‘‘อกุสเล จาวุโส, ธมฺเม อุปสมฺปชฺช วิหรโต ทิฏฺเฐ เจว ธมฺเม สุโข วิหาโร อภวิสฺส อวิฆาโต อนุปายาโส อปริฬาโห, กายสฺส จ เภทา ปรํ มรณา สุคติ ปาฏิกงฺขา, นยิทํ ภควา อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานํ วณฺเณยฺยฯ ยสฺมา จ โข, อาวุโส, อกุสเล ธมฺเม อุปสมฺปชฺช วิหรโต ทิฏฺเฐ เจว ธมฺเม ทุกฺโข วิหาโร สวิฆาโต สอุปายาโส สปริฬาโห, กายสฺส จ เภทา ปรํ มรณา ทุคฺคติ ปาฏิกงฺขา, ตสฺมา ภควา อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานํ วณฺเณติฯ

‘‘กุสเล จาวุโส, ธมฺเม อุปสมฺปชฺช วิหรโต ทิฏฺเฐ เจว ธมฺเม ทุกฺโข วิหาโร อภวิสฺส สวิฆาโต สอุปายาโส สปริฬาโห, กายสฺส จ เภทา ปรํ มรณา ทุคฺคติ ปาฏิกงฺขา, นยิทํ ภควา กุสลานํ ธมฺมานํ อุปสมฺปทํ วณฺเณยฺยฯ ยสฺมา จ โข, อาวุโส, กุสเล ธมฺเม อุปสมฺปชฺช วิหรโต ทิฏฺเฐ เจว ธมฺเม สุโข วิหาโร อวิฆาโต อนุปายาโส อปริฬาโห, กายสฺส จ เภทา ปรํ มรณา สุคติ ปาฏิกงฺขา, ตสฺมา ภควา กุสลานํ ธมฺมานํ อุปสมฺปทํ วณฺเณตี’’ติฯ

อิทมโวจายสฺมา สาริปุตฺโตฯ อตฺตมนา เต ภิกฺขู อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ภาสิตํ อภินนฺทุนฺติฯ ทุติยํฯ

3. หาลิทฺทิกานิสุตฺตํ

[3] เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ อายสฺมา มหากจฺจาโน อวนฺตีสุ วิหรติ กุรรฆเร [กุลฆเร (ก.)] ปปาเต ปพฺพเตฯ อถ โข หาลิทฺทิกานิ [หาลิทฺทกานิ (สี.), หลิทฺทิกานิ (สฺยา.)] คหปติ เยนายสฺมา มหากจฺจาโน เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ มหากจฺจานํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข หาลิทฺทิกานิ คหปติ อายสฺมนฺตํ มหากจฺจานํ เอตทโวจ – ‘‘วุตฺตมิทํ, ภนฺเต, ภควตา อฏฺฐกวคฺคิเย มาคณฺฑิยปญฺเห –

‘‘โอกํ ปหาย อนิเกตสารี,

คาเม อกุพฺพํ [อกฺรุพฺพํ (ก.)] มุนิ สนฺถวานิ [สนฺธวานิ (ก.)];

กาเมหิ ริตฺโต อปุรกฺขราโน [อปุเรกฺขราโน (สี. สุตฺตนิปาเตปิ) โมคฺคลฺลาเน 5-135 สุตฺตมฺปิ โอโลเกตพฺพํ],

กถํ น วิคฺคยฺห ชเนน กยิรา’’ติฯ

‘‘อิมสฺส นุ โข, ภนฺเต, ภควตา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส กถํ วิตฺถาเรน อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ’’ติ?

‘‘รูปธาตุ โข, คหปติ, วิญฺญาณสฺส โอโกฯ รูปธาตุราควินิพนฺธญฺจ [… วินิพทฺธญฺช (ปี. สี. อฏฺฐ.)] ปน วิญฺญาณํ ‘โอกสารี’ติ วุจฺจติฯ เวทนาธาตุ โข, คหปติ, วิญฺญาณสฺส โอโกฯ เวทนาธาตุราควินิพนฺธญฺจ ปน วิญฺญาณํ ‘โอกสารี’ติ วุจฺจติฯ สญฺญาธาตุ โข, คหปติ, วิญฺญาณสฺส โอโกฯ สญฺญาธาตุราควินิพนฺธญฺจ ปน วิญฺญาณํ ‘โอกสารี’ติ วุจฺจติฯ สงฺขารธาตุ โข, คหปติ, วิญฺญาณสฺส โอโกฯ สงฺขารธาตุราควินิพนฺธญฺจ ปน วิญฺญาณํ ‘โอกสารี’ติ วุจฺจติฯ เอวํ โข, คหปติ, โอกสารี โหติฯ

‘‘กถญฺจ, คหปติ, อโนกสารี โหติ? รูปธาตุยา โข, คหปติ, โย ฉนฺโท โย ราโค ยา นนฺที [นนฺทิ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] ยา ตณฺหา เย อุปยุปาทานา [อุปายุปาทานา (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] เจตโส อธิฏฺฐานาภินิเวสานุสยา เต ตถาคตสฺส ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา [อนภาวกตา (สี. ปี.), อนภาวํคตา (สฺยา. กํ.)] อายติํ อนุปฺปาทธมฺมาฯ ตสฺมา ตถาคโต ‘อโนกสารี’ติ วุจฺจติฯ เวทนาธาตุยา โข, คหปติ… สญฺญาธาตุยา โข, คหปติ… สงฺขารธาตุยา โข, คหปติ… วิญฺญาณธาตุยา โข, คหปติ, โย ฉนฺโท โย ราโค ยา นนฺที ยา ตณฺหา เย อุปยุปาทานา เจตโส อธิฏฺฐานาภินิเวสานุสยา เต ตถาคตสฺส ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมาฯ ตสฺมา ตถาคโต ‘อโนกสารี’ติ วุจฺจติฯ เอวํ โข, คหปติ, อโนกสารี โหติฯ

‘‘กถญฺจ, คหปติ, นิเกตสารี โหติ? รูปนิมิตฺตนิเกตวิสารวินิพนฺธา โข, คหปติ, ‘นิเกตสารี’ติ วุจฺจติฯ สทฺทนิมิตฺต…เป.… คนฺธนิมิตฺต… รสนิมิตฺต… โผฏฺฐพฺพนิมิตฺต… ธมฺมนิมิตฺตนิเกตวิสารวินิพนฺธา โข, คหปติ, ‘นิเกตสารี’ติ วุจฺจติฯ เอวํ โข, คหปติ, นิเกตสารี โหติฯ

‘‘กถญฺจ, คหปติ, อนิเกตสารี โหติ? รูปนิมิตฺตนิเกตวิสารวินิพนฺธา โข, คหปติ, ตถาคตสฺส ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมาฯ ตสฺมา ตถาคโต ‘อนิเกตสารี’ติ วุจฺจติฯ สทฺทนิมิตฺต… คนฺธนิมิตฺต… รสนิมิตฺต… โผฏฺฐพฺพนิมิตฺต… ธมฺมนิมิตฺตนิเกตวิสารวินิพนฺธา โข, คหปติ, ตถาคตสฺส ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมาฯ

ตสฺมา ตถาคโต ‘อนิเกตสารี’ติ วุจฺจติฯ เอวํ โข, คหปติ, อนิเกตสารี โหติฯ

‘‘กถญฺจ, คหปติ, คาเม สนฺถวชาโต [สนฺธวชาโต (ก.)] โหติ? อิธ, คหปติ, เอกจฺโจ คิหีหิ [คิหิ (ก.)] สํสฏฺโฐ วิหรติ สหนนฺที สหโสกี, สุขิเตสุ สุขิโต, ทุกฺขิเตสุ ทุกฺขิโต, อุปฺปนฺเนสุ กิจฺจกรณีเยสุ อตฺตนา เตสุ โยคํ อาปชฺชติฯ เอวํ โข, คหปติ, คาเม สนฺถวชาโต โหติฯ

‘‘กถญฺจ, คหปติ, คาเม น สนฺถวชาโต โหติ? อิธ, คหปติ, ภิกฺขุ คิหีหิ [คิหิ (ก.)] อสํสฏฺโฐ วิหรติ น สหนนฺที น สหโสกี น สุขิเตสุ สุขิโต น ทุกฺขิเตสุ ทุกฺขิโต, อุปฺปนฺเนสุ กิจฺจกรณีเยสุ น อตฺตนา เตสุ โยคํ อาปชฺชติฯ เอวํ โข, คหปติ, คาเม น สนฺถวชาโต โหติฯ

‘‘กถญฺจ, คหปติ, กาเมหิ อริตฺโต โหติ? อิธ, คหปติ, เอกจฺโจ กาเมสุ อวิคตราโค โหติ อวิคตฉนฺโท อวิคตเปโม อวิคตปิปาโส อวิคตปริฬาโห อวิคตตณฺโหฯ เอวํ โข, คหปติ, กาเมหิ อริตฺโต โหติฯ

‘‘กถญฺจ, คหปติ, กาเมหิ ริตฺโต โหติ? อิธ, คหปติ, เอกจฺโจ กาเมสุ วิคตราโค โหติ วิคตฉนฺโท วิคตเปโม วิคตปิปาโส วิคตปริฬาโห วิคตตณฺโห ฯ เอวํ โข, คหปติ, กาเมหิ ริตฺโต โหติฯ

‘‘กถญฺจ, คหปติ, ปุรกฺขราโน โหติ? อิธ, คหปติ, เอกจฺจสฺส เอวํ โหติ – ‘เอวํรูโป สิยํ อนาคตมทฺธานํ, เอวํเวทโน สิยํ อนาคตมทฺธานํ, เอวํสญฺโญ สิยํ อนาคตมทฺธานํ, เอวํสงฺขาโร สิยํ อนาคตมทฺธานํ, เอวํวิญฺญาโณ สิยํ อนาคตมทฺธาน’นฺติฯ เอวํ โข, คหปติ, ปุรกฺขราโน โหติฯ

‘‘กถญฺจ, คหปติ, อปุรกฺขราโน โหติ? อิธ, คหปติ, เอกจฺจสฺส น เอวํ โหติ – ‘เอวํรูโป สิยํ อนาคตมทฺธานํ, เอวํเวทโน สิยํ อนาคตมทฺธานํ, เอวํสญฺโญ สิยํ อนาคตมทฺธานํ, เอวํสงฺขาโร สิยํ อนาคตมทฺธานํ, เอวํวิญฺญาโณ สิยํ อนาคตมทฺธาน’นฺติฯ เอวํ โข, คหปติ, อปุรกฺขราโน โหติฯ

‘‘กถญฺจ , คหปติ, กถํ วิคฺคยฺห ชเนน กตฺตา โหติ? อิธ, คหปติ, เอกจฺโจ เอวรูปิํ กถํ กตฺตา โหติ – ‘น ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานาสิ; อหํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานามิฯ กิํ ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานิสฺสสิ? มิจฺฉาปฏิปนฺโน ตฺวมสิ; อหมสฺมิ สมฺมาปฏิปนฺโนฯ ปุเร วจนียํ ปจฺฉา อวจ; ปจฺฉา วจนียํ ปุเร อวจฯ สหิตํ เม, อสหิตํ เตฯ อธิจิณฺณํ เต วิปราวตฺตํฯ อาโรปิโต เต วาโท; จร วาทปฺปโมกฺขายฯ นิคฺคหิโตสิ; นิพฺเพเฐหิ วา สเจ ปโหสี’ติฯ เอวํ โข, คหปติ, กถํ วิคฺคยฺห ชเนน กตฺตา โหติฯ

‘‘กถญฺจ , คหปติ, กถํ น วิคฺคยฺห ชเนน กตฺตา โหติ? อิธ, คหปติ, ภิกฺขุ น เอวรูปิํ กถํ กตฺตา โหติ – ‘น ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานาสิ…เป.… นิพฺเพเฐหิ วา สเจ ปโหสี’ติฯ เอวํ โข, คหปติ, กถํ น วิคฺคยฺห ชเนน กตฺตา โหติฯ

‘‘อิติ โข, คหปติ, ยํ ตํ วุตฺตํ ภควตา อฏฺฐกวคฺคิเย มาคณฺฑิยปญฺเห –

‘‘โอกํ ปหาย อนิเกตสารี,

คาเม อกุพฺพํ มุนิสนฺถวานิ;

กาเมหิ ริตฺโต อปุรกฺขราโน,

กถํ น วิคฺคยฺห ชเนน กยิรา’’ติฯ

‘‘อิมสฺส โข, คหปติ, ภควตา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ’’ติฯ ตติยํฯ

4. ทุติยหาลิทฺทิกานิสุตฺตํ

[4] เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ อายสฺมา มหากจฺจาโน อวนฺตีสุ วิหรติ กุรรฆเร ปปาเต ปพฺพเตฯ อถ โข หาลิทฺทิกานิ คหปติ เยนายสฺมา มหากจฺจาโน…เป.… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข หาลิทฺทิกานิ คหปติ อายสฺมนฺตํ มหากจฺจานํ เอตทโวจ – ‘‘วุตฺตมิทํ, ภนฺเต, ภควตา สกฺกปญฺเห – ‘เย เต สมณพฺราหฺมณา ตณฺหาสงฺขยวิมุตฺตา, เต อจฺจนฺตนิฏฺฐา อจฺจนฺตโยคกฺเขมิโน อจฺจนฺตพฺรหฺมจาริโน อจฺจนฺตปริโยสานา เสฏฺฐา เทวมนุสฺสาน’’’นฺติฯ

‘‘อิมสฺส นุ โข, ภนฺเต, ภควตา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส กถํ วิตฺถาเรน อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ’’ติ?