ฯ นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ

ขุทฺทกนิกาเย

เนตฺติวิภาวินี

คนฺถารมฺภกถา

ยชิตพฺพํ ยชิตฺวาน, นมิตพฺพํ นมามหํ;

ยชนาทฺยานุภาเวน, อนฺตราเย ชหํ สทาฯ

เยน ยา รจิตา เนตฺติ, เยน สา อนุโมทิตา;

เยหิ สํวณฺณนา กตา, เตสานุภาวนิสฺสิโตฯ

กิญฺจิ กิญฺจิ สริตฺวาน, ลีนาลีนานุสนฺธฺยาทิํ;

กริสฺสํ ชินสุตฺตานํ, หิตํ เนตฺติวิภาวนํฯ

อปฺปเมยฺยคุโณ มหาธมฺมราชวฺหโย ภเว;

อจฺฉริโย อพฺภุโต โย, โพธิสมฺภารปูรโณฯ

นานารฏฺฐิสฺสริสฺสโร, เสฏฺโฐ สาสนปคฺคโห;

ปาสํสราชปาสํโส, นราจินฺเตยฺยจินฺตโกฯ

จินฺติตการโก ราชา, สิรฏฺฐิมาลปาลโก;

อเชยฺยเชยฺยโก มหาเจตฺยาทิการโก สทาฯ

อสฺสามจฺเจน พฺยตฺเตน, ชินจกฺกหิตตฺถินา;

อนนฺตสุตินาเมน, สกฺกจฺจํ อภิยาจิโตฯ

กามํ สํวณฺณนา กตา, เถราสเภหิ คมฺภีรา;

คมฺภีรตฺตา ตุ ชานิตุํ, ชินปุตฺเตหิ ทุกฺกราฯ

ตสฺมา ยาจิตานุรูเปน, กริสฺสํ สาทรํ สุณ;

สิสฺสสิกฺขนยานุคํ, โยตฺตํ เนตฺติวิภาวนนฺติฯ

1. สงฺคหวารอตฺถวิภาวนา

ตตฺถ ยสฺส สิกฺขตฺตยสงฺคหสฺส นวงฺคสฺส สตฺถุสาสนวรสฺส อตฺถสํวณฺณนํ ยํ เนตฺติปฺปกรณํ กาตุกาโม, ตสฺส เนตฺติปฺปกรณสฺส นิสฺสยํ วิสยภูตํ สํวณฺเณตพฺพสหิตํ, สํวณฺเณตพฺพํ เอว วา สโลกปาเลน ติโลเกน สทา ปูเชตพฺพสฺส เจว นมสฺสิตพฺพสฺส จ นรุตฺตมสฺส สตฺถุโน สาสนวรํ วิทูเหว ญาตพฺพํฯ เอตํ สาสนวรํ ตาว ทสฺเสนฺโต ตํชนเกน, ตํวิชานกวิทูหิ จ นิยเมตุํ, รตนตฺตยคุณปริทีปนญฺจ กาตุํ –

‘‘ยํ โลโก ปูชยเต, สโลกปาโล สทา นมสฺสติ จ;

ตสฺเสต สาสนวรํ, วิทูหิ เญยฺยํ นรวรสฺสา’’ติฯ – ปฐมคาถมาห;

อิมาย หิ ปฐมคาถาย ‘‘เอตํ สาสนวรํ เญยฺย’’นฺติ เอตฺตกเมว เอกนฺตโต กรณวิเสสภาเวน อธิปฺเปตํฯ เอเตเนว วิเสสกรเณน เอกนฺตาธิปฺเปตเนตฺติวิสยสาสนวรสฺส ทสฺสิตตฺตาฯ เอกนฺตาธิปฺเปตสาสนวรเมว เนตฺติสํวณฺณนาย สํวณฺเณตพฺพตฺตา วิสยํ เตเนว วกฺขติ อฏฺฐกถาจริโย –

‘‘เอตํ อิทานิ อมฺเหหิ วิภชิตพฺพหารนยปฏฺฐานวิจารณวิสยภูตํ สาสนํ อาทิกลฺยาณตาทิคุณสมฺปตฺติยา วรํ อคฺคํ อุตฺตมํ นิปุณญาณโคจรตาย ปณฺฑิตเวทนียเมวา’’ติ (เนตฺติ. อฏฺฐ. สงฺคหวารวณฺณนา) จ,

‘‘เอตํ ติวิธมฺปิ ‘สาสนวร’นฺติ ปเทน สงฺคณฺหิตฺวา ตตฺถ ยํ ปฐมํ, ตํ อิตเรสํ อธิคมูปาโยติ สพฺพสาสนมูลภูตํ, อตฺตโน ปกรณสฺส จ วิสยภูตํ ปริยตฺติสาสนเมวา’’ติ (เนตฺติ. อฏฺฐ. สงฺคหวารวณฺณนา) จ,

‘‘อิทานิ ยํ วุตฺตํ ‘สาสนวรํ วิทูหิ เญยฺย’นฺติ, ตตฺถ เนตฺติสํวณฺณนาย วิสยภูตํ ปริยตฺติธมฺมเมว ปการนฺตเรน นิยเมตฺวา ทสฺเสตุ’’นฺติ (เนตฺติ. อฏฺฐ. สงฺคหวารวณฺณนา) จฯ

ตตฺถ ปริยตฺติสาสนสฺสาปิ มูลํ โหตีติ วุตฺตํ ‘‘สพฺพสาสนมูลภูต’’นฺติฯ เอเตน กมฺมสาธเนนปิ อธิปฺเปตตฺเถ สิทฺเธ นานาวิธสาธกวจนํ นานาวาทานํ อโนกาสกรณตฺถาย กตํฯ สฺวากฺขาตตาทิธมฺมคุณา ปน สาสนสฺส วิเสสเทสกนรวรสทฺเทน วา ปริทีปกตฺถภาเวน วา ทีปิตา อวินาภาวโตฯ สาสนวรสฺส ปน ชนกสมฺพนฺธิเปกฺขตฺตา ‘‘นรวรสฺสา’’ติ วุตฺตํฯ เตน จ อคฺคปุคฺคโล สาสนวรชนโก วาจกตฺถสมฺพนฺธิภาเวน วุตฺโตฯ อนญฺญสาธารณมหากรุณาสพฺพญฺญุตญฺญาณาทิคุณวิเสสา ปน ชนกสมฺพนฺธิภูตสฺส นรสฺส วิเสสเกนวรสทฺเทน วา ปริทีปกตฺถภาเวน วา ทีปิโตฯ

กิํ นุ โส สาสนวรชนโก นรวโร ปรมตฺโถว, อุทาหุ ปูชนีโย เจว นมสฺสนีโย จาติ วุตฺตํ ‘‘ยํ โลโก…เป.… นมสฺสติ จา’’ติ, เตน สาสนวรชนโก นรวโร ปรมตฺโถว น โหติ, อถ โข สโลกปาเลน โลเกน สทา สพฺพกาเลสุ ปูชนีโย เจว นมสฺสนีโย จาติ วิเสสิโต โถมิโตติฯ

เอตฺถ จ ปูชนนมสฺสนเจตนาวาจเกน วา ปูชนนมสฺสนสทฺเทน ผลูปจารตฺโถ ปุญฺญมหตฺตสงฺขาโต ปูชนียภาโว เจว อาสวกฺขยญาณปทฏฺฐานสพฺพญฺญุตญฺญาณาทิคุณสงฺขาโต นมสฺสนียภาโว จ ทีปกตฺถภาเวน ปริคฺคเหตฺวา ทีปิโตฯ เตนาห อฏฺฐกถาจริโย ‘‘ภควโต สเทวกสฺส โลกสฺส ปูชนียวนฺทนียภาโว, อคฺคปุคฺคลภาโว จ วุจฺจมาโน คุณวิสิฏฺฐตํ ทีเปตี’’ติอาทิ (เนตฺติ. อฏฺฐ. สงฺคหวารวณฺณนา)ฯ

ตาทิสสฺส นรวรสฺส ตาทิสํ สาสนวรํ กิํ เยน เกนจิ วิญฺเญยฺยนฺติ วุตฺตํ ‘‘วิทูหี’’ติฯ เตน ติปิฏกธรา อริยภูตา ปณฺฑิตา วาจกตฺถภาเวน คหิตา, สุปฺปฏิปนฺนตาทิสงฺฆคุณา ปน วนฺทธาตุวจเนน วา ทีปกตฺถภาเวน วา ทีปิตาติฯ เอวํ ปริคฺคเหตฺวา ทีปิเต รตนตฺตยคุเณ สนฺธาย ‘‘เอวํ ปฐมคาถาย สาติสยํ รตนตฺตยคุณปริทีปนํ กตฺวา’’ติ (เนตฺติ. อฏฺฐ. สงฺคหวารวณฺณนา) วกฺขติ, น คาถาย นิรวเสสตฺเถฯ

ตตฺถ เอวนฺติ เอวํ สาสนวรทสฺสนภูตาย ปฐมคาถายาติ อตฺโถว ทฏฺฐพฺโพฯ อปเร ปนาจริยา ‘‘อิมาย ปฐมคาถาย เอกนฺตโต อธิปฺเปตานาธิปฺเปตวจนานิ เจว วาจกตฺถทีปกตฺถวิเสสานิ จ สุฏฺฐุ อวิจาเรตฺวา ‘เอวํ ปฐมคาถาย สาติสยํ รตนตฺตยคุณปริทีปนํ กตฺวา’ติ วจนจฺฉายํ นิสฺสาย สาติสยํ รตนตฺตยคุณปริทีปนํ กาตุํ ‘ยํ โลโกตฺยาทิมาหา’ติ จ สาติสยรตนตฺตยคุเณ ทสฺเสนฺโต ‘ยํ โลโกตฺยาทิมาหา’ติ’’ จ วทนฺติฯ เตสํ วาโท อมฺหากํ นกฺขมติฯ การณํ ปน มยา เหฏฺฐา วุตฺตานุสาเรน ญาตพฺพนฺติ อยํ ปทานุกฺกมานุรูปานุสนฺธฺยตฺโถฯ

อถ วา เอกํ สมยํ ชมฺพุวนสณฺเฑ นิสีทิตฺวา สิสฺสานํ หิตํ จินฺเตนฺโต, อตฺตโน อภินีหารสมฺปตฺติํ ปสฺสนฺโต, สมฺมาสมฺพุทฺเธน ปสํสิโต, มหากจฺจายโน สตฺถารา อนุโมทิตํ สาสนายตฺตํ นวงฺคสฺสตฺถวณฺณนํ โสฬสหาราทิอเนกตฺถวิธํ เนตฺติปฺปกรณํ อารภนฺโต, ‘‘ยํ โลโก’’ตฺยาทิมาหฯ ยทิ เอวํ ยถาวุตฺตปฺปการํ เนตฺติปฺปกรณภูตํ โสฬสหาราตฺยาทิกํ อารภิตพฺพํ, ตํ อนารภิตฺวา กสฺมา เนตฺติปฺปกรณโต พหิภูตํ ‘‘ยํ โลโก’’ตฺยาทิกํ อารภิตพฺพํ, เสยฺยถาปิ อมฺพํ ปุฏฺโฐ ลพุชํ พฺยากเรยฺย, ลพุชํ ปุฏฺโฐ อมฺพํ พฺยากเรยฺย, เอวเมว เนตฺติปฺปกรณมารภนฺโต อญฺญํ อารภตีติ? ตถาปิ ยสฺส ยถาวุตฺตสฺส สาสนวรสฺส อตฺถสํวณฺณนํ ยํ เนตฺติปฺปกรณํ กาตุกาโม ยสฺส เนตฺติปฺปกรณสฺส วิสยภูตํ สํวณฺเณตพฺพสหิตํ, สํวณฺเณตพฺพํ เอว วา ตํ สาสนวรํ ตาว ทสฺเสนฺโต ตํชนเกน, ตํวิชานกวิทูหิ จ นิยเมตุํ, รตนตฺตยคุณปริทีปนญฺจ กาตุํ ‘‘ยํ โลโก’’ตฺยาทิมาหฯ อยํ ลีนนฺตรโจทนาสหิโต อนุสนฺธฺยตฺโถฯ

‘‘ยํ โลโก ปูชยเต, สโลกปาโล สทา นมสฺสติ จ;

ตสฺเสต สาสนวรํ, วิทูหิ เญยฺยํ นรวรสฺสา’’ติฯ –

นิคฺคหิตโลปํ กตฺวา รจิตา คาถา อริยาสามญฺญลกฺขเณน สมฺปนฺนาฯ กถํ? ปุพฺพฑฺเฒ ติํส มตฺตา, อปรฑฺเฒ สตฺตวีส มตฺตาฯ สมฺปิณฺฑิตา สตฺตปญฺญาส มตฺตาว ภวนฺติฯ อกฺขรานํ ปน อิมิสฺสํ คาถายํ สตฺตติํสฯ เตสุ ครุกฺขรา วีสติ, ลหุกฺขรา สตฺตรส ภวนฺติฯ ‘‘ตสฺเสตํ สาสนวร’’นฺติ ปน สานุนาสิกํ วิรุชฺฌติฯ

ตตฺถ นิทฺเทสตฺโถ อฏฺฐกถานุสาเรน วิชานิตพฺโพฯ สโลกปาโล สพฺโพ สตฺตโลโก สกฺกจฺจํ สพฺพญฺญุตญฺญาณาทิอเนกคุณานุสฺสรเณน วา ปูเชตพฺพปูชเนน วา ปฏิปตฺติปูชเนน วา สทา สพฺพกาเลสุ สกฺกจฺจํ ยํ นรวรํ ปูชยเต เจว นมสฺสติ จ, ตสฺส ปูเชตพฺพสฺส เจว นมสฺสิตพฺพสฺส จ สตฺถุโน นรวรสฺส ติโลกคฺคสฺส มยา สํวณฺเณตพฺพสหิตํ, สํวณฺเณตพฺพํ เอว วา วิทูเหว เญยฺยํ ญาตพฺพํฯ นิปุณญาณโคจรํ เอตํ มยา พุทฺธิยํ ฐปิตํ สาสนวรํ มยา อารภิตพฺพสฺส เนตฺติปฺปกรณสฺส วิสยนฺติ ปฐมํ ชานิตพฺพํ ทสฺเสตฺวา ตสฺส อตฺถสํวณฺณนาภูตํ เนตฺติปฺปกรณํ อหํ อารภิสฺสามิ, ตํ ตุมฺเห สาธโว สุณาถ มนสิ กโรถาติ สมุทายโยชนา, อวยวโยชนาปิ กาตพฺพาฯ

กถํ? ‘‘สโลกปาโล โลโก’’ติ วิเสสนวิเสสิตพฺพภาเวน โยชนาฯ โลกปาโล วชฺเชตฺวา อวเสโส โลโก จ น โหติ, อถ โข โลกปาลสหิโต โลโกติ วิเสเสติฯ ‘‘โลโก ปูชยเต เจว นมสฺสติ จา’’ติ กตฺตุการกอาขฺยาตกิริยาภาเวน โยชนา ‘‘โย กโรติ, ส กตฺตา’’ติ วุตฺตตฺตาฯ โย โลโก การโก, โส กตฺตา โหตุฯ โย โลโก ปูชยเต เจว นมสฺสติ จ, กถํ โส กตฺตาติ? ‘‘โย กโรติ, ส กตฺตา’’ติ สุตฺตสฺส ‘‘โย กโรติ กิริยํ นิปฺผาเทติ, โส กิริยานิปฺผาทโก กตฺตา’’ติ อตฺถสมฺภวโต สยนภุญฺชนาทิสพฺพกิริยานิปฺผาทโก กตฺตาเยว โหติฯ อยญฺจ โลโก ปูชนนมสฺสนกิริยานิปฺผาทโกเยวาติฯ กถํ อยํ โลโก กิริยานิปฺผาทโกติ? ‘‘โลโก’’ติ สตฺตปญฺญตฺติยา ปรมตฺถโต อวิชฺชมานายปิ ปญฺญาเปตพฺโพ สนฺตาเน ปวตฺตมาโน หทยวตฺถุนิสฺสิโต จิตฺตุปฺปาโท คเหตพฺโพ, โส ยถารหํ เหตาธิปติสหชาตาทิปจฺจเยน ปจฺจโย นิปฺผาทโก ภเวฯ เอวํ โลกสฺส กตฺตุการกภาโว วิชานิตพฺโพติ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนภาเวน โยชนาฯ เอส นโย ตีสุ ปิฏเกสุปิ เอวรูเปสุ ฐาเนสุฯ

‘‘ยํ นรวรํ ปูชยเต เจว นมสฺสติ จา’’ติ กมฺมการกอาขฺยาตกิริยาภาเวน โยชนา ‘‘ยํ กโรติ, ตํ กมฺม’’นฺติ วุตฺตตฺตาฯ ยํ กาตพฺพํ, ตํ กมฺมํ โหตุฯ

ยํ ปูชยติ เจว นมสฺสติ จ, กถํ ตํ กมฺมนฺติ? ‘‘ยํ กโรติ, ตํ กมฺม’’นฺติ สุตฺตสฺส ‘‘ยํ กโรติ กิริยาย สมฺพชฺฌติ, กิริยาย สมฺพชฺฌิตพฺพํ กมฺม’’นฺติ อตฺถสมฺภวโต กรณวาจกวจนียาทิสพฺพกิริยาย สมฺพชฺฌิตพฺพํ กมฺมํ โหตฺเววฯ อยญฺจ นรวโร ปูชนนมสฺสนกิริยาย วาจกวจนียภาเวน สมฺพชฺฌิตพฺโพเยวาติฯ กถํ อยํ นรวโร วจนีโยติ? ปูชนนมสฺสนเจตนาย อารมฺมณกรณวเสน นรวโร วจนีโย, เจตนา วาจกา, เอวํ วาจกวจิตพฺพภาโว โหตฺเววฯ ‘‘ยํ นรวร’’นฺติ ปญฺญตฺติยา ปรมตฺถโต อวิชฺชมานายปิ ปญฺญาเปตพฺโพ สนฺตานวเสน ปวตฺตมาโน โลกิยโลกุตฺตรคุณสหิโต ขนฺธปญฺจโก วุตฺโต, โส อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย, เจตนา ปจฺจยุปฺปนฺนาติ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนภาเวน โยชนาฯ เอส นโย ตีสุ ปิฏเกสุ เอวรูเปสุ ฐาเนสุฯ

‘‘ตสฺส นรวรสฺสา’’ติ วิเสสนวิเสสิตพฺพภาเวน โยชนาฯ นรวโร นาม นิมนฺติตพฺพาทิโก น โหติ, อถ โข ปูเชตพฺโพ นมสฺสิตพฺโพ เอวาติ วิเสเสติฯ ตสฺส ปูเชตพฺพสฺส เจว นมสฺสิตพฺพสฺส จ นรวรสฺส สาสนวรนฺติ ชญฺญชนกภาเวน โยชนาฯ สาสนวรํ นาม ปจฺเจกพุทฺธสาวกพุทฺธราชราชาทีนํ สาสนวรํ น โหติ, ปูเชตพฺพสฺส เจว นมสฺสิตพฺพสฺส จ นรวรสฺส ติโลกสฺเสว สาสนวรนฺติ นิยเมติฯ

‘‘วิทูหิ เญยฺย’’นฺติ กตฺตุการกกิตกิริยาภาเวน โยชนาฯ กตฺตุภาโว เหฏฺฐา วุตฺโตวฯ ‘‘วิทูหี’’ติ สตฺตปญฺญตฺติยา ปรมตฺถโต อวิชฺชมานายปิ ปญฺญาเปตพฺโพ สนฺตาเน ปวตฺตมาโน สาสนวเร สมฺโมหธํสกญาณสหิโต หทยวตฺถุนิสฺสิโต จิตฺตุปฺปาโท วุตฺโต, โส ยถารหํ เหตาธิปติสหชาตาทิปจฺจเยน ปจฺจโย นิปฺผาทโก ภเวฯ ญา-อิติธาตุยา อตฺถภูตํ ญาณํ ปจฺจยุปฺปนฺนํ นิปฺผาเทยฺยํ ภเว, เอวํ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนภาเวน โยชนาฯ

‘‘เญยฺยํ สาสนวร’’นฺติ วิเสสนวิเสสฺยภาเวน โยชนาฯ สาสนวรํ นาม น เยน เกนจิ เญยฺยํ, อถ โข วิทูเหว สณฺหสุขุมญาเณน เญยฺยํ สาสนวรนฺติ วิเสเสติฯ

‘‘เอตํ สาสนวร’’นฺติ วิเสสนวิเสสฺยภาเวน โยชนาฯ