3. ยุตฺติหารวิภงฺควิภาวนา

[18] เยน เยน สํวณฺณนาวิเสสภูเตน วิจยหารวิภงฺเคน ปทปญฺหาทโย วิจิตา, โส สํวณฺณนาวิเสสภูโต วิจยหารวิภงฺโค ปริปุณฺโณ, ‘‘กตโม ยุตฺติหารวิภงฺโค’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตโม ยุตฺติหาโร’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ นิทฺทิฏฺเฐสุ โสฬสสุ หาเรสุ กตโม สํวณฺณนาวิเสโส ยุตฺติหาโร ยุตฺติหารวิภงฺโคติ ปุจฺฉิฯ ‘‘สพฺเพสํ หาราน’’นฺติอาทินิทฺเทสสฺส อิทานิ วุจฺจมาโน ‘‘อยํ ยุตฺติหาโร’’ติอาทิโก วิตฺถารสํวณฺณนาวิเสโส ยุตฺติหารวิภงฺโค นามาติ วิญฺเญยฺโยฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ตตฺถ กตโม ยุตฺติหาโรติอาทิ ยุตฺติหารวิภงฺโค’’ติ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 18)ฯ อยํ ยุตฺติหาโร กิํ นาม สุตฺตตฺถํ ยุตฺตายุตฺติวเสน โยชยตีติ ยุญฺชิตพฺพํ สุตฺตตฺถํ ปุจฺฉติฯ สุตฺตตฺโถ ปน ทุวิโธ อตถากาเรน คยฺหมาโน, ตถากาเรน คยฺหมาโน อตฺโถติฯ ตตฺถ อตถากาเรน คยฺหมาโนว อตฺโถ ยาถาวโต ยุตฺตินิทฺธารเณน โยเชตพฺโพ, อิตโร ปน ภูตกถนมตฺเตน โยเชตพฺโพฯ ยสฺมา ปนายํ ยุตฺติคเวสนา นาม สํวณฺณนา มหาปเทเสหิ วินา น สมฺภวติ, ตสฺมา ยุตฺติหารํ วิภชนฺโต ตสฺส ยุตฺติหารสฺส ลกฺขณํ ปฐมํ อุปทิสิตุํ ‘‘จตฺตาโร มหาปเทสา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ มหาปเทสาติ มหนฺเต พุทฺธาทโย อปทิสิตฺวา วุตฺตานิ การณานิ, มหนฺตานิ วา ธมฺมสฺส อปเทสานิ ปติฏฺฐานานิฯ อปทิสียเตติ อปเทโส, พุทฺโธ อปเทโส เอตสฺส การณสฺสาติ พุทฺธาปเทโสฯ เสเสสุปิ เอเสว นโย เนตพฺโพฯ ‘‘พุทฺธสฺส สมฺมุขา เอตํ สุตฺตํ มยา สุต’’นฺติ วตฺวา อาภตสฺส คนฺถสฺส สุตฺตวินเยหิ สํสนฺทนํ ธมฺโม, อสํสนฺทนํ อธมฺโมติ วินิจฺฉยการณํ มหาปเทโสติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘พุทฺธสฺส สมฺมุขา มยา อาภตํ, สงฺฆสฺส สมฺมุขา มยา อาภตํ, สมฺพหุลตฺเถรานํ สมฺมุขา มยา อาภตํ, เอกตฺเถรสฺส สมฺมุขา มยา อาภต’’นฺติ วตฺวา อาภตสฺส คนฺถสฺส ยานิ พฺยญฺชนปทอตฺถปทานิ สนฺติ, ตานิ ปทพฺยญฺชนานิ ภควตา เทสิเต สุตฺเต โอตรยิตพฺพานิ อนุปฺปเวสิตานิ, วินเย ราคาทิวินเย สนฺทสฺสยิตพฺพานิ สํสนฺเทตพฺพานิฯ ธมฺมตายํ อุปนิกฺขิปิตพฺพานิ ปกฺขิปิตพฺพานิฯ ยทิ สุตฺตตฺเถน, วินยตฺเถน, ธมฺมตาย จ อวิรุทฺธานิ โหนฺติ, เอวํ สติ ตว อาภตปทพฺยญฺชนานิ ยุตฺตานีติ วินิจฺฉยนฺเตหิ วตฺวา คเหตพฺพานีติ อธิปฺปาโยฯ

สุตฺตวินยธมฺมตาสุ โอตรยิตพฺพานิ สนฺทสฺสยิตพฺพานิ อุปนิกฺขิปิตพฺพานีติ อาจริเยน วุตฺตานิ, ‘‘กตฺถ สุตฺเต, กตฺถ วินเย, กตฺถ ธมฺมตาย’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘กตมสฺมิํ สุตฺเต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ จตูสุ อริยสจฺเจสูติ จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ ทสฺสนเกสุ สุตฺเตสุฯ ราโค วินสฺสติ วูปสมติ เอเตน อสุภาทินาติ ราควินยํ, กิํ ตํ? อสุภาทินิมิตฺตํ, ตํ อสฺส อตฺถีติ ราควินโย, โก โส? อสุภาทินิมิตฺตทสฺสนโก สุตฺตนฺตวิเสโสฯ เอส นโย โทสวินโยติอาทีสุปิฯ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท นาม สสฺสตทิฏฺฐิอุจฺเฉททิฏฺฐิํ วิวชฺเชตฺวา เอกตฺตนยาทีนํ ทีปเนน อวิชฺชาทิสงฺขาราทิสภาวธมฺมานํ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนภาวทีปโกติ วุตฺตํ ‘‘กตมิสฺสํ ธมฺมตายํ อุปนิกฺขิปิตพฺพานิ? ปฏิจฺจสมุปฺปาเท’’ติฯ

‘‘สุตฺตาทีสุ อวตรนฺเต สนฺทิสฺสนฺเต อวิโลเมนฺเต กิํ น ชเนตี’’ติ วตฺตพฺพโต ‘‘จตูสู’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ‘‘พุทฺธาทีนํ สมฺมุขา มยา อาภต’’นฺติ วตฺวา อาภตคนฺโถ จตูสุ อริยสจฺเจสุ ยทิ อวตรติ, เอวํ สติ อาภตคนฺโถ อาสเว น ชเนติฯ ราคาทิกิเลสวินเย ยทิ สนฺทิสฺสติ, เอวํ สติ อาภตคนฺโถ อาสเว น ชเนติฯ ธมฺมตญฺจ ยทิ น วิโลเมติ, เอวํ สติ อาภตคนฺโถ อาสเว น ชเนตีติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

‘‘กิมตฺถํ ยุตฺติหารวิภงฺเค จตฺตาโร มหาปเทสา อาภตา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘จตูหิ มหาปเทเสหี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อาภตคนฺเถ ยํ ยํ อตฺถชาตํ, ยํ ยํ ธมฺมชาตํ วา จตูหิ มหาปเทเสหิ ยุชฺชติ, ตํ ตํ อตฺถชาตํ วา ตํ ตํ ธมฺมชาตํ วา สํวณฺเณตพฺพสุตฺเต คเหตพฺพํฯ เยน เยน การเณน จ จตูหิ มหาปเทเสหิ ยุชฺชติ, ตํ ตํ การณํ สํวณฺณนาวเสน สํวณฺเณตพฺพสุตฺเต คเหตพฺพํฯ ยถา ยถา ปกาเรน จตูหิ มหาปเทเสหิ ยุชฺชติ, โส โส ปกาโร สํวณฺณนาวเสน สํวณฺเณตพฺพสุตฺเต คเหตพฺโพฯ เอวํ คาหณตฺถํ จตฺตาโร มหาปเทสา อาภตาติ อตฺโถฯ

[19] จตูหิ มหาปเทเสหิ ยุตฺตํ อวิรุทฺธํ ตํ ตํ อตฺถชาตํ คเหตพฺพนฺติ อาจริเยน วุตฺตํ, ‘‘กตฺถ เกน ยุตฺตินิทฺธารณํ กาตพฺพ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ปญฺหํ ปุจฺฉิเตนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปญฺเห ปญฺหํ ปุจฺฉิเตน ปุคฺคเลน ยุตฺตินิทฺธารณํ กาตพฺพนฺติฯ ตตฺถ ปญฺหนฺติ ปญฺหิตพฺพํ สภาวธมฺมํฯ ปุจฺฉิเตนาติ วิสฺสชฺเชตุํ สมตฺเถน ปณฺฑิตปุคฺคเลนฯ ปญฺเหติ ปุจฺฉาวเสน ปวตฺตปาเฐฯ ปทานิ กติ กิตฺตกานิ โหนฺตีติ ปทโส ปฐมํ ปริโยคาหิตพฺพํ ยุตฺติหาเรน วิเจตพฺพํ วีมํสิตพฺพํฯ ‘‘กถํ วิเจตพฺพ’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ยทิ สพฺพานี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ สพฺพานิ ปทานีติ ปุจฺฉิตปาเฐ นิรวเสสานิ ปทานิ เอกํ สมานํ อตฺถํ ยทิ อภิวทนฺติ, เอวํ สติ อตฺถวเสน เอโก ปญฺโหฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ตทตฺถสฺเสกสฺส ญาตุํ อิจฺฉิตตฺตา’’ติ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 19)ฯ

เอกนฺติ อตฺถวเสน เอกวิธํ ปญฺหํฯ อุปปริกฺขมาเนน ปุคฺคเลน อญฺญาตพฺพํ ทฬฺหํ ชานิตพฺพํฯ ‘‘โก อาชานนากาโร’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา อาชานนาการํ ทสฺเสนฺโต ‘‘กิํ อิเม ธมฺมา’’ติอาทิมาหฯ

ตตฺถ ‘‘เย หิ ปริยตฺติธมฺมา สํวณฺเณตพฺพา, อิเม ปริยตฺติธมฺมา นานตฺถา โหนฺติ กิํ, นานาพฺยญฺชนา โหนฺติ กิํ, อุทาหุ อิเมสํ ปริยตฺติธมฺมานํ เอโก อตฺโถ โหติ, พฺยญฺชนเมว นานํ โหติ กิ’’นฺติ ยุตฺติโต วิเจตฺวา อญฺญาตพฺพนฺติ โยชนาฯ ‘‘ยถาวุตฺโต ปญฺโห กิํ ภเว’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ยถาวุตฺตํ ปญฺหํ เอกเทสํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา กิํ ภเว’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘ยถา สา’’ติอาทิมาหฯ

ตสฺสํ ปุจฺฉาคาถายํ – โจรฆาตเกน มนุสฺเสน โจโร อพฺภาหโต วิย เกน ธมฺเมน สตฺตโลโก สทา อพฺภาหโต, มาลุวลตาย อตฺตโน นิสฺสิตรุกฺโข ปริวาริโต อชฺโฌตฺถโฏ วิย เกน ธมฺเมน สตฺตโลโก สทา ปริวาริโต อชฺโฌตฺถโฏ, วิสปฺปีตขุรปฺเปน สลฺเลน โอติณฺโณ อนุปวิฏฺโฐ วิย เกน สลฺเลน สตฺตโลโก สทา โอติณฺโณ อนุปวิฏฺโฐ, กิสฺส เกน การเณน สตฺตโลโก สทา ธูปายิโต สนฺตาปิโตติ โยชนาฯ

‘‘อิมาย ปุจฺฉาคาถาย กิตฺตกานิ ปทานี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘อิมานี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ปุจฺฉิตานีติ ปุจฺฉิตตฺถานิ ปทานิ จตฺตาริ โหนฺติฯ ‘‘กิตฺตกา ปญฺหา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘เต ตโย ปญฺหา’’ติ วุตฺตํฯ

ภควา เทวตาย หิ ยสฺมา วิสฺสชฺเชติ, อิติ ตสฺมา วิสฺสชฺชนโต ‘‘ตโยปญฺหา’’ติ วิญฺญายติฯ ‘‘กตมา วิสฺสชฺชนคาถา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา –

‘‘มจฺจุนาพฺภาหโต โลโก, ชราย ปริวาริโต;

ตณฺหาสลฺเลน โอติณฺโณ, อิจฺฉาธูปายิโต สทา’’ติฯ –

วุตฺตํฯ ตสฺสํ วิสฺสชฺชนคาถายํ – โจรฆาตเกน มนุสฺเสน โจโร อพฺภาหโต วิย มจฺจุนา สตฺตโลโก สทา อพฺภาหโต, มาลุวลตาย อตฺตโน นิสฺสิตรุกฺโข ปริวาริโต อชฺโฌตฺถโฏ วิย ชราย สตฺตโลโก สทา ปริวาริโต อชฺโฌตฺถโฏ, วิสปฺปีตขุรปฺเปน สลฺเลน โอติณฺโณ อนุปวิฏฺโฐ วิย ตณฺหาสลฺเลน สตฺตโลโก สทา โอติณฺโณ อนุปวิฏฺโฐ, อิจฺฉาย สตฺตโลโก สทา ธูปายิโต สนฺตาปิโตติ โยชนาฯ

[20] ‘‘กตมํ มจฺจุ, กตมา ชรา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ ชรา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ตตฺถาติ ติสฺสํ วิสฺสชฺชนคาถายํฯ

ทุติยปเท วุตฺตา ชรา จ ปฐมปเท วุตฺตํ มรณญฺจ อิมานิ ทฺเว สงฺขตสฺส ขนฺธปญฺจกสฺส สงฺขตลกฺขณานิ โหนฺติ, สงฺขตํ ขนฺธปญฺจกํ มุญฺจิตฺวา วิสุํ น อุปลพฺภตีติ อตฺโถฯ ‘‘สงฺขตลกฺขณานํ ชรามรณานํ กถํ เภโท ชานิตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ชรายํ ฐิตสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ชรายํ ฐิตสฺส อญฺญถตฺตนฺติ ฐิตสฺส ขนฺธปฺปพนฺธสฺส ยํ อญฺญถตฺตํ, อยํ ปากฏชรา นาม, น ขณฏฺฐิติชราฯ มรณํ วโยติ สมฺมุติมรณํ จุติเยว โหติ, น ขณิกมรณํ, น สมุจฺเฉทมรณํฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อุปฺปาโท ปญฺญายติ, วโย ปญฺญายติ, ฐิตสฺส อญฺญถตฺตํ ปญฺญายตี’’ติ (สํ. นิ. 3.38; อ. นิ. 3.47; กถา. 214)ฯ

ยทิ ฐิตสฺเสว มรณํ สิยา, เอวํ สติ ชรามรณานํ นานตฺตํ ยุตฺตํ น สิยา, อยุตฺเต สติ ‘‘เต ตโย ปญฺหา’’ติ วจนมฺปิ อยุตฺตเมวาติ วตฺตพฺพโต ‘‘ตตฺถ ชราย จา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ตตฺถาติ ติสฺสํ วิสฺสชฺชนคาถายํ วุตฺตาย ชราย จ วุตฺตสฺส มรณสฺส จ อตฺถโต นานตฺตํ ยุตฺตํฯ

‘‘เกน การเณน ยุตฺตํ, กถํ การเณน นานตฺตํ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘คพฺภคตาปิ หิ มียนฺตี’’ติ วุตฺตํฯ ชรํ อปฺปตฺตา คพฺภคตาปิ สตฺตา หิ ยสฺมา มียนฺติ, ตสฺมา นานตฺตํ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํฯ ‘‘คพฺภคตาปิ ชรปฺปตฺตา ภเวยฺยุ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘น จ เต ชิณฺณา ภวนฺตี’’ติ วุตฺตํฯ ชรปฺปตฺตาปิ อชิณฺณตฺตา ชิณฺณชรํ อปฺปตฺตาว มียนฺติ, เอวํ อิธาธิปฺเปตสฺส ชิณฺณชราวิรหิตสฺส มรณสฺส สมฺภวโต อญฺญา ชรา, อญฺญํ มรณนฺติ ญาตพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘น คพฺภคตานํเยว ชิณฺณชรํ อปฺปตฺตํ มรณํ อตฺถิ, อญฺเญสมฺปิ อตฺถี’’ติ วตฺตพฺพภาวโต ‘‘อตฺถิ จ เทวานํ มรณ’’นฺติ วุตฺตํฯ ‘‘เทวาปิ จิรกาลสมฺภวโต ชรํ ปตฺตา ภเวยฺยุ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘น จ เตสํ สรีรานิ ชีรนฺตี’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘ชรามรณานํ นานตฺเต การณํ เอตฺตกเมวา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา อญฺญมฺปิ อตฺถีติ ทสฺเสตุํ ‘‘สกฺกเต วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ชิณฺณชราย ปฏิกมฺมํ กาตุํ สกฺกเตว, มรณสฺส ปน ปฏิกมฺมสฺส กาตุํ น สกฺกเตว, อิมินาปิ การเณน ชรามรณานํ นานตฺตํ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพเมวาติ อตฺโถฯ ‘‘น สกฺกเต มรณสฺส ปฏิกมฺมํ กาตุ’’นฺติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ อิทฺธิปาทภาวนาย วสีภาเว สติ สกฺกา มรณสฺสาปิ ปฏิกมฺมํ กาตุนฺติ โจทนํ มนสิ กตฺวา ‘‘อญฺญตฺเรว อิทฺธิมนฺตานํ อิทฺธิวิสยา’’ติ วุตฺตํฯ

ชรามรณานํ อญฺญมญฺญํ นานาภาโว อาจริเยน ทสฺสิโต, อมฺเหหิ จ ญาโต, ‘‘กถํ ปน ตณฺหาย ชรามรเณหิ นานาภาโว’’ติ วตฺตพฺพโต เตหิ ตณฺหาย นานตฺตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยํ ปนาหา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตณฺหาย อวิชฺชมานายปิ ชีรนฺตาปิ มียนฺตาปิ วีตราคา ยสฺมา ทิสฺสนฺติ, ตสฺมา ตณฺหาย ชรามรเณหิ นานาภาโว สมฺปฏิจฺฉิตพฺโพฯ

‘‘ตณฺหาย ชีรณภิชฺชนลกฺขณํ อตฺถีติ เตหิ ตณฺหาย อนญฺญตฺเต โก นาม โทโส สิยา’’ติ วตฺตพฺพโต โทสํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยทิ จา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ชรามรณํ ยถา เยน ชีรณภิชฺชนลกฺขเณน ปากฏํ, เอวํ ชีรณภิชฺชนลกฺขเณน ตณฺหาปิ ปากฏาฯ ยทิ จ สิยา; เอวํ สนฺเต โยพฺพนฏฺฐาปิ สพฺเพ มาณวา วิคตตณฺหา สิยุํ, น จ วิคตตณฺหา, ตสฺมา นานาภาโว สมฺปฏิจฺฉิตพฺโพฯ ตโต อญฺโญปิ โทโส อาปชฺเชยฺยาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา จ ตณฺหา ทุกฺขสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ชรามรณานํ ตณฺหาย อนญฺญตฺเต สติ ตณฺหาย ภวตณฺหาย ทุกฺขสมุทโย โหติ, เอวํ ชรามรณมฺปิ ทุกฺขสมุทโย สิยาฯ ยสฺมา น ชรามรณํ ทุกฺขสมุทโย, ตสฺมา ชรามรเณหิ ตณฺหาย นานตฺตํ เวทิตพฺพํฯ

เตหิ ตาย อนญฺญตฺเต สติ เอวมฺปิ โทโส อาปชฺเชยฺยาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา จ ตณฺหา มคฺควชฺฌา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ เตหิ ตาย อนญฺญตฺเต สติ ยถา ตณฺหา มคฺควชฺฌา โหติ, เอวํ ชรามรณมฺปิ มคฺควชฺฌํ สิยาฯ ยถา ชรามรณํ มคฺควชฺฌํ น โหติ, เอวํ ตณฺหาปิ มคฺควชฺฌา น สิยา, ตถา จ น โหติ ปหาตพฺพาปหาตพฺพภาวโต, ตสฺมาปิ ชรามรเณหิ ตณฺหาย นานตฺตํ เวทิตพฺพํฯ

‘‘ยทิ จาติอาทินา วุตฺตาย ยุตฺติยา อุปปตฺติยา เอว ชรามรเณหิ ตณฺหาย อญฺญตฺตํ คเวสิตพฺพ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา อญฺเญหิปิ การเณหิ คเวสิตพฺพนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘อิมาย ยุตฺติยา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อิมาย ยุตฺติยาติ ยา ยุตฺติ ‘‘ยทิ จา’’ติอาทินา วุตฺตาย อิมาย ยุตฺติยา อุปปตฺติยาฯ อญฺญมญฺเญหิ การเณหิ อญฺเญหิ อญฺเญหิ การณภูเตหิ อุปปตฺตีหิ ชรามรเณหิ ตณฺหาย อญฺญตฺตํ คเวสิตพฺพนฺติ อตฺโถฯ ‘‘อญฺญมญฺเญหิ การเณหิ คเวสิตพฺพ’’นฺติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ ยุตฺติยา, อตฺถโต จ อญฺญตฺตํ สนฺทิสฺสตีติ โจทนํ มนสิ กตฺวา ‘‘ยทิ จ สนฺทิสฺสตี’’ติอาทิมาหฯ

ตตฺถ ยุตฺติสมารุฬฺหํ อตฺถโต จ มรเณหิ ตณฺหาย จ อญฺญตฺตํ ยทิ จ สนฺทิสฺสติ, พฺยญฺชนโตปิ อญฺญตฺตํ คเวสิตพฺพเมวาติ อตฺโถฯ

‘‘กถํ พฺยญฺชนโต อญฺญตฺตํ คเวสิตพฺพ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘สลฺโลติ วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ‘‘สลฺโล’’ติ วา ‘‘ธูปายน’’นฺติ วา ทฺวีหิ พฺยญฺชเนหิ วุจฺจมานานํ อิเมสํ อิจฺฉาตณฺหาสงฺขาตานํ ธมฺมานํ อตฺถโต เอกตฺตํ สมานตฺตํ ยุชฺชติ, น อญฺญตฺตํฯ ‘‘สลฺโล’’ติ วา ‘‘ธูปายน’’นฺติ วา ทฺวีหิ พฺยญฺชเนหิ อวุจฺจมานานํ ชรามรณานํ ตณฺหาย เอกตฺตํ น ยุชฺชติฯ ตเมวตฺถํ วิวริตุํ ‘‘น หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อิจฺฉาย จ ตณฺหาย จ อตฺถโต อญฺญตฺตํ น ยุชฺชติ, เอกตฺตเมว ยุชฺชตีติ โยชนาฯ อิจฺฉาย จ ตณฺหาย จ ชีรณภิชฺชนสมฺภวโต ชรามรเณหิ ตณฺหาย เอกตฺตํ สิยา, ‘‘กสฺมา อญฺญตฺตํ ยุตฺต’’นฺติ วตฺตพฺพโต ‘‘ตณฺหาย อธิปฺปาเย’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ตณฺหาย อธิปฺปาเย อปริปูรมาเน นวสุ อาฆาตวตฺถูสุ โกโธ จ อุปฺปชฺชติ, อุปนาโห จ อุปฺปชฺชติฯ ชรามรเณสุ อปริปูรมาเนสุ นวสุ อาฆาตวตฺถูสุ โกโธ จ น อุปฺปชฺชติ, อุปนาโห จ น อุปฺปชฺชติฯ อิติ อิมาย ยุตฺติยา ชราย จ มรณสฺส จ ตณฺหาย จ อตฺถโต อญฺญตฺตํ ยุชฺชติเยวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ยทิ อิจฺฉา ตณฺหาย อตฺถโต เอกตฺตํ ยุตฺตํ, เอวํ สติ กสฺมา ภควตา ‘‘มจฺจุนาพฺภาหโต โลโก’’ติอาทิคาถายํ ‘‘ตณฺหาสลฺเลน โอติณฺโณ, อิจฺฉาธูปายิโต สทา’’ติ ทฺวิธา วุตฺตาติ โจทนํ ปริหรนฺโต ‘‘ยํ ปนิทํ ภควตา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ‘‘อิจฺฉา’’ติปิ ‘‘ตณฺหา’’ติปิ ทฺวีหิ นาเมหิ ยํ ปนิทํ อภิลปิตํ ยํ ปนิทํ อภิลปนํ กตํ, อิทํ อภิลปนํ ภควตา พาหิรานํ อิจฺฉิตพฺพตสิตพฺพานํ วตฺถูนํ รูปาทิอารมฺมณานํ เภทานํ วเสน ‘‘อิจฺฉา’’ติปิ ‘‘ตณฺหา’’ติปิ ทฺวีหิ นาเมหิ อภิลปิตํ อภิลปนวเสน กตนฺติ เอกตฺตํ ยุตฺตเมว, น นานตฺตนฺติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

‘‘นามวเสน ทฺวิธา วุตฺตานํ อิจฺฉาตณฺหาทีนํ เกน เอกตฺตํ ยุตฺตนฺติ สทฺทหิตพฺพ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘สพฺพาหี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ นานานามวเสน ปเภทา สพฺพา อิจฺฉาทิกา ตณฺหา อชฺโฌสานลกฺขเณน เอกลกฺขณา หิ ยสฺมา ยุตฺตา, ตสฺมา นามวเสน ภินฺนานมฺปิ เอกลกฺขเณน เอกตฺตํ ยุตฺตนฺติ สทฺทหิตพฺพนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘กิมิว ยุตฺต’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ยถา สพฺโพ’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ตตฺถ กฏฺฐคฺคิอาทิวเสน อเนโก สพฺโพ อคฺคิ อุณฺหตฺตลกฺขเณน เอกลกฺขโณ ยถา, เอวํ อชฺโฌสานลกฺขเณน เอกลกฺขณาติ โยชนาฯ สพฺพสฺส อคฺคิโน อุปาทานวเสน อเนกานิ นามานิ สรูปโต ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตสฺสตฺโถ ปากโฏฯ อารมฺมณวเสน ตณฺหา อญฺเญหิ อญฺเญหิ นาเมหิ ภควตา อภิลปิตา, อุปาทานวเสน อคฺคิ อญฺเญหิ อญฺเญหิ นาเมหิ อภิลปิโตติ โยชนา กาตพฺพาฯ

‘‘วิสฺสชฺชนคาถายํ อาคตนาเมหิ เอว ตณฺหา อภิลปิตา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา อเนเกหิ นาเมหิ อภิลปิตาติ ทสฺเสตุํ ‘‘อิจฺฉาอิติปี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อิจฺฉิตพฺพานิ อตฺถานิ รูปาทีนิ อารมฺมณานิ สตฺตา อิจฺฉนฺติ เอตายาติ อิจฺฉาฯ ตสนฺติ เอตายาติ ตณฺหาฯ สลฺลติ ปวิสติ วิสปฺปีตํ สลฺลํ วิยาติ สลฺลา, สนฺตาปํ ลาติ อาททาตีติ วา สลฺลา, สนฺตาปํ ลาติ ปวตฺเตตีติ วา สลฺลาฯ ธูปายติ สนฺตาเปติ ปริทหตีติ ธูปายนาฯ สรติ อากฑฺฒติ อวหรติ สีฆโสตา สริตา วิยาติ สริตา, สรติ สลฺลตีติ วา สริตาฯ วิสรตีติ วิสตฺติกาฯ ปีติวเสน สิเนหตีติ สิเนโหฯ ตาสุ ตาสุ คตีสุ กิลมถํ อุปฺปาเทตีติ กิลมโถฯ สตฺตา รูปาทิอารมฺมณานิ มญฺญนฺติ เอตายาติ มญฺญนาฯ ภวํ พนฺธตีติ พนฺโธฯ อาสียเต ปตฺถียเตติ อาสาฯ อาสิยติ ปตฺเถตีติ วา อาสาฯ ปิปาสียเตติ ปิปาสา, อารมฺมณรสํ ปิปาสตีติ วา ปิปาสาฯ อภินนฺทียเตติ อภินนฺทนา, อภินนฺทตีติ วา อภินนฺทนาฯ วิตฺถารโต อฏฺฐกถาวเสน (เนตฺติ. อฏฺฐ. 20) เวทิตพฺโพฯ

‘‘ตณฺหาย อิจฺฉาทิปฺปการวเสน อาลปิตภาโว เกน สทฺทหิตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ยถา จ เววจเน’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เววจนหารวิภงฺเค ‘‘อาสา จ ปีหา…เป.… เววจน’’นฺติ (เนตฺติ. 37) ยา ตณฺหา ยถา เยน ปกาเรน วุตฺตา, ตถา เตน ปกาเรน วุตฺตาย ตณฺหาย อิจฺฉาทิปฺปการวเสน อาลปิตภาโว สทฺทหิตพฺโพฯ ‘‘เววจนวิภงฺเค อาจริเยน วุตฺโตปิ ภควตา อวุตฺเต เกน สทฺทหิตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ยถาห ภควา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ยถา เยน ปกาเรน ภควา ‘‘รูเป ติสฺสา’’ติอาทิกํ ยํ วจนมาห, ตถา เตน ปกาเรน วุตฺเตน เตน วจเนน สทฺทหิตพฺโพ วาติฯ

เอวํ ยุชฺชตีติ เอวํ วุตฺตนเยน อิจฺฉาตณฺหานํ อตฺถโต เอกตฺตา , ชราย จ มรณสฺส จ ตณฺหาย จ อตฺถโต อญฺญตฺตา จ ‘‘ตโย ปญฺหา’’ติ ยํ วจนํ วุตฺตํ, ตํ วจนํ ยุชฺชตีติ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ

[21] ‘‘เกนสฺสุพฺภาหโต โลโกติอาทิคาถาย ตโย ปญฺหา วุตฺตา’’ติ ปญฺหตฺตยภาเว ยุตฺติ อาจริเยน วิภตฺตา, อมฺเหหิ จ ญาตาฯ ‘‘ตโต อญฺเญหิ ปกาเรหิ ยุตฺติ กถํ ญาตพฺพา’’ติ วตฺตพฺพภาวโต อญฺเญหิ ปกาเรหิปิ ยุตฺติคเวสนํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สพฺโพ ทุกฺขูปจาโร’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ สพฺโพ ทุกฺขูปจาโร กามตณฺหาสงฺขารมูลโกติ ยุชฺชติ, สพฺโพ นิพฺพิทูปจาโร กามตณฺหาปริกฺขารมูลโกติ น ยุชฺชติฯ วจนตฺถโต ปน ทุกฺขสฺส อุปจาโร ปวตฺตีติ ทุกฺขูปจาโรฯ กามตณฺหาปจฺจยา ปวตฺโต สงฺขาโร มูลํ เอตสฺสาติ กามตณฺหาสงฺขารมูลโกฯ นิพฺพิทาย อุปจาโร ปวตฺตีติ นิพฺพิทูปจาโรฯ กามตณฺหาย ปริกฺขารภูโต วตฺถุกาโม มูลํ เอตสฺสาติ กามตณฺหาปริกฺขารมูลโกติฯ ตตฺถ อนภิรติสงฺขาตา อุกฺกณฺฐา นิพฺพิทา กามตณฺหาปริกฺขารมูลิกา ยุชฺชติ, ญาณนิพฺพิทา กามตณฺหาปริกฺขารมูลิกา น ยุชฺชติ, ตสฺมา สพฺโพ นิพฺพิทูปจาโร กามตณฺหาปริกฺขารมูลโกติ น ปน ยุชฺชตีติ วุตฺตํฯ

‘‘ปญฺหตฺตยภาเว เจว ทุกฺขูปจารนิพฺพิทูปจาเร จ ยา ยุตฺติ อาจริเยน วิภตฺตา, สาว ยุตฺติ สลฺลกฺเขตพฺพา กิํ, อุทาหุ อิมาย ยุตฺติยา อญฺญาปิ ยุตฺติ คเวสิตพฺพา กิ’’นฺติ วตฺตพฺพโต นยํ ทสฺเสตุํ ‘‘อิมายา’’ติอาทิมาหฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ปญฺหตฺตยภาเว เจว ทุกฺขูปจารนิพฺพิทูปจาเร จ ยา ยุตฺติ มยา วิภตฺตา, อิมาย ยุตฺติยา อนุสาเรน อญฺญมญฺเญหิ การเณหิ เตสุ เตสุ ปาฬิปฺปเทเสสุ ยุตฺติปิ คเวสิตพฺพาติฯ

‘‘อิทํ นยทสฺสนํ สํขิตฺตํ, น สกฺกา วิตฺถารโต คเวสิตุ’’นฺติ วตฺตพฺพโต ตํ นยทสฺสนํ วิตฺถารโต วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา หิ ภควา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ อสุภสฺส ชิคุจฺฉนียภาวโต ราคุปฺปาโท น ยุตฺโต, ตสฺมา ราคจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อสุภเทสนา ราควินยาย ยุตฺตาฯ เมตฺตาย โทสปฏิปกฺขตฺตา โทสจริตสฺส ปุคฺคลสฺส เมตฺตาเทสนา โทสวินยาย ยุตฺตาฯ ปฏิจฺจสมุปฺปาทสฺส ปญฺญาวิสยตฺตา โมหจริตสฺส ปุคฺคลสฺส ปฏิจฺจสมุปฺปาทเทสนา โมหวินยาย ยุตฺตาฯ

‘‘ราคจริตสฺสาปิ เมตฺตาทิเทสนา ยุชฺเชยฺย สพฺพสตฺตสาธารณตฺตา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ยทิ หิ ภควา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ติพฺพกิเลสสฺส ราคจริตสฺส อธิปฺเปตตฺตา ตาทิสสฺส ปุคฺคลสฺส เมตฺตํ เจโตวิมุตฺติํ ยทิ เทเสยฺย, เอวํ สติ เมตฺตาวเสนปิ ราคุปฺปชฺชนโต เทสนา น ยุชฺชติฯ สุขํ ปฏิปทํ วา ยทิ เทเสยฺย, เอวํ สติ ราคจริตสฺส ทุกฺขาปฏิปทายุชฺชนโต เทสนา น ยุชฺชติฯ วิปสฺสนาปุพฺพงฺคมํ ปหานํ วา ยทิปิ เทเสยฺย, เอวํ สติ ราคจริตสฺส อสุภานุปสฺสนํ วชฺเชตฺวา วิปสฺสนาปุพฺพงฺคมสฺส ปหานสฺส ทุกฺกรโต เทสนา น ยุชฺชตีติ โยชนาฯ

‘‘ภควา ราคจริตสฺสา’’ติอาทินา นิรวเสสวเสน ยุตฺติ น วิภตฺตา, นยทสฺสนเมวาติ โย นโย ทสฺสิโต, เตน นเยน อญฺญาปิ คเวสิตพฺพาติ ทสฺเสตุํ ‘‘เอวํ ยํ กิญฺจี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ราคสฺส ยํ กิญฺจิ อนุโลมปฺปหานํ, โทสสฺส ยํ กิญฺจิ อนุโลมปฺปหานํ, โมหสฺส ยํ กิญฺจิ อนุโลมปฺปหานํ เทสิตํ, ตํ สพฺพํ อนุโลมปฺปหานํ ยตฺตกา ปาฬิปฺปเทสา ญาณสฺส ภูมิ, ตตฺตเกสุ วิจเยน หาเรน วิจินิตฺวา ยุตฺติหาเรน โยเชตพฺพนฺติ โยชนาฯ

‘‘ราคาทิปฺปหานวเสน ยุตฺติ คเวสิตพฺพา’’ติ วตฺตพฺพภาวโต อญฺเญหิปิ เมตฺตาทิพฺรหฺมวิหารผลสมาปตฺตินวานุปุพฺพสมาปตฺติวสีภาเวหิ วิภชิตฺวา ยุตฺติคเวสนํ ทสฺเสตุํ ‘‘เมตฺตาวิหาริสฺสา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ เมตฺตาวิหาริสฺส เมตฺตาวิหารลาภิโน สโต สํวิชฺชมานสฺส ปุคฺคลสฺส เมตฺตาย พฺยาปาทปฏิปกฺขตฺตา พฺยาปาโท จิตฺตํ ปริยาทาย ฐสฺสตีติ เทสนา น ยุชฺชตีติ จ, เมตฺตาวิหาริสฺส สโต พฺยาปาโท ปหานํ อพฺภตฺถํ คจฺฉตีติ เทสนา ยุชฺชติฯ กรุณาวิหาริสฺส กรุณาวิหารลาภิโน สโต สํวิชฺชมานสฺส ปุคฺคลสฺส กรุณาย วิเหสาย ปฏิปกฺขตฺตา วิเหสา จิตฺตํ ปริยาทาย ฐสฺสตีติ เทสนา น ยุชฺชติ, กรุณาวิหาริสฺส สโต วิเหสา ปหานํ อพฺภตฺถํ คจฺฉตีติ เทสนา ยุชฺชติฯ มุทิตาวิหาริสฺส มุทิตาวิหารลาภิโน สโต สํวิชฺชมานสฺส ปุคฺคลสฺส มุทิตาย อรติยา ปฏิปกฺขตฺตา อรติ จิตฺตํ ปริยาทาย ฐสฺสตีติ เทสนา น ยุชฺชติ, มุทิตาวิหาริสฺส สโต อรติ ปหานํ อพฺภตฺถํ คจฺฉตีติ เทสนา ยุชฺชติฯ อุเปกฺขาวิหาริสฺส อุเปกฺขาวิหารลาภิโน สโต สํวิชฺชมานสฺส ปุคฺคลสฺส อุเปกฺขาย ราคสฺส ปฏิปกฺขตฺตา ราโค จิตฺตํ ปริยาทาย ฐสฺสตีติ เทสนา น ยุชฺชติ, อุเปกฺขาวิหาริสฺส สโต ราโค ปหานํ อพฺภตฺถํ คจฺฉตีติ เทสนา ยุชฺชติฯ

อนิมิตฺตวิหาริสฺส อนิจฺจานุปสฺสนามุเขน ปฏิลทฺธผลสมาปตฺติวิหารลาภิโน สโต สํวิชฺชมานสฺส ปุคฺคลสฺส นิมิตฺตานุสาริ เตน เตเนว สงฺขารนิมิตฺตานุสาเรเนว นิจฺจาทีสุ ปหีเนน นิมิตฺเตน วิญฺญาณํ ปวตฺตตีติ เทสนา น ยุชฺชติ, อนิมิตฺตานุปสฺสนาย นิจฺจาทิวิปลฺลาสปฏิปกฺขตฺตา อนิมิตฺตวิหาริสฺส สโต นิมิตฺตํ ปหานํ อพฺภตฺถํ คจฺฉตีติ เทสนา ยุชฺชติฯ ‘‘อสฺมี’’ติ มญฺญิตํ ขนฺธปญฺจกํ อตฺตวิคตํ ‘‘อยํ ขนฺธปญฺจโก อหํ อสฺมี’’ติ น สมนุปสฺสามิ, อถ จ ปน อสมนุปสฺสเน สติปิ ‘‘เม กิํ อสฺมี’’ติ ‘‘กถํ อสฺมี’’ติ วิจิกิจฺฉา กถํกถาสลฺลํ จิตฺตํ ปริยาทาย ฐสฺสตีติ เทสนา น ยุชฺชติ, วิจิกิจฺฉาย ปหาเนกฏฺฐภาวโต ‘‘อยํ ขนฺธปญฺจโก อหํ อสฺมี’’ติ อสมนุปสฺสนฺตสฺส วิจิกิจฺฉา กถํกถาสลฺลํ ปหานํ อพฺภตฺถํ คจฺฉตีติ เทสนา ยุชฺชติฯ

‘‘ผลสมาปตฺติวเสเนว ยุตฺติ คเวสิตพฺพา กิ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ฌานสมาปตฺติวเสนปิ ยุตฺติ คเวสิตพฺพาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา วา ปน ปฐมํ ฌาน’’นฺติอาทิ อารทฺธํฯ อถ วา ‘‘ผลสมาปตฺติวิหาริสฺเสว ยุตฺติ คเวสิตพฺพา กิ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ฌานสมาปตฺติวเสนปิ ยุตฺติ คเวสิตพฺพาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา วา ปน ปฐมํ ฌาน’’นฺติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ ยถา ปฐมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส ผลสมาปตฺติวิหาริสฺส ยุตฺติ คเวสิตพฺพา, เอวํ ฌานสมาปตฺติวิหาริสฺสปิ ยุตฺติ คเวสิตพฺพาฯ กถํ? ปฐมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส ปฐมชฺฌานสมงฺคิโน สโต สํวิชฺชมานสฺส ปุคฺคลสฺส นีวรณวิกฺขมฺภนโต กามราคพฺยาปาทา วิเสสาย ทุติยชฺฌานาย สํวตฺตนฺตีติ เทสนา น ยุชฺชติ, กามราคพฺยาปาทา ฌานสฺส หานาย สํวตฺตนฺตีติ เทสนา ยุชฺชติฯ วิตกฺกสหคตา สญฺญามนสิการา อุปจารธมฺเมน สห ทุติยชฺฌานธมฺมา ฌานสฺส หานาย สํวตฺตนฺตีติ เทสนา น ยุชฺชติ, วิตกฺกสหคตา สญฺญามนสิการา วิเสสาย อุปริฌานตฺถาย สํวตฺตนฺตีติ เทสนา ยุชฺชติฯ

ทุติยํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส สโต สํวิชฺชมานสฺส ปุคฺคลสฺส วิตกฺกวิจารสหคตา วา สญฺญามนสิการา อุปจารธมฺเมน สห ปฐมชฺฌานธมฺมา วิเสสาย อุปริฌานตฺถาย สํวตฺตนฺตีติ เทสนา น ยุชฺชติ, วิตกฺกวิจารสหคตา สญฺญามนสิการา อวิตกฺกฌานสฺส หานาย สํวตฺตนฺตีติ เทสนา ยุชฺชติฯ

อุเปกฺขาสหคตา วา สญฺญามนสิการา อุปจารธมฺเมน สห จตุตฺถชฺฌานธมฺมา ฌานสฺส หานาย สํวตฺตนฺตีติ เทสนา น ยุชฺชติ, อุเปกฺขาสหคตา สญฺญามนสิการา วิเสสาย อุปริฌานตฺถาย สํวตฺตนฺตีติ เทสนา ยุชฺชติฯ เสเสสุปิ อตฺถานุรูปํ โยชนา กาตพฺพาฯ ยถาวุตฺตสมาปตฺตีสุ วสีภาเวน ปริจิตํ กลฺลตาปริจิตํ จิตฺตํ นามฯ

เอตฺตกเมว ยุตฺติคเวสนํ น กาตพฺพํ, นววิธสุตฺตนฺเตสุ ยถาลทฺธยุตฺติคเวสนมฺปิ กาตพฺพนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘เอวํ สพฺเพ’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘สพฺเพสํ หารานํ ยถาวุตฺตภูมิโคจรานํ วิจยหาเรน วิจินิตฺวา ยุตฺติหาเรน โยเชตพฺพภาโว เกน สทฺทหิตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘เตนาหา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ เตน โยเชตพฺพภาเวน อายสฺมา มหากจฺจาโน ‘‘สพฺเพส’’นฺติอาทิกํ ยํ วจนํ อาห, เตน วจเนน สทฺทหิตพฺโพติ วุตฺตํ โหติฯ

อิติ ยุตฺติหารวิภงฺเค สตฺติพลานุรูปา รจิตา

วิภาวนา นิฏฺฐิตาฯ

ปณฺฑิเตหิ ปน อฏฺฐกถาฏีกานุสาเรน คมฺภีรตฺโถ วิตฺถารโต วิภชิตฺวา คเหตพฺโพติฯ

4. ปทฏฺฐานหารวิภงฺควิภาวนา

[22] เยน เยน สํวณฺณนาวิเสสภูเตน ยุตฺติหารวิภงฺคภูเตน ปญฺหาวิสฺสชฺชนาทีนํ ยุตฺตายุตฺตภาโว วิภตฺโต, โส สํวณฺณนาวิเสสภูโต ยุตฺติหารวิภงฺโค ปริปุณฺโณ, ‘‘กตโม ปทฏฺฐานหารวิภงฺโค’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตโม ปทฏฺฐาโน หาโร’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ นิทฺทิฏฺเฐสุ โสฬสสุ เทสนาหาราทีสุ หาเรสุ กตโม สํวณฺณนาวิเสโส ปทฏฺฐาโน หาโร ปทฏฺฐานหารวิภงฺโคติ ปุจฺฉติฯ ‘‘ธมฺมํ เทเสสิ ชิโน’’ติอาทินิทฺเทสสฺส อิทานิ มยา วุจฺจมาโน ‘‘อยํ ปทฏฺฐาโน หาโร’’ติอาทิโก วิตฺถารสํวณฺณนาวิเสโส ปทฏฺฐานหารวิภงฺโคติ วิญฺเญยฺโยฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘ตตฺถ กตโม ปทฏฺฐาโน หาโรติอาทิ ปทฏฺฐานหารวิภงฺโค’’ติ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 22)ฯ ‘‘อยํ อิทานิ วุจฺจมาโน วิตฺถารภูโต ปทฏฺฐาโน หาโร ปิฏกตฺตเย เทสิเตสุ ธมฺเมสุ กิํ นาม ธมฺมํ เทสยติ สํวณฺเณตี’’ติ ปุจฺฉํ ฐเปตฺวา ‘‘อิทํ อาสนฺนการณํ อิมสฺส อาสนฺนผลสฺส ปทฏฺฐาน’’นฺติ นิยเมตฺวา วิภชิตุํ ‘‘อยํ ปทฏฺฐาโน’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตสฺสตฺโถ – สพฺเพสุ วิญฺเญยฺยธมฺเมสุ ยาถาวโต อสมฺปฏิเวโธ ลกฺขณํ เอติสฺสา อวิชฺชายาติ สพฺพธมฺมยาถาวอสมฺปฏิเวธลกฺขณา, อวิชฺชา, ตสฺสา อวิชฺชาย อสุเภ ‘‘สุภ’’นฺติอาทิวิปลฺลาสา ปทฏฺฐานํ อาสนฺนการณํฯ วิปลฺลาเส สติ อวิชฺชา วตฺตติ อุปรูปริ ชายติ น หายติ, ตสฺมา วิปลฺลาสา อวิชฺชาย ปทฏฺฐานํ อาสนฺนการณํ ภวนฺติฯ อวิชฺชาย วฏฺฏมูลกตฺตา ตํ อาทิํ กตฺวา ปทฏฺฐานํ วิภตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ตณฺหายปิ วฏฺฏมูลกตฺตา ตทนนฺตรํ ตณฺหาย ปทฏฺฐานํ วิภชิตุํ ‘‘อชฺโฌสานลกฺขณา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ปิยรูปํ สาตรูปนฺติ ปิยสภาวํ สาตสภาวํ จกฺขาทิธมฺมชาตํฯ ปิยนียสาตนีเย จกฺขาทิเก สติ ตณฺหา วตฺตติ อุปรูปริ ชายติ, ตสฺมา ปิยรูปํ สาตรูปํ ตณฺหาย ปทฏฺฐานํ อาสนฺนการณํ ภวติฯ

อทินฺนาทาเน สติ โลโภ วตฺตติ, ตสฺมา อทินฺนาทานํ โลภสฺส ปทฏฺฐานํ ภวติฯ อทินฺนาทานญฺหิ เอกวารํ อุปฺปนฺนมฺปิ อนาทีนวทสฺสนโต โลภสฺส อาสนฺนการณํ ภวตฺเววฯ

เกสาทีสุ อสุเภสุ ปวตฺตายปิ สุภสญฺญาย นีลาทิวณฺณทีฆาทิสณฺฐานหสนาทิพฺยญฺชนคฺคหณลกฺขณตฺตา จกฺขุนฺทฺริยาทีนํ อสํวโร สุภสญฺญาย ปทฏฺฐานํ ภวติฯ

ทุกฺขทุกฺขาทีสุ ปวตฺตายปิ สุขสญฺญาย สาสวผสฺสูปคมนลกฺขณตฺตา รูปาทีสุ อสฺสาโท สุขสญฺญาย ปทฏฺฐานํฯ

รูปกฺขนฺธาทีสุ อนิจฺเจสุ ปวตฺตายปิ นิจฺจสญฺญาย สงฺขตลกฺขณานํ ธมฺมานํ อสมนุปสฺสนลกฺขณตฺตา รูปกฺขนฺธาทีสุ นิจฺจคฺคหณํ วิญฺญาณํ นิจฺจสญฺญาย ปทฏฺฐานํฯ

อนิจฺจทุกฺขานตฺตสงฺขาเตสุ ขนฺธาทีสุ ปวตฺตายปิ อตฺตสญฺญาย อนิจฺจสญฺญาทุกฺขสญฺญานํ อสมนุปสฺสนลกฺขณตฺตา อหํมมาทิวเสน ปวตฺโต นามกาโย อตฺตสญฺญาย ปทฏฺฐานํฯ