‘‘น วิญฺญาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, น วิญฺญาณวนฺตํ วา อตฺตานํ; น อตฺตนิ วา วิญฺญาณํ, น วิญฺญาณสฺมิํ วา อตฺตานํฯ ‘อหํ วิญฺญาณํ, มม วิญฺญาณ’นฺติ น ปริยุฏฺฐฏฺฐายี โหติฯ ตสฺส ‘อหํ วิญฺญาณํ, มม วิญฺญาณ’นฺติ อปริยุฏฺฐฏฺฐายิโน, ตํ วิญฺญาณํ วิปริณมติ อญฺญถา โหติ ฯ ตสฺส วิญฺญาณวิปริณามญฺญถาภาวา นุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสาฯ เอวํ โข, คหปติ, อาตุรกาโย โหติ โน จ อาตุรจิตฺโต’’ติฯ

อิทมโวจ อายสฺมา สาริปุตฺโตฯ อตฺตมโน นกุลปิตา คหปติ อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ภาสิตํ อภินนฺทีติฯ ปฐมํฯ

2. เทวทหสุตฺตํ

[2] เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สกฺเกสุ [สกฺเยสุ (ก.)] วิหรติ เทวทหํ นาม สกฺยานํ นิคโมฯ อถ โข สมฺพหุลา ปจฺฉาภูมคมิกา ภิกฺขู เยน ภควา เตนุปสงฺกมิํสุ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิํสุฯ เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข เต ภิกฺขู ภควนฺตํ เอตทโวจุํ – ‘‘อิจฺฉาม มยํ, ภนฺเต, ปจฺฉาภูมํ ชนปทํ คนฺตุํ, ปจฺฉาภูเม ชนปเท นิวาสํ กปฺเปตุ’’นฺติฯ

‘‘อปโลกิโต ปน โว, ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต’’ติ? ‘‘น โข โน, ภนฺเต, อปโลกิโต อายสฺมา สาริปุตฺโต’’ติฯ ‘‘อปโลเกถ, ภิกฺขเว, สาริปุตฺตํฯ สาริปุตฺโต, ภิกฺขเว, ปณฺฑิโต, ภิกฺขูนํ อนุคฺคาหโก สพฺรหฺมจารีน’’นฺติฯ ‘‘เอวํ ภนฺเต’’ติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํฯ

เตน โข ปน สมเยน อายสฺมา สาริปุตฺโต ภควโต อวิทูเร อญฺญตรสฺมิํ เอฬคลาคุมฺเพ นิสินฺโน โหติฯ อถ โข เต ภิกฺขู ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา อุฏฺฐายาสนา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา เยนายสฺมา สาริปุตฺโต เตนุปสงฺกมิํสุ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมตา สาริปุตฺเตน สทฺธิํ สมฺโมทิํสุฯ สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ [สาราณียํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิํสุฯ เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข เต ภิกฺขู อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ เอตทโวจุํ – ‘‘อิจฺฉาม มยํ, อาวุโส สาริปุตฺต, ปจฺฉาภูมํ ชนปทํ คนฺตุํ, ปจฺฉาภูเม ชนปเท นิวาสํ กปฺเปตุํฯ อปโลกิโต โน สตฺถา’’ติฯ

‘‘สนฺติ หาวุโส, นานาเวรชฺชคตํ ภิกฺขุํ ปญฺหํ ปุจฺฉิตาโร – ขตฺติยปณฺฑิตาปิ พฺราหฺมณปณฺฑิตาปิ คหปติปณฺฑิตาปิ สมณปณฺฑิตาปิฯ ปณฺฑิตา หาวุโส, มนุสฺสา วีมํสกา – ‘กิํวาที ปนายสฺมนฺตานํ [กิํวาทายสฺมนฺตานํ (ปี. ก.)] สตฺถา กิมกฺขายีติ, กจฺจิ โว อายสฺมนฺตานํ ธมฺมา สุสฺสุตา สุคฺคหิตา สุมนสิกตา สูปธาริตา สุปฺปฏิวิทฺธา ปญฺญาย, ยถา พฺยากรมานา อายสฺมนฺโต วุตฺตวาทิโน เจว ภควโต อสฺสถ, น จ ภควนฺตํ อภูเตน อพฺภาจิกฺเขยฺยาถ, ธมฺมสฺส จานุธมฺมํ พฺยากเรยฺยาถ, น จ โกจิ สหธมฺมิโก วาทานุวาโท [วาทานุปาโต (อฏฺฐกถายํ ปาฐนฺตรํ)] คารยฺหํ ฐานํ อาคจฺเฉยฺยา’’’ติ?

‘‘ทูรโตปิ โข มยํ, อาวุโส, อาคจฺเฉยฺยาม อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส สนฺติเก เอตสฺส ภาสิตสฺส อตฺถมญฺญาตุํฯ สาธุ วตายสฺมนฺตํเยว สาริปุตฺตํ ปฏิภาตุ เอตสฺส ภาสิตสฺส อตฺโถ’’ติฯ ‘‘เตน หาวุโส, สุณาถ, สาธุกํ มนสิ กโรถ; ภาสิสฺสามี’’ติฯ ‘‘เอวมาวุโส’’ติ โข เต ภิกฺขู อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ปจฺจสฺโสสุํฯ อายสฺมา สาริปุตฺโต เอตทโวจ –

‘‘สนฺติ หาวุโส, นานาเวรชฺชคตํ ภิกฺขุํ ปญฺหํ ปุจฺฉิตาโร – ขตฺติยปณฺฑิตาปิ …เป.… สมณปณฺฑิตาปิฯ ปณฺฑิตา หาวุโส, มนุสฺสา วีมํสกา – ‘กิํวาที ปนายสฺมนฺตานํ สตฺถา กิมกฺขายี’ติ? เอวํ ปุฏฺฐา ตุมฺเห, อาวุโส, เอวํ พฺยากเรยฺยาถ – ‘ฉนฺทราควินยกฺขายี โข โน, อาวุโส, สตฺถา’’’ติฯ

‘‘เอวํ พฺยากเตปิ โข, อาวุโส, อสฺสุเยว อุตฺตริํ ปญฺหํ ปุจฺฉิตาโร – ขตฺติยปณฺฑิตาปิ…เป.… สมณปณฺฑิตาปิฯ ปณฺฑิตา หาวุโส, มนุสฺสา วีมํสกา – ‘กิสฺมิํ ปนายสฺมนฺตานํ ฉนฺทราควินยกฺขายี สตฺถา’ติ? เอวํ ปุฏฺฐา ตุมฺเห, อาวุโส, เอวํ พฺยากเรยฺยาถ – ‘รูเป โข, อาวุโส, ฉนฺทราควินยกฺขายี สตฺถา, เวทนาย… สญฺญาย… สงฺขาเรสุ… วิญฺญาเณ ฉนฺทราควินยกฺขายี สตฺถา’’’ติฯ

‘‘เอวํ พฺยากเตปิ โข, อาวุโส, อสฺสุเยว อุตฺตริํ ปญฺหํ ปุจฺฉิตาโร – ขตฺติยปณฺฑิตาปิ…เป.… สมณปณฺฑิตาปิฯ

ปณฺฑิตา หาวุโส, มนุสฺสา วีมํสกา – ‘กิํ ปนายสฺมนฺตานํ อาทีนวํ ทิสฺวา รูเป ฉนฺทราควินยกฺขายี สตฺถา, เวทนาย… สญฺญาย… สงฺขาเรสุ… วิญฺญาเณ ฉนฺทราควินยกฺขายี สตฺถา’ติ? เอวํ ปุฏฺฐา ตุมฺเห, อาวุโส, เอวํ พฺยากเรยฺยาถ – ‘รูเป โข, อาวุโส , อวิคตราคสฺส [อวีตราคสฺส (สฺยา. กํ.)] อวิคตฉนฺทสฺส อวิคตเปมสฺส อวิคตปิปาสสฺส อวิคตปริฬาหสฺส อวิคตตณฺหสฺส ตสฺส รูปสฺส วิปริณามญฺญถาภาวา อุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสาฯ เวทนาย… สญฺญาย… สงฺขาเรสุ อวิคตราคสฺส…เป.… อวิคตตณฺหสฺส เตสํ สงฺขารานํ วิปริณามญฺญถาภาวา อุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสาฯ วิญฺญาเณ อวิคตราคสฺส อวิคตฉนฺทสฺส อวิคตเปมสฺส อวิคตปิปาสสฺส อวิคตปริฬาหสฺส อวิคตตณฺหสฺส ตสฺส วิญฺญาณสฺส วิปริณามญฺญถาภาวา อุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสาฯ อิทํ โข โน, อาวุโส, อาทีนวํ ทิสฺวา รูเป ฉนฺทราควินยกฺขายี สตฺถา, เวทนาย… สญฺญาย… สงฺขาเรสุ… วิญฺญาเณ ฉนฺทราควินยกฺขายี สตฺถา’’’ติฯ

‘‘เอวํ พฺยากเตปิ โข, อาวุโส, อสฺสุเยว อุตฺตริํ ปญฺหํ ปุจฺฉิตาโร – ขตฺติยปณฺฑิตาปิ พฺราหฺมณปณฺฑิตาปิ คหปติปณฺฑิตาปิ สมณปณฺฑิตาปิฯ ปณฺฑิตา หาวุโส, มนุสฺสา วีมํสกา – ‘กิํ ปนายสฺมนฺตานํ อานิสํสํ ทิสฺวา รูเป ฉนฺทราควินยกฺขายี สตฺถา, เวทนาย… สญฺญาย… สงฺขาเรสุ… วิญฺญาเณ ฉนฺทราควินยกฺขายี สตฺถา’ติ? เอวํ ปุฏฺฐา ตุมฺเห , อาวุโส, เอวํ พฺยากเรยฺยาถ – ‘รูเป โข, อาวุโส, วิคตราคสฺส วิคตฉนฺทสฺส วิคตเปมสฺส วิคตปิปาสสฺส วิคตปริฬาหสฺส วิคตตณฺหสฺส ตสฺส รูปสฺส วิปริณามญฺญถาภาวา นุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสาฯ เวทนาย… สญฺญาย… สงฺขาเรสุ วิคตราคสฺส วิคตฉนฺทสฺส วิคตเปมสฺส วิคตปิปาสสฺส วิคตปริฬาหสฺส วิคตตณฺหสฺส เตสํ สงฺขารานํ วิปริณามญฺญถาภาวา นุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสาฯ วิญฺญาเณ วิคตราคสฺส วิคตฉนฺทสฺส วิคตเปมสฺส วิคตปิปาสสฺส วิคตปริฬาหสฺส วิคตตณฺหสฺส ตสฺส วิญฺญาณสฺส วิปริณามญฺญถาภาวา นุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสาฯ อิทํ โข โน, อาวุโส, อานิสํสํ ทิสฺวา รูเป ฉนฺทราควินยกฺขายี สตฺถา, เวทนาย… สญฺญาย… สงฺขาเรสุ… วิญฺญาเณ ฉนฺทราควินยกฺขายี สตฺถา’’’ติฯ

‘‘อกุสเล จาวุโส, ธมฺเม อุปสมฺปชฺช วิหรโต ทิฏฺเฐ เจว ธมฺเม สุโข วิหาโร อภวิสฺส อวิฆาโต อนุปายาโส อปริฬาโห, กายสฺส จ เภทา ปรํ มรณา สุคติ ปาฏิกงฺขา, นยิทํ ภควา อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานํ วณฺเณยฺยฯ ยสฺมา จ โข, อาวุโส, อกุสเล ธมฺเม อุปสมฺปชฺช วิหรโต ทิฏฺเฐ เจว ธมฺเม ทุกฺโข วิหาโร สวิฆาโต สอุปายาโส สปริฬาโห, กายสฺส จ เภทา ปรํ มรณา ทุคฺคติ ปาฏิกงฺขา, ตสฺมา ภควา อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานํ วณฺเณติฯ

‘‘กุสเล จาวุโส, ธมฺเม อุปสมฺปชฺช วิหรโต ทิฏฺเฐ เจว ธมฺเม ทุกฺโข วิหาโร อภวิสฺส สวิฆาโต สอุปายาโส สปริฬาโห, กายสฺส จ เภทา ปรํ มรณา ทุคฺคติ ปาฏิกงฺขา, นยิทํ ภควา กุสลานํ ธมฺมานํ อุปสมฺปทํ วณฺเณยฺยฯ ยสฺมา จ โข, อาวุโส, กุสเล ธมฺเม อุปสมฺปชฺช วิหรโต ทิฏฺเฐ เจว ธมฺเม สุโข วิหาโร อวิฆาโต อนุปายาโส อปริฬาโห, กายสฺส จ เภทา ปรํ มรณา สุคติ ปาฏิกงฺขา, ตสฺมา ภควา กุสลานํ ธมฺมานํ อุปสมฺปทํ วณฺเณตี’’ติฯ

อิทมโวจายสฺมา สาริปุตฺโตฯ อตฺตมนา เต ภิกฺขู อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ภาสิตํ อภินนฺทุนฺติฯ ทุติยํฯ

3. หาลิทฺทิกานิสุตฺตํ

[3] เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ อายสฺมา มหากจฺจาโน อวนฺตีสุ วิหรติ กุรรฆเร [กุลฆเร (ก.)] ปปาเต ปพฺพเตฯ อถ โข หาลิทฺทิกานิ [หาลิทฺทกานิ (สี.), หลิทฺทิกานิ (สฺยา.)] คหปติ เยนายสฺมา มหากจฺจาโน เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ มหากจฺจานํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข หาลิทฺทิกานิ คหปติ อายสฺมนฺตํ มหากจฺจานํ เอตทโวจ – ‘‘วุตฺตมิทํ, ภนฺเต, ภควตา อฏฺฐกวคฺคิเย มาคณฺฑิยปญฺเห –

‘‘โอกํ ปหาย อนิเกตสารี,

คาเม อกุพฺพํ [อกฺรุพฺพํ (ก.)] มุนิ สนฺถวานิ [สนฺธวานิ (ก.)];

กาเมหิ ริตฺโต อปุรกฺขราโน [อปุเรกฺขราโน (สี. สุตฺตนิปาเตปิ) โมคฺคลฺลาเน 5-135 สุตฺตมฺปิ โอโลเกตพฺพํ],

กถํ น วิคฺคยฺห ชเนน กยิรา’’ติฯ

‘‘อิมสฺส นุ โข, ภนฺเต, ภควตา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส กถํ วิตฺถาเรน อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ’’ติ?