‘‘รูปุปยํ , ภิกฺขเว, วิญฺญาณํ ติฏฺฐมานํ ติฏฺเฐยฺย , รูปารมฺมณํ รูปปฺปติฏฺฐํ นนฺทูปเสจนํ วุทฺธิํ วิรูฬฺหิํ เวปุลฺลํ อาปชฺเชยฺยฯ เวทนุปยํ วา, ภิกฺขเว, วิญฺญาณํ ติฏฺฐมานํ ติฏฺเฐยฺย…เป.… สญฺญุปยํ วา, ภิกฺขเว, วิญฺญาณํ ติฏฺฐมานํ ติฏฺเฐยฺย…เป.… สงฺขารุปยํ วา, ภิกฺขเว, วิญฺญาณํ ติฏฺฐมานํ ติฏฺเฐยฺย, สงฺขารารมฺมณํ สงฺขารปฺปติฏฺฐํ นนฺทูปเสจนํ วุทฺธิํ วิรูฬฺหิํ เวปุลฺลํ อาปชฺเชยฺยฯ

‘‘โย, ภิกฺขเว, เอวํ วเทยฺย – ‘อหมญฺญตฺร รูปา อญฺญตฺร เวทนาย อญฺญตฺร สญฺญาย อญฺญตฺร สงฺขาเรหิ วิญฺญาณสฺส อาคติํ วา คติํ วา จุติํ วา อุปปตฺติํ วา วุทฺธิํ วา วิรูฬฺหิํ วา เวปุลฺลํ วา ปญฺญาเปสฺสามี’ติ, เนตํ ฐานํ วิชฺชติฯ

‘‘รูปธาตุยา เจว, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ราโค ปหีโน โหติฯ ราคสฺส ปหานา โวจฺฉิชฺชตารมฺมณํ ปติฏฺฐา วิญฺญาณสฺส น โหติฯ เวทนาธาตุยา เจ… สญฺญาธาตุยา เจ… สงฺขารธาตุยา เจ… วิญฺญาณธาตุยา เจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ราโค ปหีโน โหติฯ ราคสฺส ปหานา โวจฺฉิชฺชตารมฺมณํ ปติฏฺฐา วิญฺญาณสฺส น โหติฯ ตทปฺปติฏฺฐิตํ วิญฺญาณํ อวิรูฬฺหํ อนภิสงฺขจฺจวิมุตฺตํฯ วิมุตฺตตฺตา ฐิตํฯ ฐิตตฺตา สนฺตุสิตํฯ สนฺตุสิตตฺตา น ปริตสฺสติฯ อปริตสฺสํ ปจฺจตฺตญฺเญว ปรินิพฺพายติฯ ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาตี’’ติฯ ทุติยํฯ

3. อุทานสุตฺตํ

[55] สาวตฺถินิทานํ ฯ ตตฺร โข ภควา อุทานํ อุทาเนสิ – ‘‘‘โน จสฺสํ, โน จ เม สิยา, นาภวิสฺส, น เม ภวิสฺสตี’ติ – เอวํ อธิมุจฺจมาโน ภิกฺขุ ฉินฺเทยฺย โอรมฺภาคิยานิ สํโยชนานี’’ติฯ เอวํ วุตฺเต, อญฺญตโร ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘ยถา กถํ ปน, ภนฺเต, ‘โน จสฺสํ, โน จ เม สิยา, นาภวิสฺส, น เม ภวิสฺสตี’ติ – เอวํ อธิมุจฺจมาโน ภิกฺขุ ฉินฺเทยฺย โอรมฺภาคิยานิ สํโยชนานี’’ติ?

‘‘อิธ, ภิกฺขุ, อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน อริยานํ อทสฺสาวี…เป.… สปฺปุริสธมฺเม อวินีโต รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ; อตฺตนิ วา รูปํ, รูปสฺมิํ วา อตฺตานํฯ เวทนํ… สญฺญํ… สงฺขาเร… วิญฺญาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, วิญฺญาณวนฺตํ วา อตฺตานํ; อตฺตนิ วา วิญฺญาณํ, วิญฺญาณสฺมิํ วา อตฺตานํฯ

‘‘โส อนิจฺจํ รูปํ ‘อนิจฺจํ รูป’นฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, อนิจฺจํ เวทนํ ‘อนิจฺจา เวทนา’ติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, อนิจฺจํ สญฺญํ ‘อนิจฺจา สญฺญา’ติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, อนิจฺเจ สงฺขาเร ‘อนิจฺจา สงฺขารา’ติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, อนิจฺจํ วิญฺญาณํ ‘อนิจฺจํ วิญฺญาณ’นฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติฯ

‘‘ทุกฺขํ รูปํ ‘ทุกฺขํ รูป’นฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, ทุกฺขํ เวทนํ… ทุกฺขํ สญฺญํ… ทุกฺเข สงฺขาเร… ทุกฺขํ วิญฺญาณํ ‘ทุกฺขํ วิญฺญาณ’นฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติฯ

‘‘อนตฺตํ รูปํ ‘อนตฺตา รูป’นฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, อนตฺตํ เวทนํ ‘อนตฺตา เวทนา’ติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, อนตฺตํ สญฺญํ ‘อนตฺตา สญฺญา’ติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, อนตฺเต สงฺขาเร ‘อนตฺตา สงฺขารา’ติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, อนตฺตํ วิญฺญาณํ ‘อนตฺตา วิญฺญาณ’นฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติฯ

‘‘สงฺขตํ รูปํ ‘สงฺขตํ รูป’นฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, สงฺขตํ เวทนํ… สงฺขตํ สญฺญํ… สงฺขเต สงฺขาเร… สงฺขตํ วิญฺญาณํ ‘สงฺขตํ วิญฺญาณ’นฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติฯ รูปํ วิภวิสฺสตีติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติฯ เวทนา วิภวิสฺสติ… สญฺญา วิภวิสฺสติ… สงฺขารา วิภวิสฺสนฺติ… วิญฺญาณํ วิภวิสฺสตีติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติฯ

‘‘สุตวา จ โข, ภิกฺขุ, อริยสาวโก อริยานํ ทสฺสาวี อริยธมฺมสฺส โกวิโท อริยธมฺเม สุวินีโต สปฺปุริสานํ ทสฺสาวี สปฺปุริสธมฺมสฺส โกวิโท สปฺปุริสธมฺเม สุวินีโต น รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ…เป.… น เวทนํ… น สญฺญํ… น สงฺขาเร… น วิญฺญาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติฯ

‘‘โส อนิจฺจํ รูปํ ‘อนิจฺจํ รูป’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติฯ อนิจฺจํ เวทนํ… อนิจฺจํ สญฺญํ… อนิจฺเจ สงฺขาเร… อนิจฺจํ วิญฺญาณํ ‘อนิจฺจํ วิญฺญาณ’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติฯ ทุกฺขํ รูปํ…เป.… ทุกฺขํ วิญฺญาณํ… อนตฺตํ รูปํ…เป.… อนตฺตํ วิญฺญาณํ… สงฺขตํ รูปํ…เป.… สงฺขตํ วิญฺญาณํ ‘สงฺขตํ วิญฺญาณ’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติฯ รูปํ วิภวิสฺสตีติ ยถาภูตํ ปชานาติฯ เวทนา… สญฺญา… สงฺขารา… วิญฺญาณํ วิภวิสฺสตีติ ยถาภูตํ ปชานาติฯ

‘‘โส รูปสฺส วิภวา, เวทนาย วิภวา, สญฺญา วิภวา, สงฺขารานํ วิภวา, วิญฺญาณสฺส วิภวา, เอวํ โข, ภิกฺขุ, ‘โน จสฺสํ, โน จ เม สิยา, นาภวิสฺส, น เม ภวิสฺสตี’ติ – เอวํ อธิมุจฺจมาโน ภิกฺขุ ฉินฺเทยฺย โอรมฺภาคิยานิ สํโยชนานี’’ติฯ ‘‘เอวํ อธิมุจฺจมาโน, ภนฺเต, ภิกฺขุ ฉินฺเทยฺย โอรมฺภาคิยานิ สํโยชนานี’’ติฯ

‘‘กถํ ปน, ภนฺเต, ชานโต กถํ ปสฺสโต อนนฺตรา อาสวานํ ขโย โหตี’’ติ? ‘‘อิธ, ภิกฺขุ, อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน อตสิตาเย ฐาเน ตาสํ อาปชฺชติฯ ตาโส เหโส [เหสา (ก.)] ภิกฺขุ อสฺสุตวโต ปุถุชฺชนสฺส – ‘โน จสฺสํ, โน จ เม สิยา, นาภวิสฺส, น เม ภวิสฺสตี’’’ติฯ

‘‘สุตวา จ โข, ภิกฺขุ, อริยสาวโก อตสิตาเย ฐาเน น ตาสํ อาปชฺชติฯ น เหโส [น เหสา (ก.)], ภิกฺขุ, ตาโส สุตวโต อริยสาวกสฺส – ‘โน จสฺสํ, โน จ เม สิยา, นาภวิสฺส, น เม ภวิสฺสตี’ติฯ รูปุปยํ วา, ภิกฺขุ, วิญฺญาณํ ติฏฺฐมานํ ติฏฺเฐยฺย, รูปารมฺมณํ รูปปฺปติฏฺฐํ นนฺทูปเสจนํ วุทฺธิํ วิรูฬฺหิํ เวปุลฺลํ อาปชฺเชยฺยฯ เวทนุปยํ วา, ภิกฺขุ… สญฺญุปยํ วา, ภิกฺขุ… สงฺขารุปยํ วา, ภิกฺขุ, วิญฺญาณํ ติฏฺฐมานํ ติฏฺเฐยฺย, สงฺขารารมฺมณํ สงฺขารปฺปติฏฺฐํ นนฺทูปเสจนํ วุทฺธิํ วิรูฬฺหิํ เวปุลฺลํ อาปชฺเชยฺยฯ

‘‘โย [โส (สพฺพตฺถ)] ภิกฺขุ เอวํ วเทยฺย – ‘อหมญฺญตฺร รูปา, อญฺญตฺร เวทนาย, อญฺญตฺร สญฺญาย, อญฺญตฺร สงฺขาเรหิ วิญฺญาณสฺส อาคติํ วา คติํ วา จุติํ วา อุปปตฺติํ วา วุทฺธิํ วา วิรูฬฺหิํ วา เวปุลฺลํ วา ปญฺญาเปสฺสามี’ติ, เนตํ ฐานํ วิชฺชติฯ

‘‘รูปธาตุยา เจ, ภิกฺขุ, ภิกฺขุโน ราโค ปหีโน โหติฯ ราคสฺส ปหานา โวจฺฉิชฺชตารมฺมณํ ปติฏฺฐา วิญฺญาณสฺส น โหติฯ เวทนาธาตุยา เจ, ภิกฺขุ, ภิกฺขุโน… สญฺญาธาตุยา เจ, ภิกฺขุ, ภิกฺขุโน… สงฺขารธาตุยา เจ, ภิกฺขุ, ภิกฺขุโน… วิญฺญาณธาตุยา เจ, ภิกฺขุ, ภิกฺขุโน ราโค ปหีโน โหติฯ ราคสฺส ปหานา โวจฺฉิชฺชตารมฺมณํ ปติฏฺฐา วิญฺญาณสฺส น โหติฯ ตทปฺปติฏฺฐิตํ วิญฺญาณํ อวิรูฬฺหํ อนภิสงฺขารญฺจ วิมุตฺตํฯ วิมุตฺตตฺตา ฐิตํฯ ฐิตตฺตา สนฺตุสิตํฯ สนฺตุสิตตฺตา น ปริตสฺสติฯ อปริตสฺสํ ปจฺจตฺตญฺเญว ปรินิพฺพายติฯ

‘ขีณา ชาติ…เป.… นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาติฯ เอวํ โข, ภิกฺขุ, ชานโต เอวํ ปสฺสโต อนนฺตรา อาสวานํ ขโย โหตี’’ติฯ ตติยํฯ

4. อุปาทานปริปวตฺตสุตฺตํ

[56] สาวตฺถินิทานํ ฯ ‘‘ปญฺจิเม, ภิกฺขเว, อุปาทานกฺขนฺธาฯ กตเม ปญฺจ? รูปุปาทานกฺขนฺโธ, เวทนุปาทานกฺขนฺโธ , สญฺญุปาทานกฺขนฺโธ, สงฺขารุปาทานกฺขนฺโธ, วิญฺญาณุปาทานกฺขนฺโธฯ ยาวกีวญฺจาหํ, ภิกฺขเว, อิเม ปญฺจุปาทานกฺขนฺเธ จตุปริวฏฺฏํ ยถาภูตํ นาพฺภญฺญาสิํ, เนว ตาวาหํ, ภิกฺขเว, สเทวเก โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธิํ อภิสมฺพุทฺโธติ ปจฺจญฺญาสิํฯ ยโต จ ขฺวาหํ, ภิกฺขเว, อิเม ปญฺจุปาทานกฺขนฺเธ จตุปริวฏฺฏํ ยถาภูตํ อพฺภญฺญาสิํ , อถาหํ, ภิกฺขเว, สเทวเก โลเก…เป.… สเทวมนุสฺสาย อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธิํ อภิสมฺพุทฺโธติ ปจฺจญฺญาสิํ’’ฯ

‘‘กถญฺจ จตุปริวฏฺฏํ? รูปํ อพฺภญฺญาสิํ, รูปสมุทยํ อพฺภญฺญาสิํ, รูปนิโรธํ อพฺภญฺญาสิํ, รูปนิโรธคามินิํ ปฏิปทํ อพฺภญฺญาสิํ; เวทนํ… สญฺญํ… สงฺขาเร… วิญฺญาณํ อพฺภญฺญาสิํ, วิญฺญาณสมุทยํ อพฺภญฺญาสิํ, วิญฺญาณนิโรธํ อพฺภญฺญาสิํ, วิญฺญาณนิโรธคามินิํ ปฏิปทํ อพฺภญฺญาสิํฯ

‘‘กตมญฺจ, ภิกฺขเว, รูปํ? จตฺตาโร จ มหาภูตา จตุนฺนญฺจ มหาภูตานํ อุปาทาย รูปํฯ อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, รูปํฯ อาหารสมุทยา รูปสมุทโย; อาหารนิโรธา รูปนิโรโธฯ อยเมว อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค รูปนิโรธคามินี ปฏิปทา, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺฐิ…เป.… สมฺมาสมาธิฯ

‘‘เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา เอวํ รูปํ อภิญฺญาย, เอวํ รูปสมุทยํ อภิญฺญาย, เอวํ รูปนิโรธํ อภิญฺญาย, เอวํ รูปนิโรธคามินิํ ปฏิปทํ อภิญฺญาย รูปสฺส นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺนา, เต สุปฺปฏิปนฺนาฯ เย สุปฺปฏิปนฺนา, เต อิมสฺมิํ ธมฺมวินเย คาธนฺติฯ

‘‘เย จ โข เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา เอวํ รูปํ อภิญฺญาย…เป.… เอวํ รูปนิโรธคามินิํ ปฏิปทํ อภิญฺญาย, รูปสฺส นิพฺพิทา วิราคา นิโรธา อนุปาทา วิมุตฺตา เต สุวิมุตฺตาฯ เย สุวิมุตฺตา เต เกวลิโนฯ เย เกวลิโน วฏฺฏํ เตสํ นตฺถิ ปญฺญาปนายฯ