูโต ลกฺขโณ หาโร ปิฏกตฺตเย เทสิเตสุ ธมฺเมสุ กิํ นาม ลกฺขิตพฺพํ ธมฺมํ ลกฺขียตีติ ปุจฺฉิตฺวา ปุจฺฉิเต ลกฺขณหารวิจเย ธมฺเม สงฺเขเปน ทสฺเสตุํ ‘‘เย ธมฺมา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ เย ธมฺมาติ เย สมูหา ธมฺมาฯ เอกลกฺขณาติ สมานลกฺขณาฯ เตสํ ธมฺมานนฺติ สมานลกฺขณานํ เตสํ สมูหธมฺมานํ, นิทฺธารเณ เจตํฯ เอกสฺมิํ ธมฺเมติ สมานลกฺขเณ เอกสฺมิํ ธมฺเม, ปาฬิยํ ภควตา วุตฺเต สติ วุตฺตธมฺมโต อวสิฏฺฐสมานลกฺขณา ธมฺมา สมานลกฺขเณน วุตฺตา ภวนฺตีติ อตฺโถฯ

ลกฺขณหารวิสเย ธมฺเม วิตฺถารโต อิมสฺมิํ ธมฺเม วุตฺเต อิเม สมานลกฺขณา ธมฺมาปิ วุตฺตา ภวนฺตีติ นิยเมตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา กิํ ภเว’’ติอาทิมาหฯ ตสฺสตฺโถ – ยถา เยน ปกาเรน วุตฺตา ภวนฺติ, โส ปกาโร กิํ ภเวติ ปุจฺฉติฯ ยถา เยน ปกาเรน วุตฺตา ภวนฺติ, โส ปกาโร สมานลกฺขณาติ ภาโว ภเวติ อตฺโถฯ กินฺติ ภควา อาห? ‘‘จกฺขุํ ภิกฺขเว’’ติอาทิํ ภควา อาหฯ ‘‘จกฺขุํ, ภิกฺขเว, อนวฏฺฐิต’’นฺติอาทิมฺหิ วุตฺเต ‘‘โสตํ, ภิกฺขเว, อนวฏฺฐิต’’นฺติอาทิวจนมฺปิ วุตฺตเมว ภวติฯ

‘‘อนวฏฺฐิตาทิลกฺขเณน สมานลกฺขณตฺตา วา อชฺฌตฺติกายตนภาเวน สมานลกฺขณตฺตา วาติ อายตนวเสเนว เอกลกฺขณํ วตฺตพฺพ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ขนฺธวเสนปิ เอกลกฺขณํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา จาหา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘อตีเต, ราธ, รูเป อนเปกฺโข โหติ, อนาคตํ รูปํ มา อภินนฺทิ , ปจฺจุปฺปนฺนสฺส รูปสฺส นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย จาคาย ปฏินิสฺสคฺคาย ปฏิปชฺชา’’ติ วุตฺเต ‘‘อตีตาย, ราธ, เวทนาย อนเปกฺโข โหติ, อนาคตํ เวทนํ มา อภินนฺทิ, ปจฺจุปฺปนฺนาย เวทนาย นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย จาคาย ปฏินิสฺสคฺคาย ปฏิปชฺชา’’ติอาทิ วุตฺตํ ภเวฯ

‘‘อนเปกฺขนียลกฺขเณน สมานลกฺขณตฺตา วา ขนฺธลกฺขเณน สมานลกฺขณตฺตา วาติ ขนฺธายตนวเสเนว เอกลกฺขณธมฺมา วตฺตพฺพา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา สติปฏฺฐานวเสนาปิ วตฺตพฺพาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถาหา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ยถา เยน เอกลกฺขณตฺเตน จ ภควา อาห, ตถา จ เตน เอกลกฺขณตฺเตน จ อวุตฺตาปิ ธมฺมา วุตฺตา ภวนฺตีติ อตฺโถฯ เย วิปสฺสกา ปุคฺคลา ปญฺจสุ ขนฺเธสุ นิจฺจํ สุสมารทฺธา นิจฺจํ กายคตาสติํ ภาเวนฺติ, เต วิปสฺสกา อกิจฺจํ สุภสุขาทิกํ, กสิวาณิชฺชาทิกมฺมํ วา น เสวนฺติ, กิจฺเจ อสุภาสุขาทิเก, กายาทิเก วา สาตจฺจการิโน โหนฺตีติ ภควา อาหาติ โยชนาฯ

อิติสทฺทสฺส เจตฺถ เอกสฺส โลโปฯ

อิติ เอวํ ‘‘เยสญฺจา’’ติอาทิคาถาย เกสาทิเก กาเย คตาย ปวตฺตาย สติยา ภควตา สรูเปน วุตฺตาย วิชฺชมานาย ตทวเสสา เวทนาคตา สติ จ จิตฺตคตา สติ จ ธมฺมคตา สติ จ สติปฏฺฐานภาเวน เอกลกฺขณตฺเตน วุตฺตา ภวนฺตีติ สงฺเขปโต นิจฺจํ สุสมารทฺธา นิจฺจํ เวทนาคตา สติ จ…เป.… นิจฺจํ จิตฺตคตา สติ จ…เป.… นิจฺจํ ธมฺมคตา สตีติ วตฺตพฺพาติฯ

‘‘สติปฏฺฐานวเสเนว เอกลกฺขณา ธมฺมา วตฺตพฺพา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ตถา ยํ กิญฺจี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ยํ กิญฺจิ รูปายตนํ จกฺขุวิญฺญาเณน ทิฏฺฐํ, ยํ กิญฺจิ สทฺทายตนํ โสตวิญฺญาเณน สุตํ, ยํ กิญฺจิ คนฺธรสโผฏฺฐพฺพายตนํ ฆานวิญฺญาณาทิตฺตเยน วิญฺญาเณน มุตํ, อิติ เอวํ ทิฏฺฐาทิตฺตเย ภควตา สรูเปน วุตฺเต สติ ตทวเสสํ ยํ กิญฺจิ วิญฺญาตํ ธมฺมารมฺมณปริยาปนฺนํ รูปํ ภควตา อาลมฺพิตพฺพภาเวน เอกลกฺขณตฺตา วุตฺตํ ภวตีติ อตฺโถฯ อถ วา ยํ กิญฺจิ รูปายตนํ ทิฏฺฐํ ภควตา วุตฺตํ, ตสฺมิํ วุตฺเต สติ ตทวเสสํ สุตาทิกมฺปิ วุตฺตํ โหตีติ อาทิอตฺโถ วิสุํ วิสุํ โยเชตพฺโพฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘ทิฏฺฐํ วา สุตํ วา มุตํ วา’’ติฯ

‘‘กายคตาย สติยา วุตฺตาย ตทวเสสา เวทนาคตาสติอาทโยเยว วตฺตพฺพา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา สตฺตติํสโพธิปกฺขิยธมฺมาปิ วุตฺตา ภวนฺตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา จาห ภควา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ยถา เยน นิยฺยานิกลกฺขเณน เอกลกฺขณตฺเตน จ ภควา อาห, ตถา เตน เอกลกฺขณตฺเตน จ ภควา อาห, ตถา เตน เอกลกฺขณตฺเตน จ วุตฺตา ภวนฺตีติ อตฺโถฯ ‘‘ตสฺมา อภิชฺฌาโทมนสฺเสน อภิภูตตฺตา อิห มม สาสเน, ภิกฺขุ, ตฺวํ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา หุตฺวา โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ ตทงฺคปฺปหาเนน วา วิกฺขมฺภนปฺปหาเนน วา วิเนยฺย วินยิตฺวา กาเย เกสาทิรูปกาเย กายานุปสฺสี เกสาทิรูปกายานุปสฺสี หุตฺวา วิหราหี’’ติ ภควตา วุตฺเต สติ ‘‘ตสฺมาติห, ตฺวํ ภิกฺขุ, เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหราหิ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ, ตสฺมาติห, ตฺวํ ภิกฺขุ, จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหราหิ…เป.… โทมนสฺสํ, ตสฺมาติห, ตฺวํ ภิกฺขุ, ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหราหิ…เป.… โทมนสฺส’’นฺติ วุตฺตํ ภวตีติ สงฺเขปตฺโถ เวทิตพฺโพฯ วิตฺถารตฺโถ ปน อฏฺฐกถายํ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 23) พหุธา วุตฺโตติ อมฺเหหิ น วิตฺถาริโตฯ

‘‘เอกสฺมิํ สติปฏฺฐาเน วุตฺเต กสฺมา จตฺตาโร สติปฏฺฐานา วุตฺตา ภเวยฺยุ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘อาตาปีติ วีริยินฺทฺริย’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ‘‘อาตาปี’’ติ อิมินา ปเทน กายเวทนาจิตฺตธมฺเมสุ ปวตฺตํ วีริยินฺทฺริยํ วุตฺตํฯ ‘‘สมฺปชาโน’’ติ ปเทน กายเวทนาจิตฺตธมฺเมสุ ปวตฺตํ ปญฺญินฺทฺริยํ วุตฺตํฯ ‘‘สติมา’’ติ ปเทน กายเวทนาจิตฺตธมฺเมสุ ปวตฺตํ สตินฺทฺริยํ วุตฺตํฯ ‘‘วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺส’’นฺติ ปเทน กายเวทนาจิตฺตธมฺเมสุ ปวตฺตํ สมาธินฺทฺริยํ วุตฺตํ, น กาเยเยว ปวตฺตํฯ เอวํ ปกาเรน กาเย กายานุปสฺสิโน โยคาวจรสฺส จตฺตาโร สติปฏฺฐานา ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉนฺตีติ เจ วเทยฺย, เอวํ สติ จตุนฺนํ วีริยปญฺญาสติสมาธีนํ อินฺทฺริยานํ จตุนฺนํ สติปฏฺฐานานํ สาธกภาเวน เอกลกฺขณตฺตา สมานลกฺขณตฺตา ปาริปูริํ คจฺฉนฺตีติ โยชนาฯ เตน วุตฺตํ อฏฺฐกถายํ – ‘‘จตุสติปฏฺฐานสาธเน อิเมสํ อินฺทฺริยานํ สภาวเภทาภาวโต สมานลกฺขณตฺตา’’ติ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 23)ฯ

[24] ‘‘เอวํ วุตฺเตปิ จตฺตาโร สติปฏฺฐานาเยว วตฺตพฺพา ภเวยฺยุํ, กถํ สตฺตติํสโพธิปกฺขิยธมฺมา วตฺตพฺพา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘จตูสุ สติปฏฺฐาเนสู’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ จตูสุ สติปฏฺฐาเนสุ เยน โยคาวจเรน ภาวิยมาเนสุ ตสฺส โยคาวจรสฺส จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉนฺติฯ เอวํ เสเสสุปิ โยชนา กาตพฺพาฯ จตุนฺนํ สจฺจานํ พุชฺฌนํ โพธํ, อริยมคฺคญาณํ, โพธํ คจฺฉนฺตีติ โพธงฺคมาฯ โพธสฺส อริยมคฺคญาณสฺส ปกฺเข ภวาติ โพธิปกฺขิยาฯ

‘‘กุสลาเยว ธมฺมา เอกลกฺขณภาเวน นีหริตา กิํ, อุทาหุ อกุสลาปิ ธมฺมา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘เอวํ อกุสลาปี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ กุสลา ธมฺมา เอกลกฺขณตฺเตน นิทฺธาริตา ยถา, เอวํ อกุสลาปิ ธมฺมา เอกลกฺขณตฺเตน นิทฺธาริตพฺพาเยวาติ อตฺโถฯ ‘‘กถํ นิทฺธาเรตพฺพา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ปหาเนกฏฺฐภาเวน นิทฺธาเรตพฺพาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอกลกฺขณตฺตา ปหานํ อพฺภตฺถํ คจฺฉนฺตี’’ติ อาหฯ ตตฺถ เอกลกฺขณตฺตาติ ปหาเนกฏฺฐภาเวน สมานลกฺขณตฺตาฯ ‘‘กตมํ ปหานํ อพฺภตฺถํ คจฺฉนฺตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘จตูสุ สติปฏฺฐาเนสู’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ตตฺถ จตูสุ…เป.… ปริญฺญํ คจฺฉนฺตีติ กายาคตาสติปฏฺฐาเน โยคาวจเรน ภาวิยมาเน สติ เตน โยคาวจเรน อสุเภ เกสาทิเก รูปกาเย ‘‘สุภ’’นฺติ วิปลฺลาโส ปหียติ, อสฺส โยคาวจรสฺส กพฬีการาหาโร ปริญฺญํ คจฺฉติ, ‘‘อาหารสมุทยา รูปสมุทโย’’ติ (สํ. นิ. 3.56) วุตฺตตฺตา รูปกาเย ฉนฺทราคํ ปชหนฺตสฺส ตสฺส สมุทเย กพฬีการาหาเรปิ ฉนฺทราโค ปหียตีติ อตฺโถฯ เวทนาคตาสติปฏฺฐาเน ภาวิยมาเน สติ ทุกฺเข ‘‘สุข’’นฺติ วิปลฺลาโส ปหียติ, อสฺส โยคาวจรสฺส ผสฺสาหาโร ปริญฺญํ คจฺฉติ, ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’ติ (ม. นิ. 3.126; สํ. นิ. 2.1, 39; มหาว. 1; อุทา. 1; วิภ. 225) วุตฺตตฺตา เวทนาย ฉนฺทราคํ ปชหนฺตสฺส ตสฺส ปจฺจเย ผสฺสาหาเร ฉนฺทราโค ปหียติฯ จิตฺตคตาสติปฏฺฐาเน ภาวิยมาเน อนิจฺเจ ‘‘นิจฺจ’’นฺติ วิปลฺลาโส ปหียติ, อสฺส โยคาวจรสฺส วิญฺญาณาหาโร ปริญฺญํ คจฺฉติฯ ธมฺมคตาสติปฏฺฐาเน ภาวิยมาเน อนตฺตนิ ‘‘อตฺตา’’ติ วิปลฺลาโส ปหียติ, อสฺส โยคาวจรสฺส มโนสญฺเจตนาหาโร ปริญฺญํ คจฺฉตีติ วิสุํ วิสุํ โยเชตฺวา เอเกกสฺมิํ ปหาตพฺเพ วุตฺเต ตทวเสสา ปหาตพฺพา วุตฺตา ภวนฺติ ปหาตพฺพภาเวน เอกลกฺขณตฺตาติ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ

‘‘อาหารา จสฺส ปริญฺญํ คจฺฉนฺตี’’ติ วจเน อาหาเรสุ ปวตฺตา กามราคโทสโมหา พฺยนฺตีกตา โหนฺตีติ อตฺโถ คหิโตฯ กพฬีการาหารญฺหิ อารพฺภ ปวตฺเต กามราเค วิชฺชมาเน กพฬีการาหารสฺส วิชานนา นตฺเถว, ตสฺมิํ กามราเค ปน ปหีเน ปริชานนา ภวตีติฯ เสสาหารชานนมฺปิ เอเสว นโยฯ ยสฺส โยคาวจรสฺส สติปฏฺฐานา ภาวิตา, วิปลฺลาสา ปหีนา, อาหารปริชานนา อุปฺปนฺนา, โส โยคาวจโร อุปาทาเนหิ อนุปาทาโน ภวติฯ สุภสญฺญิเต หิ กาเย กามุปาทานํ วิเสเสน ภวตีติ สุภสญฺญิโต กาโย กามุปาทานสฺส วตฺถุ, กายคตาย สติยา อนุสริตพฺโพ อสุภสญฺญิโต เกสาทิ กามุปาทานสฺส วตฺถุ น โหตฺเววฯ สุขเวทนาย อสฺสาทวเสน ทิฏฺฐุปาทานํ ภวตีติ สุขสญฺญิตา เวทนา ทิฏฺฐุปาทานสฺส วตฺถุ, เวทนาคตาย ปน สติยา อนุปสฺสิตพฺพา เวทนา ทิฏฺฐุปาทานสฺส วตฺถุ น โหตฺเววฯ

‘‘จิตฺตํ นิจฺจ’’นฺติ ทิฏฺฐิคหณวเสน ตสฺส ตสฺส อตฺตโน สีลวตวเสน ปริสุทฺธีติ ปรามสนํ โหตีติ จิตฺตํ สีลพฺพตุปาทานสฺส วตฺถุ, จิตฺตคตาย ปน สติยา อนุปสฺสิตพฺพํ จิตฺตํ สีลพฺพตุปาทานสฺส วตฺถุ น โหตฺเววฯ ธมฺเม นามรูปปริจฺเฉเทน ยถาภูตํ อปสฺสนฺตสฺส ธมฺเมสุ อตฺตาภินิเวโส โหตีติ ธมฺมา อตฺตวาทุปาทานสฺส วตฺถุ, ธมฺมคตาย ปน สติยา อนุปสฺสิตพฺพา ธมฺมา อตฺตวาทุปาทานสฺส วตฺถุ น โหนฺติ เอวฯ ตสฺมา จตูสุ สติปฏฺฐาเนสุ ภาวิยมาเนสุ อุปาทาเนหิ อนุปาทาโน ภวตีติ วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโย คเหตพฺโพฯ

‘‘เยน โยคาวจเรน สติปฏฺฐานา ภาวิตา, โส โยคาวจโร อุปาทาเนหิเยว อนุปาทาโน ภวตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา โยคาทีหิปิ วิสํยุตฺโต ภวตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘โยเคหิ จ วิสํยุตฺโต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ โยเคหิ จาติ กามโยคภวโยคทิฏฺฐิโยคอวิชฺชาโยเคหิ จฯ วิสํยุตฺโตติ ตทงฺคปฺปหานวิกฺขมฺภนปฺปหานสมุจฺเฉทปฺปหานวเสน วิคโต, วิมุตฺโต จ ภวตีติ อตฺโถฯ สุภสญฺญิโต หิ รูปกาโย กามราคสฺส วตฺถุ โหติ, กายคตาย ปน สติยา อนุปสฺสิตพฺโพ กาโย กามราคสฺส วตฺถุ น โหตฺเววฯ ‘‘สุโข’’ติ วา ‘‘สุขเหตู’’ติ วา คหณีโย ภโว ภวราคสฺส วตฺถุ โหติ, เวทนาคตาย ปน สติยา อนุปสฺสิตพฺโพ ภโว ภวราคสฺส วตฺถุ น โหติฯ ‘‘อตฺตา’’ติ อภินิวิสิตพฺพํ จิตฺตํ ทิฏฺฐิโยคสฺส วตฺถุ โหติ, จิตฺตคตาย ปน สติยา อนุปสฺสิตพฺพํ จิตฺตํ ทิฏฺฐิโยคสฺส วตฺถุ น โหติฯ วินิพฺโภคสฺส ทุกฺกรตฺตา, ธมฺมานํ ธมฺมมตฺตตาย จ ทุปฺปฏิวิชฺฌตฺตา อวินิพฺภุชิตพฺพา, ธมฺมมตฺตตาย อปฺปฏิวิชฺฌิตพฺพา ธมฺมา อวิชฺชาโยคสฺส วตฺถุ โหนฺติ, ธมฺมคตาย ปน สติยา อนุปสฺสิตพฺพา ธมฺมา อวิชฺชาโยคสฺส วตฺถุ น โหนฺติฯ ตสฺมา จตุสติปฏฺฐานานุปสฺสโก ‘‘โยเคหิ จ วิสํยุตฺโต’’ติ วุตฺโตฯ อยํ นโย อาสเวหิ จ อนาสโว ภวติ, โอเฆหิ จ นิตฺถิณฺโณ ภวตีติ เอตฺถาปิ โยเชตพฺโพฯ

คนฺเถหิ จ วิปฺปยุตฺโต ภวตีติ เอตฺถ ปน สุภสญฺญิโต รูปกาโย อภิชฺฌากายคนฺถสฺส วตฺถุ, กายคตาย ปน สติยา อนุปสฺสิตพฺโพ รูปกาโย อภิชฺฌากายคนฺถสฺส วตฺถุ น โหติฯ ทุกฺขทุกฺขวิปริณามทุกฺขสงฺขารทุกฺขภูตา เวทนา พฺยาปาทกายคนฺถสฺส วตฺถุ โหนฺติ, เตน วุตฺตํ – ‘‘ทุกฺขาย เวทนาย ปฏิฆานุสโย อนุเสตี’’ติ (ม. นิ. 1.465)ฯ

เวทนาคตาย ปน สติยา อนุปสฺสิตพฺพา เวทนา พฺยาปาทกายคนฺถสฺส วตฺถุ น โหติฯ ‘‘จิตฺตํ นิจฺจ’’นฺติ อภินิเวสวเสน สสฺสตสฺส ‘‘อตฺตโน สีเลน สุทฺธิ, วเตน สุทฺธี’’ติ ปรามสนํ โหติ, ตสฺมา ‘‘นิจฺจ’’นฺติ คหิตํ จิตฺตํ สีลพฺพตปรามาสกายคนฺถสฺส วตฺถุ, จิตฺตคตาย ปน สติยา อนุปสฺสิตพฺพํ จิตฺตํ สีลพฺพตปรามาสสฺส วตฺถุ น โหติฯ ธมฺมานํ สปฺปจฺจยนามรูปสภาวสฺส อทสฺสนโต ภวทิฏฺฐิวิภวทิฏฺฐิ โหติ, ตสฺมา ‘‘อิทํ สจฺจ’’นฺติ อภินิวิสิตพฺพา ธมฺมา อิทํสจฺจาภินิเวสกายคนฺถสฺส วตฺถุ, ธมฺมคตาย ปน สติยา อนุปสฺสิตพฺพา ธมฺมา อิทํสจฺจาภินิเวสกายคนฺถสฺส วตฺถุ น โหนฺติ, ตสฺมา จตุสติปฏฺฐานานุปสฺสโก ‘‘คนฺเถหิ จ วิปฺปยุตฺโต’’ติ วุตฺโตฯ

สุภสญฺญิโต จ กาโย ราคสลฺลสฺส วตฺถุ, กายคตาย ปน สติยา อนุปสฺสิตพฺโพ กาโย ราคสลฺลสฺส วตฺถุ น โหติฯ สุขสญฺญิตาย เวทนาย โทโส โหติ, ตสฺมา เวทนา โทสสลฺลสฺส วตฺถุ, เวทนาคตาย ปน สติยา อนุปสฺสิตพฺพา เวทนา โทสสลฺลสฺส วตฺถุ น โหติฯ ‘‘จิตฺตํ อตฺตา’’ติ คเหตฺวา ‘‘อตฺตา เสยฺโย’’ติอาทิวเสน ปวตฺตสฺส มานสลฺลสฺส จิตฺตํ วตฺถุ, จิตฺตคตาย ปน สติยา อนุปสฺสิตพฺพํ จิตฺตํ มานสลฺลสฺส วตฺถุ น โหติฯ ธมฺมานํ สปฺปจฺจยนามรูปสภาวสฺส อชานนโต ธมฺมา โมหสลฺลสฺส วตฺถุ, ธมฺมคตาย ปน สติยา อนุปสฺสิตพฺพา ธมฺมา โมหสลฺลสฺส วตฺถุ น โหนฺติ, ตสฺมา จตุสติปฏฺฐานานุปสฺสโก ‘‘สลฺเลหิ จ วิสลฺโล ภวตี’’ติ วุตฺโตฯ

‘‘อาหารา จสฺส ปริญฺญํ คจฺฉนฺตี’’ติ อาจริเยน วุตฺตํ, ‘‘กิํ ปน อาหาราว อสฺส โยคาวจรสฺส ปริญฺญํ คจฺฉนฺติ, อุทาหุ อญฺเญปี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา วิญฺญาณฏฺฐิติโย จ อสฺส โยคาวจรสฺส ปริญฺญํ คจฺฉนฺตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘วิญฺญาณฏฺฐิติโย จสฺส ปริญฺญํ คจฺฉนฺตี’’ติ วุตฺตํฯ เยน โยคาวจเรน จตฺตาโร สติปฏฺฐานา ภาวิตา, ตสฺส โยคาวจรสฺส กายเวทนาจิตฺตธมฺมาว ปริญฺญํ คจฺเฉยฺยุํ, น วิญฺญาณฏฺฐิติโยติ เจ วเทยฺย กายานุปสฺสนาทีหิ จ กายเวทนาจิตฺตธมฺเมสุ ปริญฺญาเตสุ สญฺญายปิ ปริญฺญาตพฺพภาวโตฯ สา หิ เวทนาจิตฺตสงฺขาเตน ธมฺเมสุ ปริญฺญาเตสุ อวินาภาวโต ปริญฺญาตาวาติฯ

เยน จตฺตาโร สติปฏฺฐานา ภาวิตา, โส โยคาวจโร อุปาทาเนหิ อนุปาทาโน จ, โยเคหิ วิสํยุตฺโต จ, ขนฺเธหิ วิปฺปยุตฺโต จ, อาสเวหิ อนาสโว จ, โอเฆหิ นิตฺถิณฺโณ จ, สลฺเลหิ วิสลฺโล จ ภวตีติ วุตฺโต, ‘‘กิํ ปน ตถาวิโธว โหติ, อุทาหุ อญฺญถาปี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา อคติมฺปิ น คจฺฉตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อคติคมเนหิ จ น อคติํ คจฺฉตี’’ติ อาหฯ สุภาทิสญฺญิเต รูปกาเย อเปกฺขมาโน ปุคฺคโล ฉนฺทาคติํ คจฺฉตีติ สุภาทิสญฺญิโต รูปกาโย วิเสสโต ฉนฺทาคติยา วตฺถุ โหติ, กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐาเนน ปน อนุปสฺสิตพฺโพ อสฺสาสปสฺสาสาทิโก กาโย ฉนฺทาคติยา วตฺถุ น โหติ, ตสฺมา กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานภาวนํ ภาเวนฺโต ปุคฺคโล ฉนฺทาคติํ น คจฺฉติฯ สุขเวทนสฺสาทวเสน เวทยมาโน ตทภาเวน พฺยาปาทํ อาคจฺฉตีติ สุขเวทนา โทสาคติยา วตฺถุ โหติ, เวทนานุปสฺสนาสติปฏฺฐาเนน ปน อนุปสฺสิตพฺพา เวทนา โทสาคติยา วตฺถุ น โหติ , ตสฺมา เวทนาสติปฏฺฐานภาวนํ ภาเวนฺโต ปุคฺคโล โทสาคติํ น คจฺฉติฯ สนฺตติฆนวเสน ‘‘นิจฺจํ, ธุว’’นฺติ คหิตํ จิตฺตํ โมหสฺส วตฺถุ โหติ, จิตฺตานุปสฺสนาสติปฏฺฐาเนน ปน อนุปสฺสิตพฺพํ จิตฺตํ โมหสฺส วตฺถุ น โหติ, ตสฺมา จิตฺตานุปสฺสนาสติปฏฺฐานภาวนํ ภาเวนฺโต ปุคฺคโล โทสาคติํ น คจฺฉติฯ วิภชิตฺวา ธมฺมสภาวํ อชานนฺตสฺส ภยํ ชายตีติ วิภชิตฺวา อชานิยสภาวา ธมฺมา ภยสฺส วตฺถุ โหนฺติ, ธมฺมานุปสฺสนาสติปฏฺฐาเนน ปน อนุปสฺสิตพฺพา วิภชิตฺวา ชานิตพฺพา ธมฺมา ราคสฺส วตฺถุ น โหนฺติ, ตสฺมา ธมฺมานุปสฺสนาสติปฏฺฐานภาวนํ ภาเวนฺโต ปุคฺคโล ภยาคติํ น คจฺฉติฯ เอวํ ปหาตพฺพภาเวน เอกลกฺขเณ อกุสเลปิ ธมฺเม นีหริตฺวา อิทานิ นิคเมตุํ ‘‘เอวํ อกุสลาปิ ธมฺมา เอกลกฺขณตฺตา ปหานํ อพฺภตฺถํ คจฺฉนฺตี’’ติ ปุน วุตฺตํฯ

ภาเวตพฺเพสุ ธมฺเมสุ เอกเทเสสุ วุตฺเต ตทวเสสาปิ ภาเวตพฺพา ธมฺมา เอกลกฺขณตฺตา นีหริตฺวา วตฺตพฺพา, ปหาตพฺเพสุปิ ธมฺเมสุ เอกเทเส วุตฺเต ตทวเสสาปิ ธมฺมา ปหาตพฺพา เอกลกฺขณตฺตา นีหริตฺวา วตฺตพฺพาติ อาจริเยน วุตฺตา, อมฺเหหิ จ ญาตา, ‘‘อญฺญถาปิ ยทิ วตฺตพฺพา สิยุํ, เตปิ วทถา’’ติ วตฺตพฺพภาวโต อญฺเญนปิ ปริยาเยน ลกฺขณหารสฺส อุทาหรณานิ ทสฺเสตุํ ‘‘ยตฺถ วา ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ ฯ ตตฺถ ยตฺถ ยสฺสํ รูเปกเทสเทสนายํ รูปินฺทฺริยํ รุปฺปนลกฺขณํ จกฺขุนฺทฺริยาทิชีวิตินฺทฺริยปริโยสานํ อฏฺฐวิธํ อินฺทฺริยํ รูเปกเทสํ ภควตา เทสิตํฯ ตตฺเถว ตสฺสํ รูเปกเทสเทสนายํ รูปธาตุ รุปฺปนลกฺขณา จกฺขุธาตาทิโผฏฺฐพฺพธาตุปริโยสานา ทสวิธา รูปธาตุ รุปฺปนลกฺขเณน เอกลกฺขณตฺตา เทสิตาฯ สพฺโพ รูปกฺขนฺโธ จ เทสิโตฯ รูปายตนํ รุปฺปนลกฺขณํ จกฺขายตนาทิโผฏฺฐพฺพายตนปริโยสานํ ทสวิธํ อายตนํ รุปฺปนลกฺขเณน เอกลกฺขณตฺตา ภควตา เทสิตํฯ

ยตฺถ วา ปน ยสฺสํ เวทเนกเทสเทสนายํ สุขา เวทนา ภควตา เทสิตา, ตตฺถ ตสฺสํ เวทเนกเทสเทสนายํ สุขินฺทฺริยญฺจ เทสิตํ, โสมนสฺสินฺทฺริยญฺจ เทสิตํ, ทุกฺขสมุทโย อริยสจฺจญฺจ เทสิตํ สุขเวทนาภาเวน เอกลกฺขณตฺตาฯ ยตฺถ วา ปน ยสฺสํ เวทเนกเทสเทสนายํ ทุกฺขา เวทนา ภควตา เทสิตา, ตตฺถ ตสฺสํ เวทเนกเทสเทสนายํ ทุกฺขินฺทฺริยญฺจ เทสิตํ โทมนสฺสินฺทฺริยญฺจ เทสิตํ, ทุกฺขํ อริยสจฺจญฺจ เทสิตํ ทุกฺขเวทนาภาเวน เอกลกฺขณตฺตาฯ ยตฺถ วา ปน ยสฺสํ เวทเนกเทสเทสนายํ อทุกฺขมสุขา เวทนา ภควตา เทสิตา, ตตฺถ ตสฺสํ เวทเนกเทสเทสนายํ อุเปกฺขินฺทฺริยญฺจ เทสิตํ, สพฺโพ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท จ เทสิโตติ โยชนา กาตพฺพาฯ

ยสฺสํ เทสนายํ อทุกฺขมสุขา เวทนา เทสิตา, ตสฺสํ เทสนายํ อุเปกฺขินฺทฺริยํ เทสิตํ โหตุ สมานลกฺขณตฺตา, ‘‘เกน ปฏิจฺจสมุปฺปาโท เทสิโต ภเวยฺยา’’ติ วตฺตพฺพภาวโต ‘‘เกน การเณนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา การณํ ทสฺเสตุํ ‘‘อทุกฺขมสุขายา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อทุกฺขมสุขาย เวทนาย หิ ยสฺมา อวิชฺชา อนุเสติ, ตสฺมา อวิชฺชา เทสิตา โหติฯ อวิชฺชาย จ เทสิตาย อวิชฺชามูลโก สพฺโพปิ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา…เป.… ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ เทสิโตว โหตีติ อธิปฺปาโย ทฏฺฐพฺโพฯ

‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา…เป.… สมุทโย โหตี’’ติ อนุโลมวเสน ปวตฺโต โย ปฏิจฺจสมุปฺปาโท เทสิโตติ อาจริเยน วุตฺโต, ‘‘ยทิ ตถา ปวตฺโต โส จ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท เทสิโต, เอวํ สติ สพฺโพ จ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท เทสิโต’’ติ น วตฺตพฺโพติ โจทนํ มนสิ กตฺวา ‘‘โส จา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ โย จ อนุโลมวเสน ปวตฺโต, โส จ สราคสโทสสโมหสํกิเลสปกฺเขน หาตพฺโพฯ

โย จ ปฏิโลมวเสน ‘‘อวิชฺชาย ตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา สงฺขารนิโรโธ’’ติอาทิโก ปวตฺโต, โส จ วีตราควีตโทสวีตโมหอริยธมฺเมหิ หาตพฺโพฯ โย จ อนุโลมปฏิโลมวเสน ปวตฺโต, โส จ ตทุภเยหิ หาตพฺโพฯ ตสฺมา ‘‘สพฺโพ จ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท เทสิโต’’ติ วตฺตพฺโพวาติ อธิปฺปาโย คเหตพฺโพฯ

‘‘เย ธมฺมา เอกลกฺขณา, เตสํ ธมฺมานํ เอกสฺมิํ ธมฺเม วุตฺเต อวสิฏฺฐา ธมฺมา วุตฺตา ภวนฺตีติอาทินา (เนตฺติ. 23) อาจริเยน ยา ลกฺขณหารโยชนา วุตฺตา, สาว กาตพฺพา, น อญฺญถา กาตพฺพา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพภาวโต อญฺญถาปิ ลกฺขณหารโยชนา กาตพฺพาเยวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘เอวํ เย ธมฺมา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ เย ปถวีอาทโย รูปธมฺมา, เย ผสฺสาทโย อรูปธมฺมา สนฺธารณาทิกิจฺจโต สงฺฆฏฺฏนาทิกิจฺจโต เอกลกฺขณา, เตสํ รูปารูปธมฺมานํ เอกสฺมิํ ธมฺเม วุตฺเต อวสิฏฺฐา รูปารูปธมฺมา วุตฺตา ภวนฺติฯ เย ปถวีอาทโย รูปธมฺมา, เย ผสฺสาทโย อรูปธมฺมา กกฺขฬาทิลกฺขณโต ผุสนาทิลกฺขณโต เอกลกฺขณา, เตสํ รูปารูปธมฺมานํ เอกสฺมิํ ธมฺเม วุตฺเต อวสิฏฺฐา รูปารูปธมฺมา วุตฺตา ภวนฺติฯ เย ธมฺมา รุปฺปนสามญฺญโต นมนสามญฺญโต อนิจฺจาทิสามญฺญโต วา ขนฺธายตนาทิสามญฺญโต วา เอกลกฺขณา, เตสํ สงฺขตธมฺมานํ เอกสฺมิํ สงฺขตธมฺเม วุตฺเต อวสิฏฺฐา ธมฺมา วุตฺตา ภวนฺติฯ เย สงฺขตธมฺมา ภงฺคุปฺปาทโต สงฺขโต จุตูปปาตโต สมานนิโรธุปฺปาทสงฺขตโต วา จุตูปปาตโต เอกลกฺขณา, เตสํ สงฺขตธมฺมานํ เอกสฺมิํ สงฺขตธมฺเม วุตฺเต อวสิฏฺฐา สงฺขตธมฺมา วุตฺตา ภวนฺตีติ อตฺถโยชนา กาตพฺพาฯ

กิจฺจโต จ ลกฺขณโต จาติอาทีสุ จ-สทฺเทน สหจรณสมานเหตุตาทโย สงฺคหิตาติ ทฏฺฐพฺพา ฯ สหจรณาทีสุ จ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ ‘‘นานตฺตกายนานตฺตสญฺญิโน (ที. นิ. 3.341, 357, 359; อ. นิ. 9.24), นานตฺตสญฺญานํ อมนสิการา’’ติอาทีสุ สหจาริตาย สญฺญาสหคตา ธมฺมา นิทฺธาริตาติอาทินา วุตฺตเมวฯ

‘‘เอกสฺมิํ ธมฺเม สรูปโต วุตฺเต เอกลกฺขณาทิโต อวสิฏฺฐธมฺมานมฺปิ วุตฺตภาโว เกน อมฺเหหิ ชานิตพฺโพ สทฺทหิตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพภาวโต ‘‘เตนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ เตน อวสิฏฺฐธมฺมานมฺปิ วุตฺตภาเวน ‘‘วุตฺตมฺหิ เอกธมฺเม’’ติอาทิกํ ยํ วจนํ อายสฺมา มหากจฺจาโน อาห, เตน วจเนน ตุมฺเหหิ อวสิฏฺฐานมฺปิ วุตฺตภาโว ชานิตพฺโพ สทฺทหิตพฺโพติ วุตฺตํ โหติฯ

‘‘เอตฺตาวตา จ ลกฺขณหาโร ปริปุณฺโณ, อญฺโญ นิยุตฺโต นตฺถี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘นิยุตฺโต ลกฺขโณ หาโร’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺถ ยสฺสํ ปาฬิยํ เอกสฺมิํ ธมฺเม วุตฺเต อวสิฏฺฐธมฺมาปิ เยน ลกฺขณหาเรน นิทฺธาริตา, ตสฺสํ ปาฬิยํ โส ลกฺขโณ หาโร นิยุตฺโต นิทฺธาเรตฺวา โยชิโตติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพติฯ

อิติ ลกฺขณหารวิภงฺเค สตฺติพลานุรูปา รจิตา

วิภาวนา นิฏฺฐิตาฯ

ปณฺฑิเตหิ ปน อฏฺฐกถาฏีกานุสาเรน คมฺภีรตฺโถ วิตฺถารโต วิภชิตฺวา คเหตพฺโพติฯ

6. จตุพฺยูหหารวิภงฺควิภาวนา

[25] เยน เยน สํวณฺณนาวิเสสภูเตน ลกฺขณหารวิภงฺเคน สุตฺตตฺเถหิ สมานตฺถา วิภตฺตา, โส สํวณฺณนาวิเสสภูโต ลกฺขณหารวิภงฺโค ปริปุณฺโณ, ‘‘กตโม จตุพฺยูหหารวิภงฺโค’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตโม จตุพฺยูโห หาโร’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ นิทฺทิฏฺเฐสุ โสฬสสุ เทสนาหาราทีสุฯ กตโมติ กตโม สํวณฺณนาวิเสโส จตุพฺยูโห หาโร จตุพฺยูหหารวิภงฺโค นามาติ วิญฺเญยฺโยฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘ตตฺถ กตโม จตุพฺยูโห หาโรติ จตุพฺยูหหารวิภงฺโค’’ติ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 25)ฯ ‘‘อิมินา จตุพฺยูหหาเรน กตมสฺส เนรุตฺตาทโย คเวสิตพฺพา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘พฺยญฺชเนนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ พฺยญฺชเนนาติ จตุพฺยูหหารสฺส สุตฺตสฺส วิเสสโต พฺยญฺชนวิจยภาวโต ‘‘พฺยญฺชนา’’ติ โวหาริเตน อิมินา จตุพฺยูหหาเรน สุตฺตสฺส เนรุตฺตญฺจ, สุตฺตสฺส อธิปฺปาโย จ, สุตฺตสฺส นิทานญฺจ, สุตฺตสฺส ปุพฺพาปรสนฺธิ จ สํวณฺเณนฺเตหิ คเวสิตพฺโพติ อตฺโถฯ